Абылай хан Цин патшалығымен сауда келісімін жасады

Абылаймен келіскеміз, патша өз жарлығымен бекіткен» [2, 10-б.] дейтін дерек, 
соның айғағы. 
Екіжақты келісім бойынша 1758 жылы Үрімжіден, 1760 жылы Іледе – 
Қорғасытан, 1763 жылы Тарбағатайдан арнайы базар ашылып, қазақ-қытай 
арасында «Жылқыға жібек айырбас» саудасы өрістейді. 
Цин үкіметі қазақтармен жасаған саудаға зор маңыз берді. Қазақтармен 
«жасалатын сауда сөзсіз әділ болуы керек. Саудада екіжақ тең пайда көруі тиіс» 
деген Сауда ережесін қабылдайды. 
Цин империясының қазақтарға қолданған саяси-дипломатиялық 
саясаты. 
Манчжур-Цин патшалығы да Қытайдың соған дейінгі басқа 
династиялары сияқты өзін «Тәңідір ұлы», «Аспан астының қожасы» деп 
санады да, өздерімен дипломатиялық байланыста болған төңіректегі елдердің 
барлығын өздеріне «сырттай тәуелді болған елдер – Wai pan» деп атады. 
Сондықтан олар төрткіл дүниедегі елдердің Цин империясы ордасына ұдайы 
елші жіберіп сәлем беріп, тарту-таралғы ұсынып тұруын, өздеріне жасалған 
үлкен құрмет, зор мәртебе деп санайды. Сонымен Цин патшалығы ордасы 
сәлемге барған елшілерге және олар арқылы сол елдің патшаларына, 
хандарына жіберетін сыйлығының құны, олардың апарған кәде-
сыйлықтарынан бірнеше есе көп болып отырды. Сондықтан жат елдер Цин 
патшалығы ордасына сәлемге барудың саяси мәнін ескермей, оның 
экономикалық пайдасына қатты қызықты. Әсіресе, біздің қазақтар осылай 
болды. 
 
Цин патшалығының қазақ елшілерін қабылдау ережесінде: «Қазақтар әр 
үш жылда бір мәрте патшаға сәлемге келуіне болады»; «қазақтардың Бейжиңге 
келіп патшаға сәлем берушілеріне ұйғырдың бектері қатарында мәміле 
жасалсын; Пекинге келіп патшамен кездескен қазақ елшілеріне ұйғырдың 
бектеріне берілетін дәрежедегі қонақасы берілсін», деп көрсетілген. Алайда 
қазақ сұлтандары сұранып жүріп шамамен әр екі жылда бір рет барып тұрды. 
Цин империясы қағаз жүзінде қазақтарды өздеріне «сырттай ел 
болғандар» қатарында санады. Бірақ іс жүзінде Қазақ хандығының ішкі 
сыртқы істеріне қол сұққан жоқ. Оларды дербес мемлекет қатарында санады. 
Цин патшалығы: «Қазақтар – орыстардан жасқанады. Сондықтан олардың 
орыстармен жақсы болуы ақылға қонымды іс. Олар шын ниетімен бізге сәлем-
сауғыт әкеліп жатса, оларды жарылқауымыз керек. Егер келмесе, оның да 
оқасы жоқ. Олар орыстардан қорқа ма, жоқ па, оған біз назар аударып 
жатпаймыз» [2, 20-б.] деген. Кейін тіпті «Қазақстардың Ресеймен қарым-
қатынас жасауына тыйым салмаймыз» [2, 20-б.] деп, ашық айтқан болатын. 
Цин империясы Қазақ хандығының ішкі-сыртқы саясатына араласпау 
принципін бастан-аяқ сақтады. Осы арада Цин империясының вассалы болған 
Кореяға Жапония қадам басқанда Қытай жойқын соғыс ашып (1894-1895 ж.), 
жер қаба жеңілгенін ескерсек, арадағы айырмашылықты анық аңғарамыз. 
Тарихи тұрғыдан қарайтын болсақ, Цин империясының Абылай хан 
жөніндегі танымы дұрыс, қолданған саясаты жағымды болды деуге негіз бар. 
Содан да болар, Абылай ханның Қытай Цин имприясына қолданған 
дипломатиялық саясаты өте табысты болды. Оның басты көріністері ХVIII 

ғасырды Қазақ хандығының нығаюы мен өрлеуінен, халқымыздың 
этнотерриториясының қалпына келуімен сипатталады. Демек, Абылай хан 
өзінің алдына қойған мақсаттарын негізінен іске асырған, тарихи миссиясын 
жоғары деңгейде орындаған тұлға. 
Жапонияның Орталық Азияны зерттеуші белгілі тарихшы ғалымы Сакуш 
Тору: «Цин патшалығы үкіметі шекара өңірінің саяси тұрақтылығын сақтау 
үшін, қазақ хандарын өзіне сәлемге келіп тұратын саясат қолданды. 
Абылайдың қойған талаптарының барлығын қабылдады» [3,345-б.] деген, 
тұжырымы негізсіз емес.
Егер, біз жоғарыда пайымдалған тарихи шындықты мойындайтын болсақ, 
онда отан тарихында қалыптасқан бірқатар қасаң қағидаттарға өзгеріс 
жасауымыз керек.
Көріп отырғанымыздай, Цин империясы Абылай ханды 1750-жылдары 
Қазақ елінің басшысы – ханы деп таныған. Сондай-ақ олар қазақтар жөнінде 
тек Абылаймен санасып отырған. Саясатта болсын, саудада болсын, әлде 
шекара мәселесінде болсын, бәрінде тек Абылаймен сөйлесіп, келісімге келіп 
отырғаны бұлжымас тарихи шындық. Қазіргі уақытта, 
өкінішке орай, Қытай 
көші-қоны туралы келісімдерге қол жеткізу қиын [4]. 
Мен осы негізде, Ресей деректері негізінде Абылайды 1771 жылы ғана 
жалпы қазақтың ханы болды деген көзқарас, тарихи шындыққа жанаспайды 
деп санаймын. 

жүктеу/скачать 418,11 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: