Жалпы лексикографияның зерттелуі
жүктеу/скачать 110,86 Kb.
|
| АБДЫРАХМАН (1). Кісі аты. Жиырма жеті жасында А б д ы р а х м а н көз жұмды. Сәулең болса басыңда, Кімді көрдің бұл сынды? ● Абдырахман: I, 182 [12, 19].
МАКЕДОНИЯ (1). Қала аты. Осы жұрт Ескендірді біле ме екен? М а к е д о н и я шаһары оған мекен. ● Македония: I, 259 [13, 29]. Ал «С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігінде» біршама өзгешелік бар: АБАЙ (6). (Ибраһим) Құнанбаев (10.08.1845 – 6.7.1904) – Қазақтың ұлы ақыны, сазгер, философ, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, классик (ҚСЭ). «Қиынсыз қышқырған неткен тантық» деп Абай айтқанның кебіне ұшырап жүргендер көп (359) [16, 12]. СЕМЕЙ (3). Облыс аты. Семей облысы Ускамин уезінде Найман елі деген ел бар (II., 213) [16, 193]. Бұл сөздікте көбінесе «кісі аты», «қала аты» деп жалқы есімге анықтама бергеннен гөрі сипаттама көбірек беріледі. Біздіңше, жалқы есімдерге «Абай тілі сөздігіндегідей» тек анықтама беріп, ары қарай ситаппамасын шығарма құрылымын, мазмұнын қарастыратын оқырманның өз еншісіне қалдырған жөн. Сонымен қатар авторлық сөздіктерде жалқы есім шығарманың тақырыбы болып келсе, оны да сөздікте беріп қажеті жоқ. Жазушы лексикографиясында сөзтізбенің толымдығы мәселесін шешу қиын болса, ал жазушы лексикографиясында ол біржақты шешіледі: глоссарийді есептемегенде, жазушы тілінің сөздігі көркем мәтіндегі барлық лексикалық бірліктерді, оның ішінде көнерген сөздерді, жеке сөз қолданыстарын, терминдерді, жаргондарды, вулгаризмдерді тегіс қамтиды. Оған қоса, жазушы сөздігіне қолданған символдар, цифрлар, типті көрнекі материалдар, фотокөшірмелер, гравюралар, суреттер енуі мүмкін. Жазушы тілі сөздігіне сөздік бірліктерді алу кезінде нормативті және бейнормативті тілдік материал іріктелмейді. Лексика толығымен тіркеледі, оған жалпы тілдік қорға кіретін материалдар, нормаға жатпайтын тілдік деректер, окказионализмдер енеді. Л.В. Щербаның терминологиясы бойынша, мұндай «теріс тілдік материал» ұлттық тіл лексикографиясының сипаттау нысаны бола алмайды, бірақ оны жазушы тілі сөздігінде тіркеу мен өңдеудің құндылығы сөзсіз. Сөйтіп мұндай сөздіктерде норма мәселесі туындамайды. Ал сөздіктердің басқа типтерінде сөзтізбенің қанықтығы мен түсіндірмесінің сипатына түбегейлі ықпал ететін орталық мәселе болып табылады. Қазір ғалымдар ақпараттық сөздіктер арасындағы ең маңыздысы – жазушы сөздігі деген ортақ пікірге келді: «Әдеби ескерткіштің сөздігі мен классик жазушының толық сөздігі ғана ғылыми құнды болып табылады, олар кез-келген сұранысқа жауап бере алады, кез-келген зерттеу немесе анықтамалық қажеттілікті қанағаттандыра алады». Жазушы шығармашылығының толық түсіндірме сөздігі «жүйелі дәуірге сай, құжаттық тұрғыдан сенімді дерек көзі» болып табылады. Алайда аталмыш сөздіктерде жүйелі және жүйесіз грамматикалық тұлғаларды бейнелеу мәселесі даулы болып табылады. Жазушыда жекелеген жұрнақтар мен жалғаулардың ерекше қолданымы кездеседі. Оларды сөздікте қандай түрде тіркеу қажеттігін анықтап алу қажет [7, 99-100]. Сөздіктің құрылымын жасауда сөзтізбені жасау өте маңызды. Көптеген сөздікерде сөзтізбенің мағынасын толық ашпай, сөздерді тек тіркеумен шектеледі. Ал авторлық сөздіктерде сөзтізбенің барша мағынасын ашпай, автордың тілін жеткізу мүмкін емес. Мысалы «М. Горький тілі сөздігінде» : «ВКСИНУТЬ, сов. однокр. 1. Быстро, порывисто поднять, отвести назад (голову). --Но вот [Игуша] остановился, вскинул голову в мохнатой шапке, проправил шапку судорожным движением руки- -. Д 91. + Д 82. 2.