Жалпы лексикографияның зерттелуі
Авторлық сөздіктердің жасалу тарихы мен типологиясы
жүктеу/скачать 110,86 Kb.
|
| 2.1 Авторлық сөздіктердің жасалу тарихы мен типологиясы
Лексикографияда сөздіктердің негізгі он төрт түрі бар десек, соның ішінде авторлық сөздікің де алатын орны мен ерекшелігі, үлесі де біршама. Авторлық сөздік жасау тек осы күнде ғана туып қалыптасып қойған жоқ. Өзіндік тарихы бар сала. Ұлы ақындар мен жазушылардың шығармашылығындағы жекелеген сөздер мен басқа да сөздік бірліктерге түсіндірме немесе түсініктеме жасайтын, анықтама беретін құрал ретіндегі ақын-жазушы тілінің сөздігіне деген қажеттілік өте ерте заманда пайда болған. Мәселен, б.з.д. III ғасырдың өзінде Кене Грецияда Гомер шығармаларының сөздігі түзілген. Ол еңбекте сол кезеңде яғни б.з.д. III ғасырда қолданыстан шығып қалған ескірген сөздердің мағыналарын түсіндіретін құрал ретінде қызмет еткен. Ортағасырлық араб, парсы және түркі лексикографиясында да ақын-жазушылардың шығармаларындағы лексика-фразеологиялық бірліктерге түсіндірме беретін еңбектер көп болған. Бұл дәстүр ғасырлар бойы жалғасып келеді. Алайда ақын-жазушы лексикографиясының жеке ғылыми-практикалық сала ретінде жедел түрде қарқындап дамуы кейінірек жүзеге асты. XX ғасырда отандық және шетелдік филологияда жазушы жазушы лексикографиясына ден қоюшылықтың күрт артқаны байқалды. Өйткені ілгерлі тәжірибелік сөздіктер мен теориялық зерттеулер өмірге осы кезеңде келген еді. Оған мысал ретінде Шекспир, Гете, Мильтон шығармаларына арналған сөздіктер мен глоссарийлерді, әртүрлі тарихи ескерткіштерге арналған конкорданс сөздіктерді, американ лексикографиясындағы Джойс шығармаларының жиілік анықтамалығын, А.С. Пушкин, М. Горький, Т. Шевченко шығармашылығы мен жекелеген шығармалары бойынша құрастырылған түсіндірме сөздіктерді атауға болады. Бұл лексикографиялық еңбектер жазушының әдеби шеберлігін терең түсініп бағалауға мүмкіндік жасайтын аса бай материалдар береді. Олар тілдің тарихы мен сөз шеберінің өзіндік жеке стилін зерттеуге мүмкіндік беретін бірегей дереккөз болып табылады. Мұндай еңбектерге деген қызығушылық сөз қадірін түсіне білетін оқырманның өз шеберлігімен халықтың тіл қазынасын байытатын прозаик, ақын, драматургтар шығармашылығының бастау көзін терең түсінуге деген ұмтылысын танытады [7, 97]. «Жазушының даралығы жалпыға негізделеді, олай болмағанда даралығын да, стилін де түсінбейтін едік», - дейді Л.В. Щерба [8, 270]. Әр түрлі тарихи дәуірдегі жалпы мен жекенің арақатынасы туралы Р.А. Будаговтың сипаттамасын да еске алу қажет. Оның пікірінше орта ғасырларда «жазушы тіліндегі ерекшелік әлсіз көрінді», сондықтан әдеби тіл мен сол кездегі көркем шығарма тілін ажырату, олардың арасын бөлу оңай емес. Жаңа заман дәуірінде ірі шығармашыл тұлғалардың пайда болуымен әдеби тіл мен ұлы жазушы тілін ажырату көкейкесті болды, өйткені жазушылар мен ақындар «жаңа әдеби тіл қалыптастыруға» белсене қатысып, оның одан әрі дамуына ерекше ықпал етті». Әдеби тіл нормасын «абсолютті жақсы жазушы» тілімен тең қою орын алды [9, 267]. Мысалы, орыстың ұлттық әдеби тілінің негізін салуда А.