Жалпы лексикографияның зерттелуі
жүктеу/скачать 110,86 Kb.
|
|
ҚАЗАҚ ЛЕКСИКОГРАФИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ Жалпы лексикографияның зерттелуі Тіл білімі саласындағы үлкен саланың бірі – лексикография десек, оның қарастыратын объектісіне қарай өзіндік атқаратын қызметі де, зерттеу жұмыстары да аз емес. Лексикография – тарихы тереңде жатқан сала, сондай-ақ келешекте ашылатын жаңалықтары мен мүмкіншіліктері де мол. Лексикография [гр. lexikos сөзге қатысты (сөздік) + grapho жазамын] терминіне лингвистикалық сөздікте: тіл біліміндегі сөздіктерді түзудің теориясы және практикасымен айналысатын ғылым саласы ретінде анықтама берілген (Гак В.Г.). Лексикографияға еуропалық тіл білімінде, сондай-ақ Кеңестер Одағы тіл білімінде берілген анықтама: ғылымның сөздік түзу принциптерін зерттеумен айналысатын саласы, сөздік жасаудың теориясы; сөздік түзу ісі; тілдегі сөздіктердің жиынтығы; елдегі сөздіктердің жиынтығы . Лексикография терминіне берілетін басқа анықтамалар да осы анықтамаға ұқсас болып келеді: лексикография [гр. lexikos сөздіктік, сөздік + ...графия] – 1) сөздік түзу ісі; 2) тіл біліміндегі сөздік түзудің теориясы мен практикасын зерттейтін сала; 3) сөздік түрінде басылған еңбектердің жиынтығы, сөздік түріндегі әдебиет [16, 19]. Бұл анықтамаларды М. Малбақов «Бір тілді түсіндірме сөздіктің құрылымдық негіздері» атты еңбегінде келтіреді. Ал лексикография саласын алғашқылардың бірі болып зерттеген Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлы «Қазіргі қазақ лексикогарфиясы мен фразеологиясы» атты еңбекте де лексикография терминіне құнды анықтама береді: «Тілдегі сөздер мен фразеологизмдерді жинап-теріп, олардың сөздігін жасаумен және оның теориясымен шұғылданатын тіл білімінің саласын – лексикография дейді. Яғни сөздік жасаудың әдістемесі мен техникасын үйрететін ғылым деген сөз».[2, 213]. М. Малбақовтың жазуынша, «анықтамалардағы алғашқы екі мағынаның біреуі сөздік түзу ісі, яғни, «практикалық лексикография» ұғымынан, енді біреуі – «лексикографияның теориясы мен тәжірибесі» ұғымынан хабар береді. Бұл жіктеме лексикографияның теориялық мәселелері бойынша құнды еңбектер жазған белгілі мамандардың бірі В.В. Марковкиннің пікірімен үндеседі. Ғалым лексикогарфияны теоретикалық және практикалық салаларға бөліп қарастыра отырып, теоретикалық лексикогарфияның өзін өзара байланысты екі салаға: лексикографияның теориясы мен лексикографияның тарихы салаларына ажыратады. Лексикографияның тарихы өз кезегінде сөздіктер мен тұтас лексикографиялық концепциялар тарихы және лексикографияның негізгі мәселелерін шешу тарихы салаларына бөлінеді [1, 19-20]. Нақты сөздік түзу ісін ісін қарастыратын практикалық лексикогарфияның атқаратын маңызды қызметтерінің қатарында В.Г. Гак: 1) тілді үйрету, 2) ана тілінде сипаттама жасау және оны нормаландыру, 3) тіларалық қатынас, 4) тілдегі лексиканы ғылыми тұрғыдан зерттеу және 5) тіл білімінің лексикология, сөзжасам, стилистика, тіл тарихы тәрізді салалары бойынша жүргізілетін лингвистикалық зерттеулер үшін қажетті деректерді жинастыру мен өңдеу істерін атайды. Термин тудыруда немесе анықтама жасауда көптеген ұқсастықтар болып жатады. Сол секілді Ғ. Қалиев пен Ә. Болғанбайұлының да практикалық лексикография туралы анықтамасы да осыған ұқсас: «Практикалық лексикография ана тіліне немесе басқа