Высоко поднять (голову). Отвалившись на вышитую шерстями спинку старинного кресла- -, всякинув голову, глядя в потолок, он [дед] тихо и задумчиво рассказывал про старину, про своего отца. Д 68 - -Властная, гордая, она [дама] говорила густым, приятным голосом, чуть-чуть прищурив глаза - -. Л 344. + Д 37; Л 346, 495. Вскинул: Л 277; вскинув: Д 37, 82, Л 346, 495 [14, 11].» деп бір сөзтізбеде сөздің бірнеше мағынасын ашып көрсетеді. Сөздік мақаланың құрылымына қарамастан, оның басты мақсаты – жазушы сөзқолданысына семантикалық анықтама жасау болып табылады. Басты қиыншылықтың өзі осыдан туындайды, өйткені сөздік мақаланың нақтылауышы сипаты бар. Жазушы сөздігінде көптеген сөзқолданыстардың аралық семантикалық негізін емес, әрбір поэтикалық қолданысты, әрбір азат жолдағы мән-мағынаны аша алатын бірден-бір семантикалық анықтама табу қажет [16, 100]. Авторлық сөздіктердің жиілік сөздіктерге ұқсайтын тұсы – сөздікте автордың сөз қолданысының санын беру дәстүрі бар. Бұл бір жағынан алып қарағанда, өте тиімді. Бірақ бұл сөз қолданыстардың санын бергеннен автордың өзіндік ерекшеліктері толық ашылады деген сөз емес, жекелеген грамматикалық формалардың қолданыс саныннан да жасау керек. Ал бұл қолданысты зерттеуші Б. Нұржанова қосымшада кесте түрінде беруді ұсынады. Грамматикалық белгілер жазушы сөздігінде нормативті түсіндірме сөздіктегі сияқты жүйелі сипатта болмайды, өйткені оның практикалық қажеттілігі жоқ. Біздіңше, олар тек екі жағдайда ғана міндетті болуға тиіс: біріншіден, әр түрлі сөз таптарының омонимдік формаларын ажырату үшін; екіншіден, қазіргі әдеби тіл нормасы тұрғысынан сөздің қандай да бір грамматикалық ерекшелігін көрсету қажет болса (мысалы, сөзөзгерім, сөз тудыру). Қазақ лексикографиясында қандай да бір сөздік жасауда орыс тілі білімінен үйренгеніміз көп болды. Ең алғаш бізде авторлық сөздік құрастыруда көптеген қиыншылықтар болды, себебі бұған дейін авторлық сөздік жасау жалпы түркі халықтарында болмаған еді. Ларин Б.А. «Эстетика слова и язык писателя» атты еңбегінде орыс тілі біліміндегі ең алғашқы авторлық сөздік туралы біршама пікір айтылады: «Жазушының (орыс тілінде) ең алғашқы толық сөздігі – Пушкин тілінің сөздігі. Кей жағдайларда ол өлшеміне қарай дифференциялды болып келеді. Ол сөз реестрі, грамматикалық мәлімдемесі жағынан да, дәйексөзі де толық. Бірақ ол жазу мәлімдемесі жағынан дифференциялды және стилистикалық мәлімдемесі жағынан кемшіліктері бар. Семантикалық анықтама бір мағыналы сөзге емес, көп мағыналы сөздерге беріледі және де ол мағына қазіргі әдеби тілде жоқ. Жазылмаған мағыналар не дәйексөздерде не басқа тәсілдер арқылы көрсетіледі. Стилистикалық сипаттама беруден Пушкин сөздігін жасаушылар толығымен бас тартты. Бұдан жанрлық құрамның молделінен бас тартқандық көрініп тұр» [ 11, 216-217]. Пушкин сөздігіне қатысты пікірде сөз болған стилистикалық белгілер туралы пікірді нақтылай түсіну үшін біз зерттеуші Б. Нұржанованың пікіріне жүгінеміз: «Стилистикалық белгілерге қатысты лексикографтар арасында ортақ пікір жоқ. Біз мұндай белгілерді беру қажет деп білеміз, дегенмен бұл өте күрделі мәселе. Стилистикалық белгіні беру қажеттігіне орай екі мәселені шешіп алу қажет: Қай дәуір нормасы тұрғысынан беру қажет: шығарма жазылған дәуір тұрғысынан ба, әлде сөздік жасалған кезең тұрғысынан ба? Сөздің стилистикалық сипаттамасын қандай жолмен айқындау керек? Жазушы мәтіні бойынша айқындалған стилистикалық нормаларда бір жағынан жазушы өмір сүрген дәуірдің стилистикалық нормасы көрініс тапса, екінші жағынан қандай да бір сөздің және тұтас лексикалық қабаттың стилистикалық жеке қолданыстары көрініс табады. Өйткені әрбір жазушы әдеби тілдің стилистикалық