С. Пушкин қандай зор қызмет атқарған болса, қазақтың жаңа бағыттағы ірге тасын қалауда кемеңгер Абай да сондай ұлы еңбек сіңірді орыс халқы өзінің сүйікті перзенті, данышпан ақыны А.С. Пушкин шығармаларының төрт томдық сөздігін (1956-1961) жасап жарыққа шығарған болатын. Бұл сөздік орыстың ұлттық әдебиетінің тарихы бойынша өте маңызды рухани құрал деп есептеледі. Осындай өнегелі іске сүйене отырып, Тіл білімі институты 1968 жылы Абай Құнанбаев шығармаларының сөздігін (көлемі 80 баспа табақ) жасап, бастырып шығарды [2, 227]. Жазушы сөздігінің типі туралы мәселені айтқанда, «жалпыны» алып тастап, автор стилінің ерекшелігін беретін сөздік жасау – үлкен мәселенің бір бөлігі ғана болып шығады. «Жалпы» деп біз жазушыны сол кездегі дәстүрмен, замандастарының тілімен, біріктіретін нәрселерді айтамыз. Бұл жалпы нәрселер сонымен қатар жекелікті білдіреді [10, 543]. Ал жазушы сөздігінің типі туралы мәселе – жазушы лексикографиясының теориясы мен практикасындағы басты мәселелердің бірі. Ол сөздікте пайдаланылған дереккөздерінің түрлеріне, сөздіктің түзіліміне қатысты лексикографиялық өңдеудің әдіс-тәсілдеріне тікелей байланысты. XIX және XX ғасырларда түзілген 170-тен астам жазушы сөздіктеріне жасалған талдаулар авторлық анықтамалар типін айқындауға жағдай жасайтын негізгі белгілерді анықтауға мүмкіндік береді. Жазушы тілі сөздігін оның автор шығармашылығын қамту деңгейіне қарай: жазушының бүкіл шығармашылығына арналған сөздіктер және оның жекелеген шығармаларына арналған сөздіктер деп екі түрге бөлуге болады. Одан әрі жазушы сөздіктері сөзтізбенің толықтығына, диференцияльдылығына, мағынаны таратуына, иллюстрациялық мысал түрлеріне, лексиканы грамматикалық-стилистикалық тұрғыдан топтастыру ерекшеліктеріне байланысты жіктеледі. Мәселен, жазушының бүкіл шығармашылығына және жекелеген шығармаларына арналған еңбектер толық немесе дифференциялды сөздіктер типіне жатады. Ұсынылып отырған топтастыру жасалған сөздіктердің ғана емес, теориялық тұрғыдан жасалуы мүмкін сөздіктердің де типін анықтауға мүмкіндік береді. Әлемдік жазушы лексикографиясында сөздік мақаланың құрылымы мен оның мағынасын өңдеу тәсілі тарихи даму барысында қалыптасқан төрт лексикографиялық формаға байланысты: глоссарий, конкорданс, түсіндірме сөздік және индекс. Индексте сөздік мақаланың құрылымы өте қарапайым: басқы сөз, оның статистикалық сипаттамасы – адресі. Конкорданстың сөздік мақаласында ақпарат көптеу: басқы сөз – оның грамматикалық белгісі – дәйектемелік мысал – сөздің адресі. Глоссарийдің сөздік мақаласы одан да толығырақ: басқы сөз – грамматикалық-стилистикалық жіктеу – мағынасын түсіндіру – дәйектемелік, деректемелік мысал немесе оның адресі. Түсіндірмелі жазушы сөздігінің (авторлық сөздік) лексикографиялық формасы да осындай. Негізгі айырмашылығы сөзтізбе корпусына лексиканың белгілі бір қабаты (көнерген, түсінуі қиын сөздер, т.б.) бар бүкіл лексиканы тіркейді. Алайда көмекші сөздер мен жалқы есімдер түсіп қалады [7, 99]. жүктеу/скачать 110,86 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|