тілге үйрету, ана тілін нормаландыру, тіларалық қарым-қатынасты арттыру, тілдің лексикасын ғылыми тұрғыда зерттеу мақсатын көздейді» [3, 223]. Лексикограф ғалым В. Г. Гак теоретикалық лексикографияның қарастыратын мәселелернің қатарында: сөздіктердің жалпылама типологиясын, жаңа типтерін жасау; 2)сөздіктің макроқұрылымын зерттеу (лексиканы сұрыптап алу, сөздер мен сөздік мақаланы орналастыру принципі, омонимдерді беру, сөздікте және оның соңындағы қосымша қосалқы материалдарды: грамматикалық мақалаларды, дәйектемелерді, т.б. беру); 3)сөздіктің микроқұрылымын, яғни жеке сөздік мақаланың құрылымын (сөздің грамматикалық және фонетикалық түсіндірмесі, мағыналарға бөлу мен жіктеу, сөздік анықтамалардың түрлері шартты белгілер жүйесі, тілдік дәйектеме материалдардың түрлері, фразеологияның берілуі, қосалқы деректерді орналастыру, т.б. ) зерттеуді атайды [1, 20]. Ал дәл осы анықтаманы «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» атты еңбекте былай береді: «Теориялық лексикография сөздіктердің жалпы типологиясын, жаңа түрлерін жасаумен, сөздіктердің құрылымын анықтау мәселесімен (реестрлік сөздерді сұрыптау, сөздік мақалаларды орналастыру принциптері, омонимдердің және көп мағыналы сөздердің, фразеологизмдердің берілу тәсілдерін т.б.), сөздік жасаудың техникалық мәселелерімен (сөзге грамматикалық, фонетикалық түсінік беру, сөз мағынасын ашуға қажет мысалдарды сұрыптау т.б) шұғылданады [3, 223]. Аталған еңбектегі анықтамалар салыстырмалы түрде байқап қарасақ В.Г. Гактың анықтамаларынан пәлендей айырмашылығы жоқ. Бірақ ешқандай сілтеме қалдырылмаған. Соған қарап көңілге күдік ұялайтыны да рас. Сондай-ақ В.Г. Гак қазіргі лексикографияның теориясына тән басқа да белгілерді: а) лексиканы жүйе ретінде түсіну, сөздіктің құрылымында жалпы тілдің лексика-семантикалық құрылымын, сондай-ақ, жеке сөздің семантикалық құрылымын бейнелеуге (сөздердің мағыналарын олардың мәтін құрамындағы және семантикалық өрістердің ішіндегі басқа сөздермен байланыстыра қарап бөлуге) ұмтылуды; ә) сөздің мағынасын ашудағы диалектикалық көзқарасты (мағыналардағы реңктермен ауыстыруларды, олардың сөйленімдегі қолданысын, басқа да алуан түрлі аралық құбылыстарды) ескеріп отыруды; б) лексиканың грамматикамен, тілдегі басқа деңгейлермен тығыз байланыстылығын ескеруді атап өтеді. В.Г. Гактың пікірі бойынша, теоретикалық лексикографияда сөздіктегі лингвистикалық және экстралингвистикалық (энциклопедиялық, елтанымдық, т.б.) деректердің арасалмағы мәселесіне зор көңіл бөлінеді [1, 20-21]. Қазіргі лексикография теориясы лексиканы белгілі бір жүйеде түсіндіреді, сөздердің лексика-семантикалық құрылымын көрсетіп, олардың мағынасын диалектологиялық тұрғыда қарастырады. Лексикография лексикологияға, стилистикаға, грамматика, фонетика және тіл тарихына сүйенеді. Ал «сөздік» терминінің өзіне келер болсақ, «сөздік» термині тіл білімінде екі мағынада қолданылады: 1) белгілі бір тілдің, диалектінің, әлеуметтік топтың немесе жеке бір жазушының лексикасы, сөздік құрамы, 2) сөздер мен морфемалардың, сөз тіркестері мен идиомалардың т.