қалыптасқан жүйесін қолданып қана қоймай, оны дамытады, байытады, оаған өзіндік жеке үлесін қосады. Стилистикалық жүйеде жеке мен жалпыхалықтықтың арасына шек қою қиын, тіпті мүмкін де емес. Сөздің стилистикалық сипаттамасы жазушы сөздігін жасаған кезде ең алдымен әрбір сөздің және автор мәтініндегі лексикалық қабаттың қызметін терең зерттеу негізінде белгілі болады; екіншіден, сол дәуірдегі әдеби тілге барлай жасау негізінде; үшіншіден, сол тілдің әр түрлі түсіндірме сөздіктерінің негізінде іске асады. Мұнда қандай да бір сөздікке көзсіз сүйенуге де, сөздіктердің көрсетулерін мойындамауға да болмайды. Сөздіктер арасында айырмашылықтар болған барлық жағдайда, жазушы сөздігінде тиісті ескертулер берілуі тиіс. Жазушы тіліндегі сөздің стилистикалық қызметін анықтау өте нәзік те қиын іс, сондықтан оны барлық жағдайда жүйелі түрде істеу мүмкін бола бермейді. Сондықтан кей жағдайда сөздің стилистикалық сипаттамасы болжамдық сипатта болып, ? белгісі қойылады [9, 269]. Ғалым М. Малбақов белгісөздердің 4 түрін: семантикалық белгісөз, грамматикалық белгісөз, терминологиялық белгісөз, бағамдық (стильдік) белгісөзді көрсетеді [12, 67]. Осының ішінде 2-еуі: семантикалық және стильдік белгісөздердің авторлық сөздіктерде берілгені абзал. Ал қазақ лексикографиясындағы екі авторлық сөздіктің алғашқысы – «Абай тілі сөздігінде» стильдік белгі қойылмаған, ал семантикалық белгі ескерілген: МАҚАМ (1). Ауыс. Достық, ықылас, ниет. Ол досын көбейтпектің табылмағы өзінің өзгелерге қолынан келгенінше достық м а қ а м ы н д а болмақ. ● Мақамында: II, 208 МАКРУҺИ (1). а. жиіркенішті, таза емес. Хәрами, м а к р у һ и былай тұрсын, құдай тағаланың қуатымен, иждиһад ақылыңмен тауып, рахатын көрмегіне бола жаратқан. ● Макруһи: II, 202 [12, 429]. Ал «С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігінде» семантикалық та стилистикалық та белгілерден біршама қамтылған. Сөздікте семантикалық белгілерден бірліктің кірме екенін көрсететін Ор., Ар., Татар., т.б. белгілері, ауыспалы мағынада екенін көрсететін Ауыс. белгісі, ал стилитикалық белгілерден функционалдық-стильдік Поэт., Аст., Сөйл., Көне., т.б. белгілер көрсетіледі. Болашақта қазақ лексикографиясында ақаусыз авторлық сөздіктері түзу үшін стилистикалық және семантикалық белгілердің дұрыс таңдалып берілуінің де маңызы зор. «Горький тілінің сөздігі басқа сөздіктермен салыстырғанда әдебиеттің тарихын оқуға тұрарлық сөздік» дейді Л.С. Ковтун [17, 6]. Сондай-ақ біздің авторлық лексикографиядағы қажырлы еңбектің жемісі болып табылатын «Абай тілі сөздігі» де өз әдебиетіміздің тарихын оқуда үлкен септігін тигізгені хақ. Сөздік «Абай шығармалары өлеңмен де, қара сөзбен де жазылғандықтан сөздерге берілетін сипаттамалар да стиліне орай олардың ерекшеліктерін саралап ашуды нысана тұтқан» делінген Қазақ Совет энциклопедиясының 1-ші томдығында [18, 19]. «Абай тілі сөздігі» туралы көптеген мақалалар, сыни пікірлер, толықтыру үшін ұсыныстар да айтылып келеді. Мысалы, Ж. Есеналиева «ұлы ақын туындыларында көптеп кездесетін араб және парсы сөздерінің «Абай тілі сөздігіндегі» көрінісі дегенге келетін болсақ, бұл орайда, әрине, кемшіліктер мен олқылықтар жоқ емес» дей келе, сөздіктегі араб, парсы сөздеріне берілген түсіндірмелердің көптеген кемшіліктерін баса айтады [19, 44 ]. Ең өкініштісі – 1995 жылы жарық көрген «С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігі» туралы: кемшілігі мен жетістігін айтатын бірде-бір дерек-мақаланың болмауы. Сондай-ақ жалпы авторлық сөздіктер туралы зерттеушілер де саусақпен санарлық. «Абай тілі сөздігі» мен «С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігін» құрастырушылардан бөлек авторлық сөздіктерге ден қойып зерттеп жүрген жалғыз лексикограф-зерттеуші – Б. Нұржанова. Осы зерттеу жұмысын жасауда Б. Нұржанованың мақалаларын тікелей басшылыққа алғанымызды да ашық айтуымыз керек. МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ СӨЗДІГІНІҢ ЖАСАЛУ ПРИНЦИПТЕРІ Ұлы Абайдан кейін Сұлтанмахмұт Торайғыров қолданған сөз байлығын сараптаған авторлық сөздік жарыққа шықты. Ал қазақ әдеби тілінің дамуына сандаған жылдар бойы қызмет еткен бүгінде халық іздеп жүріп оқитын қазақ сөзінің қадіріне жеткен сөз зергерлері қаншама! Соның бірі – ақиық ақын Мұқалағи Мақатаев. Жазылар естеліктер мен туралы, Біреулер жан еді дер өр тұлғалы. Біреулер тұлпар еді дер де мүмкін, Бүтінделмей кеткен бір ер-тұрманы, - деп ақиық ақын өзі жырлағандай Мұқағали туралы естеліктер де зерттеулер де жыл өткен сайын үсті-үстіне арта түспесе толастамақ емес. Мұқағали-поэзияға алуан-алуан қырынан құлаш ұрып зерттеп жатқанымызбен, әлі де зерделейтін тыңдары көп-ақ. Соның бірі де бірегейі «Мұқағали тілі сөздігін» құрастыру болмақ. Мақатаевтың болашақ сөздігін құрастырудағы басты мақсат: ақынның жеке өзіндік сөз қолданысын, сөздік қорының байлығын нысанаға алу, барша шығармаларындағы қолданыста болған сөздердің статистикасын жасау ғана емес, ақын өмір сүрген қоғамның, сол кезең өкілдерінің сөз қолданысын мол қорын аңғару, зерделеу, қазіргі тіліміздің құрылымдық тарам-тармақтарын түсіндіру болмақ. Бұл үшін біз ең алдымен таңдап алынған автордың көркемдік әлемі жіті түсінуіміз керек. «Ақынның ақындық ерекшелігін көркемдік әлемін таныған жағдайда ғана түсінуге болады. Ал көркемдік әлем дегеніміз ақиқат дүниені қайта жаңғыртып, оның қалыпты күйіне мүлде ұқсамайтын нәрселермен теңестіріп, эстетикалық сән беріп, жаңадан бейнелі әлем жасау» дейді А. Әмірбекова өзінің «М. Мақатаевтың бейнелі сөздер сөздігінде» [20, 3]. Ал бұл еңбек – лексикографиядағы М. Мақатаев шығармашылығына арналған алғашқы әрі құнды еңбек. Бұған дейін «Абай тілі сөздігі», «С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігі» ғана болды. Ол кезеңде «Қазақ әдеби тілі сөздігі» қалыптасып бітпегендіктен осы сөздіктерді құрастырушы авторлардың мүмкіндігі шектеулі болды. Қазір сөздік құрау ісі де, әдеби тіліміз де біршама нормаға түсті. Енді осы жаңа сөздікті құрау барысында ілгерідегі екі сөздікпен салыстыра отырып, құрылым мен құрылысы жағынан түрлі толықтырулар енгізіп құрау басты міндеттің бірі болмақ. Ана тілінің кәусарына сусындап, әр сөзді өз орын-орнымен жұмсай білген ақынның сөздігін құрастыру, әрине, оңайға түспек емес. Сөздік жасау инемен құдық қазғандай көздің майын таусып, құм санаса жалықпайтын шыдамдылықты қажет етеді. Осыған дейін жасалған сөздіктерде анықталғандай Шекспир 15000 сөз, Байрон мен Маяковский де осы шамада, Пушкин 21197 сөз, Әлішер Науаи 26000 сөз қолданғаны айқындалып отыр. Яғыни біз осы сөздікті құрастыру барысында ақынның жиілік қолданысын да анықтамақпыз. Болашақ сөздік қазақтың ұлттық әдеби тілінің сол кезеңдегі құрамы мен құрылымы, атап айтқанда сөздердің сол кездердегі жасалу және өзгеру жүйесі, қолданылу және жұмсалу үлгілері, әдеби нормалары, лексикалық және грамматикалық амал-тәсілдері, стилистикалық өрнектері айқын аңғарылатындай етіп жасалмақшы. Зерттеу жұмыстың 2-ші бөлімінде авторлық сөздіктер мен оның құрылымын жан-жақты талдап, зерделегендіктен, осы бөлімде авторлық сөздіктерге көп тоқталып жатпастан, бірден болашақ «М. Мақатаев сөздігінің» құрылымын жүйелеуді жөн көрдік. жүктеу/скачать 110,86 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|