Жалпы лексикографияның зерттелуі
Авторлық сөздіктердің құрылысы мен құрылымы
жүктеу/скачать 110,86 Kb.
|
3 иөж, Еуразия экономикалық одақ, Диссертационная работа Кумганбаева Ж.Ж, 10 сынып.Оқу жаттығуы Зертханалық жұмыс №2 «Ұшу қашықтығының лақтыру бұрышына тәуелділігін зерттеу»
| 2.2 Авторлық сөздіктердің құрылысы мен құрылымы
Авторлық сөздік туралы зерттемес бұрын біз авторлық сөздікті сөздіктің қай типіне жатқызамыз деген сұраққа тап боламыз. Бұл сұраққа жауап таппай зерттеу жұмысын бастауға болмайды. Академик Л.В. Щерба көптомдық түсіндірме сөздіктерді академиялық сөздік және анықтағыш (справочник) сөздік деп үлкен екі салаға бөліп қарайды. Академиялық немесе нормативті сөздік тілдегі белгілі сөздерді қай түрде қалай қолдануға болатындығын белгілеп беретін сөздік болса, ал анықтағыш сөздік тілдегі белгілі сөзді де, белгісіз сөзді де іздеп тауып, сол жөнінде нақтылы дұрыс мәлімет, толық түсінік алатын сөздік болуға тиіс дейді. Сондай-ақ академик Л. В. Щерба жеке ақын-жазушылардың шығармаларының сөздігін де анықтағыш сөздіктің қатарына жатқызады [11, 55]. Кез-келген сөздікті жасап бастамас бұрын, кейіннен түрлі қиыншылықтарға тап болмас үшін немесе сөздік туралы теорияны нақтылау үшін сол сөздікке ұқсас сөздіктермен айырмашылықтары мен ұқсастықтарын жіті аңғару керек. Зерттеу жұмысының негізгі объектісі болып отырған авторлық сөздіктер әдеби тілдің түсіндірме сөздігіне ұқсайды. Ал жазушы тілі мен әдеби тілдің (түсіндірме) сөздігінің ұқсастықтарына келер болсақ, біріншіден, олар сөздіктің бір типіне жатады – түсіндірме сөздіктің әр түрі; екіншіден, олардағы көптеген сөздердің түсіндірмесі мен грамматикалық-стилистикалық сипаттар толықтай немесе ішінара сәйкес келуі мүмкін; үшіншіден, солардың сөздік мақалалары негізінен бір үлгіде құрылады. Яғни жазушы тілі сөздігін түсіндірме сөздіктің бір түрі десек, қателеспейміз. Бұл сөздіктердің арасындағы айырмашылық мынада: 1. Әдеби тілдің жалпы түсіндірме сөздігі әдеби тілдің белгілі бір даму сатысының нормативті сөздігі болғандықтан, сол кезең үшін жеке қолданыс құралы болып табылатын, әдеби тіл тәжірибесіне енбеген, белгілі бір жағдайда жасалған, кең қолданыс таппаған сөздердің бәрін қамтымайды (енгізбейді). Ал жеке жазушы тілі сөздігі нормативті болмағандықтан, мынадай шектеулер жоқ: оған жазушыда бар нәрсенің бәрі енеді, соған орай, әдеби тілдің жалпы түсіндірме сөздігінің сыртында қалған нәрсенің бәрі кіреді. 2. Әдеби тілдің жалпы түсіндірме сөздігі тарихи тұрғыдан шектеулі, өйткені оның нормаларының жиынтығы әдеби тіл дамуының сол кезеңі үшін заң болып табылады. Одан соң тілдің даму барысында, ол тілмен қайшылыққа түседі де, түзетулерге ұшырайды. Сөйтіп оның нормаралы жылжымалы, тарихи өзгермелі болады. Ал жеке жазушы нормасы ғылыми дәлдікпен белгіленсе, өзгеріссіз қалады. 3. Әдеби тілдің жалпы түсіндірме сөздігі кез-келген жазушы сөздігіне қарағанда анағұрлым кең дәуірді қамтиды, әрі сол дәуірдегі ең танымал әдеби шығармалар негізінде жасалады. Сондықтан, шығармашылық өрісі (дипапазоны) қанша кең болса да, жазушы сөздігінде көптеген сөздер, фразеологизмдер болмауы мүмкін. 