б. әліпби тәртібімен орналасып, түсінігі мен аудармасы берілетін анықтамалық кітап [3, 223]. М. Малбақов «сөздік» терминінің ортағасырлық түркі лексикографиясында «лұғат» деп қолданылғанын, уақыт өте келе «сөздіктің» үстемдік танытқанын айтады. Ж. Марузоның лингвистикалық терминдер сөздігінде аталмыш терминге: «лексика, белгілі бір тілде сөйлейтін адамдар тобына тән, белгілі бір жанрға, заманға, мектепке, жазушыға тән сөздер мен мағыналардың элементтері ретінде қарастырылатын сөздер жиынтығы» түрінде анықтама беріледі. Анықтаманың ғылыми тұрғыдан құндылығы, дәлдігі бірден байқалады. Бұл анықтамадан ғалымның аталмыш терминді белгілі бір сөздік құрамды құрамды тіркеуші анықтамалық сөздік тұрғысынан қарастырып отырғанын байқаймыз. Анықтаманың өткен ғасырдың орта шенінде жасалып отырғанын естен шығармау керек. Ол кезде сөздіктің ғылыми және дидактикалық құрал ретіндегі құндылығы күн тәртібіне жаңадан қойыла бастаған болатын. Әрине, лексиканы тек қана тіркеп отыратын сөздік түрлерінің қазіргі кезде де көп екендігі анық. Алайда, қазіргі кезеңде сөздіктің ғылыми еңбек және дидактикалық материал ретіндегі қызметін ескермей, атамай кетуге әсте болмайды деп ойлаймыз. Терминнің лексикографиялық тезаурустағы анықтамасы да Ж. Марузо сөздігіндегіге ұқсас: сөздік мақалалардан құралған, негізгі қызметі сөздік құрамды ретке келтіру мен жария ету болып табылатын лингвистикалық сипаттама түрі. О. С. Ахманованың сөздігінде терминнің екінші мағынасы да (лексиканың жүйелі сипаттамасын қамтитын кітап, лексикон) аталады. Бұл мағынада сөздік тілдегі жүйені, жүйелілікті ашып көрсететін құрал ретінде көрінеді. Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте берліген анықтама да осыған ұқсас: а) лексика, белгілі бір тілдің, диалектінің, әлеуметтік топтың, жазушының, т.б. тіл иесінің сөздік құрамы; ә) белгілі бір жүйе бойынша орналасқан сөздерден (немесе морфемалардан кейі, сөз тіркестерінен, идиомалардан, т.б.) тұратын сөздік бірліктердің мағыналарын анықтап, олар туралы әр түрлі ақпар беретін неолардың өзге тілге аудармасын беретін, немесе өздері белгілейтін заттар туралы деректер беретін анықтама кітап (Лингвистический энциклопедический словарь, 1990, 462). Энциклопедияда сөздіктердің атқаратын негізгі әлеуметтік функциялары ретінде ақпараттық (тілдік таңбалар арқылы хатқа түсіп, белгілер арқылы жинақталған адамзаттық білімге қол жеткізу), коммуникативтік (ана тілі мен шетел тіліндегі қажетті сөздерді ұсыну арқылы) және нормативтік (сөздердің мағыналарын және олардың қолданылуын тіркеу арқылы қатынас құралы ретіндегі тілдің жетіле түсуі мен үйлесімді болуына, бір ізге түсуіне жағдай жасайды) функциялар аталады. Белгілі ғалым Б. Қалиев сөздіктің бұлардан басқа тағы екі қазметін: атауыштық және есепке алушылық қызметтерін көрсетеді [16, 23-25]. Лексикографияда сөздіктердің өзіндік типологиясы болады және лексикографияны іштей бір тілді, екі тілді, үйренімдік (учебный) және ғылыми-техникалық лексикографияға бөледі Гак [1, 21]. Ары қарай сөздік осы классификация негізінде жіктеледі. Сөздіктің лингвистикалық (тілдік) және энциклопедиялық екі түрі бар. Лингвистикалық сөздіктерге тілге (сөзге) байланысты сөздіктердің бәрі жатады. Олардың негізгі түрлері: түсіндірме сөздік, аударма сөздік, терминологиялық сөздік, фразеологиялық сөздік, диалектологиялық сөздік, синонимдер сөздігі, тарихи сөздік, этимологиялық сөздік, жиілік сөздігі, кері сөздік, орфоэпиялық сөздік, орфографиялық сөздік. Энциклопедиялық сөздіктерге қазіргі ғылыми саладағы білім жайынан қысқаша мағұлмат беретін сөздіктер (философиялық, педагогикалық, психологиялық, саяси-экономикалық, астраномиялық т.