ескі грек, рим мәдениетінен келе жатқан

Сонымен қатар, шет тілдерінің терминдерін ұзақ жылдар бойы біз өз тілімізге орыс тіліндегі қалпында өзгертпей қабылдап келеміз. Ондай терминдердің әдеби тілдің жалпы лексикасынан айрықша оқшауланып, тілге кірікпей, тұлғалық, дыбыстық өзгешелігін көрсетіп, бөлектеніп тұратындығы байқалады. Мысалы: латын тілі сөздерінің халықаралық қолданыстағы терминдер қатарындағы үлесі едәуір. Кейде қолданыстағы ұлт тілдерінің қатарында болмағандықтан да өлі тіл болса да латын тілінің сөздері терминдік элемент ретінде дайын күйінде пайдаланылып та жатады. Екінші жағынан алып қарасақ, бір жарым миллиардтан астам адам сөйлейтін БҰҰ-ның ресми тілдерінің бірі қытай тілінің халықаралық терминологиядағы үлесі жоқтың қасы. Ал бұл тілді дамымаған тіл, ұлы тілдердің қатарына жатпайды деп ешкім де айта алмайды

Ә.Қайдаров халықаралық терминдер туралы былай дейді: «Тіл – тілдердің арасында ортақ интернационализмдер болмаса, немесе аз болса, ғылым дамымайды, ғылыми қарым-қатынас үзіледі» деп байбалам салудың бәрі бекер. Жер жүзіндегі терминдік ұғымдардың бәрін шет тіл сөздері арқылы емес, өз тілінің негізінде меңгеріп, ғылым мен техниканы дамытып отырған қытай, жапон т.б. халықтарды біз жақсы білеміз. Демек, ортақ интернационализмдердің қажеттігі ең алдымен елдің саяси-әлеуметтік жағдайына, даму дәрежесіне, оларға деген сұраным мен қажеттілікке, әр тілдің өз мүмкіншілігіне байланысты екен».

Басқа тілден сөздердің енуі, сондай-ақ кейде оларды кейбір жолымен аударып алу қабылдаушы тілдің сөздік құрамын толықтырып байытады. Кеңес дәуірінде түркі тілдерінің, соның ішінде қазақ тілінің, лексикасы орыс тілінен, орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген сөздермен толығып, оның аумағы кеңіді. Белгілі бір тілдің сөздік тілдің ішкі мүмкіндіктерінің есесінен, бұрыннан бар сөздерден туынды сөздер жасаудың есесінен дамып байыса, сонымен қатар басқа тілдерден жаңа сөздердің енуі арқылы да толығып отырады.

Қазақ және түрік тілдеріндегі тіл білімі бойынша басқа тілдерден енген терминдер кестесі:

Бұл кесте бойынша сараласақ, түрік тіліне қарағанда қазақ тілінде басқа тілден енген терминдер саны көп. Сондықтан болашақта қазақ терминологиясы әлі де болса зерттеуді қажет етеді.

1. Ш.Құрманбайұлы.Терминтанушы құралы. – Астана,2009.

2. https://kk.wikipedia.org

3.С.М.Исаев. «Қазақ тілі». – Өнер баспасы, 8-9 бет. 2007.

4.Ә.Болғанбаев. «Сөздік-словарь» баспасы, 2006. 130-143 беттер

5. Кәкен Аханов Тіл білімінің негіздері «Өлке баспасы» 2012ж,. 161-171 беттер

Тiл халықтың қоғамдық, әлеуметтiк өмiрiмен, саяси-экономикалық жағдайымен тығыз байланыста дамиды, кемелденедi. Сондықтан да қоғам өмiрiнiң даму қарқыны түрлi тарихи дәуiрде түрлiше деңгейде көрiнетiнi сияқты, әдеби тiлдiң де даму шеңберi бiрде кеңейiп, бiрде тарылып отырады. Бұл заңды өзгерiстер тiлдiң барлық категорияларын өз iшiне алады. Бiрақ қандай өзгерiс болмасын, тiл қалай дамымасын, ол өзiнiң адамдар арасындағы қатынас құралы ретiндегi қызметiн өз дәрежесiнде атқара береді. Әсiресе, егемендiк алған көптеген халықтардың әдеби тiлдерiнiң бүгiнгi кемелденген кезiнде тiлдiң атқаратын қызметi орасан зор, себебi тiл неғұрлым кемелденген болса, тiл мәдениетi, сол тiлдi дүниеге келтiрген халық менталитетi де соғұрлым жоғары болмақшы. Ал бұл әдеби тiлдiң мәдениетiн, байлығын, көркемдiлiгiн, бейнелiлiгiн арттыратын лексикалық категория – мақал-мәтелдерге де байланысты. Басқаша айтқанда, тiлдiң лексикалық құрамының бөлiнбес бiр сыңары саналатын мақал-мәтелдер де ұлт тiлiнiң ғана емес, ұлт мәдениетiнiң де көрсеткiшi болып табылады.

