түйіні қиын, күрмеуі күрделі мәселеге айналды. Ізгі құдай патша- лығы саналатын жұмақ пен оның жауыз «егізі» басқаратын тозақ- қа сену де дуалистік пайымнан шыққан еді. «Көне өсиетте» мүндай ұғымдардың да, сондай-ақ тәні өлгеннен кейін адамның жаны өмір сүре беретіні туралы түжырымның да ізі жоқ. Шын мәнінде, монотеизм монотеисшілдік, дуалистік, политеисшіл- дік және анимистік сенімдердің ала-кұла қоспасы ретінде жалғыз құ- дай ұранымен қалыптасты. Діндерді зерттеушілер қарама-қайшы, тіпті бір-бірін теріске шығаратын идеяларды, әртүрлі мәдениеттерді, рәсім- дер мен рухани тәжірибелердің үйлесімін «синкретизм» деп атайды. Бәлкім, тал осы синкретизм әлемдегі жалғыз әрі ұлы дін болып қала- тын шығар. Табиғат заңы Осыған дейін әңгіме қылған діндердің барлығына ортақ бір ерек- шелік бар: ол - құдайларға және басқа да тылсым күштерге, табиғат- тан тысқары тіршілік иелеріне сену. Монотеисшіл және политеисшіл діндерге бой үйретіп, ой толғаған Батыс тұрғынына бұл өздігінен түсі- нікті, шындығын айтсақ, діндердің тарихы құдайлардың тағдырына ба- рып тіреле бермейді. Б.з.д. бірінші мыңжылдықта Афроазия кеңістігін- де мүлде басқаша бағыттағы діни ағымдар: Үндістанда джайнизм мен буддизм, Қытайда даосизм мен Конфуций ілімі, Жерорта теңізі ала- бында стоицизм, кинизм, эпикурейлік тарала бастады. Бұл ілімдердің бәрі құдайды айналып өтті. Бұл діндер әлемді басқарушы адамнан жоғары тұрған тәртіп құ- дайдың ырқымен немесе қалауымен емес, табиғат заңымен қалыптас- қанына сендірді. Осы «табиғи» діндердің кейбіреулері құдайлардың бар екенін теріске шығарған емес, бірақ олар адамдармен, жануар- лармен және өсімдіктермен қатар тұрып, табиғат заңдарына бағынды.