б.) жатады [3, 224]. Бұл жіктелім «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» атты еңбектің алғашқы басылымында «Лингвистикалық сөздіктер өте-мөте көп. Олар әр алуан мақсат-мүддеге лайықталып жасалады. Лингвистикалық сөздіктер бір тілдік, және көп тілдік болып бөлінеді. Түсіндірме сөздік бір тілдің өз сөзімен түсіндіріледі. Ал екі немесе көп тілдік сөздіктер өзге тілдердің сөздерімен түсіндіріледі. Бір тілдік лингвистикалық сөздіктер академиялық нормативті сөздік және анықтағыш сөздік болып іштей екі салаға жіктеледі» деп аталып қана өтіледі [2, 214]. Осыған қарап біз жыл өткен сайын отандық ғалымдарымыздың лексикографияның тереңіне бойлап жете түсініп келе жатқандығын аңғарамыз. Ал ғалым К. Ахановтың бөлуі бойынша, сөздіктер: І. Сөздердің шығу тегі мен олардың семантикалық дамуы туралы мағлұмат беретін сөздіктер. Оларға: 1. Этимологиялық сөздік. 2. Тарихи сөздік. ІІ. Қазіргі тілдердегі сөздердің мағыналарын түсіндіріп, олардың қолданылуы жайлы мағлұмат беретін сөздіктер. Олар: 1. Түсіндірме сөздік. 2. Аударма сөздік. 3. Терминологиялық сөздік. 4. Диалектологиялық сөздік. 5. Фразеологиялық сөздік. 6. Синонимдер сөздігі. ІІІ. Сөздердің дыбыстық құрылысы мен олардың жазылуы туралы мәлімет беретін сөздіктер. Олардың қатарына: 1. Фонетикалық сөздік. 2. Орфографиялық сөздік. ІV. Заттар мен құбылыстардың ұғымдарын айқындап, түсіндіретін сөздіктер. Олардың қатарына: 1. Энциклопедиялық сөздік. 2. Иллюстративтік сөздік болып бөлініп жіктелген [3]. Жоғарыда К. Аханов қазіргі тілдердегі сөздердің мағыналарын түсіндіріп, олардың қолданылуы жайлы мағлұмат беретін сөздіктер қатарынан терминологиялық сөздіктерді де көрсетеді. Дегенмен, «Лексикографиялық сөздік түрлері мен мен терминографиядағы сөздік түрлері қызметіне байланысты ұқсас болғанымен (аударма, түсіндірмелі), мақсаты мен міндетіне байланысты әр түрлі болып келетіндігін байқауға болады. Оның үстіне терминдерді жүйелі етіп беру мақсатында терминографияда жаңа сөздіктердің түрлері пайда болып жатқандығын, оның құрылымы мен оларға қойылатын талаптар арнайы қарастыруды ететіндігін де ескеру керек. Сондықтан терминологиялық сөздіктің лексикографиядағы сөздік түрлерінің бірі ретінде ғана қарастырылуы терминдердің жүйелі, бірізді берілуін, терминдерді үйлестіру ісін, жалпы айтқанда, терминологиялық сөздіктер жасау ісін дамытуды тежеген болар еді. Алайда, терминографиядағы жаңа пайда болып жатқан сөздік түрлерін лексикографияда пайдаланып, жаңа үлгідегі лексикографиялық сөздіктер түзуге болатындығын, бұл тұрғыдан өзара байланыстың болуы керектігін жоққа шығаруға болмайды. Бірақ әр салада берілетін тілдік бірліктердің берілуіндегі өзіндік ерекшеліктер айқындалуы тиіс,» – дейді зеттеуші Әбдірәсілов Ербол «Қазақ терминографиясының жүйесі» атты еңбегінде [4, 34]. Сондай-ақ К. Аханов лингвистикалық сөздіктерді жасалу мақсатына қарай бірнеше түрге бөліп көрсетеді: 1. Сөзіктердің ішінде тілдің лексикасының шығуын, дамуын және оның бірнеше дәуірін сипаттайтын түрі бар. Мұндай сөздік тарихи сөздіктер деп аталады. Керісінше, сөздіктердің кейбір түрі қазіргі тілде жаппай және жиі қолданылатын сөздерді қамтып, оларға талдау жасап, сипаттама беруді мақсат етеді. Мұндай сөздіктер тілдің заманауи сөздіктері деп аталады. 