4. Әдеби тілдің жалпы түсіндірме сөздігі үшін сөзтізбе (словник) мәселесі өте маңызды болса, жазушы сөздігінде мұндай мәселе жоқ. Жекелеген жазушы сөздігінің сөзтізбесі тікелей дереккөзге негізделеді: дереккөзде болған нәрсе сөздікте де болуы тиіс. 5. Жеке жазушы сөздігі жалпы түсіндірме сөздік секілді филологиялық сөздік болуы тиіс. Бірақ жекелеген жазушы сөздігі оның шығармаларының бүкіл лексикасын қамтитын болғандықтан, оның құрамында нақты анықтама (түсініктеме) беруді талап ететін сөздер болуы мүмкін, сондықтан бұл сөздік белгілі бір дәрежеде энциклопедиялық сипатта (өмірбаяндық даталар, жекелеген тарихи тұлғалардың қоғамдағы рөлі, тарихи оқиғалар туралы анықтама, географиялық сипаттағы анықтама, жекелеген пәндердің сипаттамасы мен мақсаты, т.б.) болуы тиіс [9, 267]. Әр елде жазушы тілі сөздігін жасаудың тәжірибесі бірқатар мәселелерді алға қойып отыр: Бұл сөздік белгілі бір жазушы өмір сүріп, еңбек еткен дәуірдің тілдік жағдайын қаншалықты шынайы бейнелей алады? Ол жазушы тілінің стильдік ерекшеліктерін қалай іріктейді? Сөздікте лексиканы іріктеп алу өлшемдері қандай? Іріктелген материал қалай өңделеді? Осындай сұраулар жазушы лексикографиясының жалпы типологиялық мәселелеріне алып келеді. Ең алдымен, аталған мәселені талқыламас бұрын онымен байланысты жалпы ұғымдарды нақтылау қажет. «Бірінші кезекте жазушының «тілі» мен «стилі» ұғымдарын нанықтау керек. Жазушы тілін біз жалпыхалықтық тіл негізінде жасалған жеке дара реалды әрекет деп түсінеміз.» - дейді Л. В. Щерба [7, 97]. Осы пікірге ұқсас пікірді «Абай тілі сөздігінің» алғы сөзінде А. Ысқақов та жазады: « Дүние жүзі тарихында ешбір елде ешбір жазушы бірде-бір жазушы өз тұсынан жаңадан тіл жасап көрген емес және жасамақшы да емес. Керісінше, барлық елдің ұлылы-кішілі жазушыларының қай-қайсысы болсын өз шығармаларын жазуға өзінің ана сүтімен бірге шыққан, жасынан ойының өсуіне әрі серік, әрі негіз болған, оның өзімен және ойымен бірге жасасқан ана тілін төсек еткен» [12, 4]. «Тілдік жүйенің жеке тілдік тұлғаның санасында өмір сүретін шағын үлгісі идиолект деп аталады. Оның жалпы халықтық тілден түбегейлі айырмашылығы болмайды. Өйткені біз әрқайсысымыз өзіміздің қандай да бір тілімізде емес, жалпыға ортақ, жалпыхалықтық ұлттық тілде сөйлейміз. Бір жағынан, жеке индивидиум ретінде жалпыхалықтық тілді меңгереді. Бірақ «тіл жазушыны меңгереді» деуге де болады, өйткені тіл жазушыдан өзінің таиғатына тән заңдылықтарды сақтауды талап етеді, сөз қолдануда қалыптасқан нормаларға бағынуға мәжбүр етеді», - дейді зеттеуші Б. Нұржанова [7, 97-98]. Біз осы тұста сөзіміз дәйекті болуы үшін «Абай тілі сөздігінің» алғы сөзінен мысал келтіре кетейік: «Өзге елдің жазушылары сияқты, Абайдың тілінде қазақтың жалпыхалықтық тілінің сипаттары мен нормаларының толық сақталуы заңды да, орынды да. Сонымен, қатар Абайдың тілінде сол кездегі тіл нормаларынан азды көпті ауытқитын ерекшеліктердің болуы да – табиғи нәрсе. Өйткені ондай ерекшеліктердің болуына, біріншіден, ақынның шығармалары, оның мазмұны, айтпақ болған ой-пікірінің талабы мен талғамы тірек болса, екіншіден