Atasözleri genelde kısa ve özlü yapıda, bir veya iki cümleden oluşurlar. Daha uzunları da vardır, ancak sayıları son derece azdır. Anlam yönünden kesin ve açıklık bulunan atasözleri aynı zamanda anlam zenginliğine de sahip kesin yargı bildiren öğüt verici söz gruplarıdır. (Hatipoğlu, 1964:68) Atasözleri, geniş halk yığınlarının yüzyıllar boyu geçirdikleri tecrübelerden, denemelerden ve bunlara dayanan düşüncelerden doğmuşlardır. Ulusun ortak düşünce ve tutumunu belirtirler. Atasözleri, milletler arasındaki kültürel farklılıkları, benzerlikleri, dolayısıyla olaylara, kavramlara bakış açılarını yansıtması bakımından çok önemlidir. Bunun yanında atasözleri, toplum psikolojisini ve karakterini çözümlemede de rol oynayabilir.

Milletlerin ortak düşünce ve davranış biçimlerini, toplumsal ve ahlaksal kurallarını, anane ve göreneklerini yansıtmasına atasözü denir (Aksoy, 1981:20). Her dilin, her milletin kendine özgü atasözleri vardır. Folklor, toplumbilim, ekonomi, felsefe, tarih, ahlak, ruhbilim gibi birçok konuları ilgilendiren atasözleri; kültürel varlığın aktarıcısı konumundadır. Anlatım gücü, kavram zenginliği bakımından önem arz eden dil yapıları olan, atasözleri kalıplaşmış(klişe haline gelmiş) sözlerdir. Türkçedeki atasözleri eskiden sav, mesel, tabir diye anılmıştır. Eski, yeni konuşma dillerinde, manzum, nesir yazılar arasında kullanılmış ve kullanılmakta olan atasözleri, birçok kişi tarafından derlenmiştir. Divanü Lugat-it Türk’te atasözleri, Arapça mesel, Türkçe ‘de ise sav ifadeleri kullanılmıştır. Divan edebiyatında ve Osmanlıcada ise bu kavram için mesel ve darbımesel ifadeleri kullanılmıştır. Mesel’in çoğulu emsal, Darbımesel’in çoğulu durub-i emsal’dir. Bu sözler Türkiye’de Cumhuriyetle beraber yerini atalarsözü ve atasözüne bırakmıştır. Ayrıca atasözleri kelime anlamları itibariyle Arapça’da Darbi-Mesel, İngilizcede ise Expression, Saying, Idiom, Parable, Metaphor, Paradox şeklinde kullanılmıştır.

Kazak ve Türk dillerinin gelişim süreci, kullandıkları kelimeler ile hangi mesleğin ön plana çıktığı, ilgilendikleri uğraşlar, yaşadıkları coğrafi konum, iklim gibi değişik somut sonuçlara ulaşmak için diller arasında atasözleri ile ilgili karşılaştırmalı çalışmalar yapılmaktadır. Bir toplumun kültürel değerlerini ve değer yargılarını daha geniş anlamda dünya görüşünü dile getirmede büyük önem taşıyan atasözleri, kısa ve kalıplaşmış özlü sözler olarak kuşaktan kuşağa aktarılma özellikleri ile kültür taşıyıcıları olarak ele alınabilir. Günümüzde çok geniş ve çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Bunların bir kısmı mecazi anlamda kullanılırken bir kısım atasözleri gerçek anlamda kullanılmaktadır.

Ömer Asım Aksoy’a göre atasözleri, atalarımızın uzun denemelere dayanan yargılarını, genel kural, bilgece düşünce ya da öğüt olarak düsturlaştıran ve kalıplaşmış biçimleri bulunan halkça benimsenmiş özsözlerdir (Aksoy, 1984: 37).

Özkul Çobanoğlu, dünyadaki bütün milletlerin atalarından kalma, yol, yöntem gösteren, öğüt veren sözleri olduğunu vurgular. Atasözleri, milletlerin karakterlerini, hayat karşısındaki tavır ve duruşlarını ifade eden özlü sözlerdir. (Çobanoğlu, 2004: 1).