2. Сөздіктердің белгілі бір түрі тілдегі күллі сөздерді түгел қамтып сипаттауды мақсат етеді. Мұндай сөздік толық сөздіктер деп аталады. Сөздіктердің енді бір түрі тілдің сөздік құрамындағы барлық сөздерді емес, оның белгілі бір дәуірдегі сөздерді немесе лексиканың белгілі бір саласын қамтитын сөздік түрінде жасалады. Мұндай сөздік кіші сөздік немесе толық емес сөздік деп аталады. Сөздіктің бұл түрлеріне арнаулы сөздіктерді де жатқызуға болады. Олар: терминологиялық сөздік, синонимдер сөздігі, фразеологиялық сөздік және т.б. жатқызуға болады. 3. Сөздердің сөздікте ана тілінде түсіндірілуі немесе басқа тілге аударылып түсіндірілуіне қарай сөздіктер екі түрге бөлінеді: алғашқысы – бір тілдік түсіндірме сөздіктер, екіншісі – екі тілідік немесе көп тілдік аударма сөздіктер. 4. Сөздіктер оларда берілген сөздердің әліппи тәртібімен көрсетілуіне немесе сөздермен белгіленетін ұғымдардың топтарының рет–ретімен көрсетілуіне қарай екі түрге бөлінеді: 1) Дыбыстық немесе алфавиттік сөздіктер; 2) Идеологиялық сөздіктер немесе ұғымдар сөздігі. Сонымен, сөздіктерді шартты түрде төрт топқа бөліп қарауға болады [5]. Сөздіктерді топтастыруда сөздің жүйелі сипаттары толық ескерілуі тиіс: сөз бен тілден тыс ақиқат өмір (сөз бен сөйлеу, сөз бен оның қолданылатын ортасы, сөз бен елтаным, сөз бен грамматикалық жүйе, сөз бен жазу, сөз бен лексикографиялық жүйе, сөз бен лексика-фразеологиялық жүйе, сөз бен оның мағынасы). Сөздік түрі сипаттау нысанына қарай анықталуы тиіс. Сөздердің белгілі бір тақырып төңірегінде топтасуы тілдік жүйе деңгейінде жүзеге асуы керек. Сөздер тақырып бойынша топтастырылған кезде лексика-семантикалық топтармен тығыз мағыналық байланыстағы тақырыптық-тілдік немесе тақырыптық-семантикалық топтары ескерілуі керек [6, 103-104]. Лексикографияны игеруде орыс тіл білімінің тигізген әсерінің көп екенін ашық айтқанымыз абзал. Лексикографияны бір жүйеге келтіруде, термин қалыптастыруда қазақ тіл білімінің орыс тіл білімінен алғаны көп. Ал терминдерге берілетін анықтамалар олардың пайда болу кезеңіне, терминді енгізуші ғалымның білігіне, елдегі салалық білімнің деңгейіне, білім саласындағы түрлі ағымдарға, қалыптасып үлгірген ғылыми мектептер арасындағы терминді түсіну, қолдану ерекшеліктеріне, т.б. көптеген себептерге байланысты болуы мүмкін. Осындай жағдайда алдымыздан салалық ақпараттық (информациялық) тілдерді жасау, терминдерді жүйелеу және стандарттау мәселелері шығады. Бұл жүйелеу мен стандарттаудың өзі екі бағытта (тілдік және ұғымдық) жүргізіледі. Тілдік бағыт белгілі бір терминді стандарт ретінде бекітуге бағдар ұстаса, ұғымдық жүйелеу салалық терминологияның ұғымдық тұрғыдан жүйеленуіне жол ашады. Терминдердің арасындағы семантикалық байланыстарды реттейтін тезаурустар да осы мақсатта түзілмек. Ақпарат іздеу тезаурустары (информационно-поисковой тезаурус) ақпар іздеу құралы ретінде анықтамалық сөздіктің қызметін атқаратын болса, терминаралық байланыстарды реттеу, терминдерді стандарттау, дескриптор таңдау құралы ретінде нормативті сөздіктің қызметін атқарады. Осындай салалық тезаурустардың бірі – С.Е. Никитинаның бірқатар лексикогарфиялық аппарат атаулары негізінде түзген тезаурусы. Лексикография терминінің осы тезауруста келтірілген деректер бойынша құрастырылған анықтамасы төмендегідей болады: жүктеу/скачать 110,86 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|