Doğan Aksan, atasözlerini “çoğunlukla bir cümle biçiminde oluşarak bir yargı anlatan, kimi zaman ölçü ve uyakla, söyleyiş açısından daha etkili olmaya yönelen sözlerdir” tanımını yapar. (Aksan, 2009, s. 38)

Atasözleri genel olarak buyruk verir. Bir işin yapılması veya yapılmaması konusunda net yargılar içerir. (Borak, 2014: 14).

«Фразеология современного русского языка» (Frazeologiya sovremennovo russkovo yazıka) - Çağdaş Rus Dilinin Atasözleri/Deyimleri isimli çalışmasında Şanskiy aşağıdaki tanımı yapmaktadır : “Atasözü veya deyim, sözcüksel özelliğe sahip iki veya daha fazla vurgulu ögeden oluşan, anlamı, içeriği ve yapısı itibariyle belirlenmiş (yani sabit) ve hazır bir şekilde hayata geçirilen dilsel bir birimdir”. (Şanskiy, akt:Yaşar 1969: 27) Dilbilimci, “deyimlerin iletişim sürecinde yaratılmayan hazır ve bütünsel birimler olarak hayata geçirilen” (Şanskiy, akt.: Yaşar, 1969: 28) yapılar olduğu için deyimin temel özelliğinin üretici dönüşümsellik olduğunu savunmaktadır.

Мақал-мәтелдер ғасырлар шежіресі. Онда халық тарихы, оның әлеуметтік тіршілігі, ақыл өнегесі мол көрініс тапқан. Мақал-мәтелдер ой дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан құбылыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады, халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі қорытылады. Халық даналығы үлкен ойды аядай қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлік танытқан. «Көп сөз -көмір, аз сөз - алтын» дегендей, мақал-мәтелдің өн бойынан поэзияға тән жинақылық, үнділік, саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Мақал-мәтелде бәрі екшелген, сұрыпталған, жымдаса біріккен, ой өрнек ажыраспас туыстық тапқан.

 Мақал-мәтелдер – жекелеген өмір құбылысына нақты баға беретін халық мұрасы.Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтатын мақал-мәтелдер аз сөзден жасалғанымен, көп мағынаны білдіреді. Қазақ және түрік мақал-мәтелдері өзінің құрылым жүйесі, терең мағыналығы, бейнелілігі жағынан өзіндік ерекшеліктерге ие.

Мақал-мәтелдер қысқа да нұсқа, бейнелі, мағынасы терең, шымыр логикаға (ойға) құрылады да, тыңдаушы көкейіне бірден қона кетеді.Мақал-мәтелдер - бүкіл бір халықтың рухани қазынасын бойына жинақтап сақтайтын, ұлттық рухтың табы сіңген рухани дүние.Мақал-мәтелдердің тақырыптары әр алуан. Ол халықтың, әлеуметтік, шаруашылық, рухани өмірін түгел қамтиды.

Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдер тек сан жағынан ғана емес, сапа, мазмұн тұрғысынан алғанда да алуан түрлі. Оның басты себебі: ұлттық менталитеттің тілдегі ерекше мәнді де маңызды өрнегі болып саналатын мақал–мәтелдер қазақ этносына тән дүниетаным мен тарихи сананың айқын айғағы, халық даналығы мен философиялық толғанысының, эстетикалық танымы мен тағлым-тәлімнің, өркениетінің, мәдениетінің — барша болмысының бұлағы.

Мақал-мәтелдер сан ғасырлар бойы екшеленіп, қырланған мазмұны түрліше сан түрлі тақырыпты қамтумен қатар, адам өмірінде, тұрмыс-тіршілікте, әр қилы қоғамдық жағдайларды кездесетін құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға.

Қазіргі түркі мақал-мәтелдерін салыстырғанда, олардың тақырыптары мен мазмұндарының ортақтығы, ой бірлігі сияқты жалпы түркілік сипаты сақталғаны байқалады. Қазақ, түрік тілдеріндегі туыстық атауларға байланысты мақал-мәтелдерді екі тілде көрсетілді. Мұнда көптеген мақал-мәтелдер түркі тілдеріне ортақтығын көрсетіп тұр.

№	Қазақша	Türkçe
1	Қызым саған айтам, келiнiм сен тыңда.	Kızım sana diyorum, gelinim sen anla.
2	Ата-ана бала үшін, бала болса, өзі үшін.	Ana baba evlat için, evlat kendi başı için.
3	Әкенің қарызы балаға түсер.	Baba borcu evlâda düşer.
4	Әкесіне қайырымы болмағанның кімге қайырымы болар?!	Babasına hayır etmeyenin kimseye hayrı olmaz.
5	Қыз алған көзбен қарамасын, құлақпен естісін.	Kız alan gözle bakmasın kulakla işitsin.
6	Қызын соқпаған тізесін соғар.	Kızını dövmeyen dizini döver.
7	Өзіңнен кіші қыз ал, өзіңнен үлкенге қыз бер.	Kendinden küçükten kız al, kendinden büğüye kız ver.
8	Жынды қыз, жынды келін болады.	Deli kız, deli gelin olur.
9	Қызды кім жақсы көрсе күйеу балаң сол болар, Ұлың кімді жақсы көрсе келінің сол болар.	Kızı kim severse güveyin odur, Оğlun kimi severse gelinin odur
10	Көңіл кімді қаласа, жақсы сол.	Gönül kimi severse güzel odur.
11	Бір әйел бар үй тігер, бір әйел бар үй жағар.	Kadın var ev yapar, kadın var ev yıkar.
12	Ер өлсе де аты қалар.	Er ölür, adı kalır.
13	Анасын көрiп қызын ал, ыдысын көрiп асын iш	Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al.
14	Анасын көрiп қызын ал, ыдысын көрiп асын iш	Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al.
15	Дос жылатар, дұшпан күлдірер т.б.	Dost ağlatır, düşman gülgürün.
16	Әйел - еркектің сыңары, үйдің күндей шырағы.	Kadın erkeğin eşi evin güneşidir.
17	Әйелмен атыңды аманатқа берме.	Avratla atı emanet verme.
18	Анасының ақ сүтіндей адал.	Аna sütü gibi temiz.
19	Анаңды Меккеге арқалап барсаң да, қарызынан құтыла алмайсың.	Anneni sırtında götürsende Hicaz Mekke'ye, hakkını veremezsin.
20	Ана мен кыз алуа мен жаңғақ.	Ana ile kız, helva ile koz.
21	Жыласа, анам жылар, қалғаны өтірік жылар	Ağlarsa anam ağlar, gerisi yalan ağlar
22	Жұмақ, ананың аяғының астында.	Cennet annelerin ayakları altındadır.
23	Еркек сел, әйел көл.	Erkek sel, kadın göl.

  Қазақ, түрік мақал-мәтелдері негізгі мазмұны мен лексика-грамматикалық құрылысын сақтаған да, тек қана кейбір дыбыстық өзгеріске түскен. Қазақ тілінің ең басты ерекшелігі - дауысты дыбыстардың үндесу заңын-сингармонизмді сақтауы.

Қазақ, түрік мақал-мәтелдерінің сөздік құрамы түркі тілдерінің туыстығын білдіретін ортақ сөздерден құралады. Оның үстіне мақал-мәтелдердің лексикалық қоры көптеген ғасырлардың куәсі. Түркі сөздері сан ғасырлық оқиғаны басынан өткізсе де, өздерінің сөздік қорын сақтап қалған. Бұл – осы даналық сөздер.

Тағдырдың өзі қазіргі түркі тілдес халықтарды қайтадан табыстырып, жақындата түсуде. Олардың жан-жақты байланыстары әлі де тереңдей бермек, өйткені зерттелмей жатқан ортақ қазыналары көп.

Burada Kazakça ve Türkçe atasözlerinin anlamları aynıdır. Dünya öyle bir yerdir ki istediğiniz kadar çalışın, üretin ve zengin olun. Siz öldükten sonra o kadar kazandığınız mal, mülk yine dünyada kalır. Bu tespitler ışığında bazı atasözlerinin diziniyle beraber kelime anlamları da aynı bulunmuştur. Bazılarındaysa belli bir oranda kelime benzerlikleri bulunmasına karşın özü itibari ile anlam noktası aynı bulunmuştur. Bu karşılaştırmalardan sonra tarih boyunca iç içe yaşamış olan Kazaklar ve Türkler ortak kültürlerde buluştukları anlaşılmaktadır. Bin yıldan fazla olan bu birliktelik akrabalık düzeyindedir. Ayrıca bu iki kadim milletin yaşam felsefesine atasözleri düzleminde bakıldığında ortak tarih, sosyoloji, din ve doğasını yansıtan bir ürün olduğu da görülmektedir.