сол кездегі қазақ әдеби тілінің даму дәрежесі мен жағдайлары да үлкен сеп болды» [13, 6]. Яғни жазушы – жалпының ажырамас бөлшегі. «Әйтсе де, жазушы белгілі бір дәрежеде жасампаздық қызмет атқарады. Өз еңбектерінде ондаған, жүздеген сөздерді айналымға түсіреді. Әдеттегі сөзді тура және ауыспалы және дағдыдан тыс мағынада қолданады, оған жаңа мән-мағына береді де, ол мағына жалпы қолданыста бекиді. Нақты идиолектілердің белгілі бір тілдік ерекшеліктері болады. Мысалы, белгілі бір сөздің көп қайталануы, дағдыдан тыс мағынада жұмсалуы, т.б. мұндай ерекшеліктер жеке сөйлеу стилінің көрсеткіштері болып табылады. Дәлірек айтқанда, мұны жазушының жеке сөйлеу стилі деген жөн болар еді. Бірақ, қалыптасқан дәстүрге орай жазушы тілінің ерекшелігі жазушы тілі аталып жүр. Біз де осы дәстүрді ұсынып отырмыз», - дейді Нұржанова Б. өзінің «Ақын-жазушылар сөздігін түзу тәжірибелері туралы» атты мақаласында [7, 98]. Яғни зерттеуші «ақын-жазушылар сөздігі» деп атауды ұсынып отыр емес пе? Ал Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлы «Қазіргі қазақлексикогарфиясы мен фразеологиясы» атты еңбекте: «Белгілі бір жазушының шығармаларының тіліне арналған сөздікті арнаулы сөздік деп атайды», - деп жазады [2, 226]. «Арнаулы сөздік» деген дұрыс шығар, бірақ, мұнда белгілі бір тұлғаға, яки ғылым саласына арналған сөздік екенін анықтамасын оқымасақ еш түсініксіз болар еді. Ал Нұржанованың ұсынып отырған «ақын-жазушылар сөздігі» атауын біз жалпылап «авторлық сөздіктер» деп атаған дұрыс болар дейміз. Яғни сөздіктің құрылымын жүйелеп, жасамас бұрын біз сөздіктің атауын белгілі бір ортақ атаумен атауды шешіп алуымыз керек. Жазушылар мен ақындардың сөздігінен аттап өтуге болмайды. Онда шеберлік басты орын алады – авторлық стиль ол жазған, пайдалана білген сөздерінде емес, әрбір сөздік тіркесі және бірімен-бірі үйлесуі, таңдай білген ойы, қайталаулары, рефреналары, параллелизмдері, т.б. Бұл қолданылған амал-тәсілдер ауызша семантикады болғандықтан лексикографиялық тәжірибе жолымен анықтай аламыз. Осыған сүйене отырып жазушы сөздіктерінде ортақ семантикалық өңдеудің қарама-қайшылығы олардың ерекшелігін және маңыздылығын құрайды. Ол маңызды тапсырманы және маңызды қиындығын көрсетеді [14, 220-221]. Жазушы стилі өз кезегінде жазушының шығармашылығының қандай лексикалық қабатқа қатыстылығына, сөздің көпмағыналылығына, қалай пайдаланғанына, оның фразеологиялық байланысы мен стилистикалық қасиетіне тікелей тәуелді [15, 6]. Жалпы стиль, оның ішінде жазушы стилі, тілдегі бейнелеуіштік құралдар жүйесін қолданумен байланысты. Жазушы стилін зерттеушінің міндеті осы жүйені тауып оны тауып сипаттауында. Жазушы тілінің сөздіктері осы жүйенің және жеке деңгейлерін бейнелеу мен зерттеудің бір тәсілі болып табылады [16, 98]. Жазушы тілінде жалпы дәстүр ағымынан шықпайтын ең қарапайым қолданыстардың ерекшелігі, тосындығы байқалып отырады. Егер жалпы типтегі сөздіктер олардың ерекшеліктерін білдіртпей, жинақтап жіберсе, жазушы сөздігі керісінше, оның ерекшелігін сызып көрсетеді, мағыналардың әрең байқалатын ерекшеліктерін атап өтеді [10, 541]. Яғни жалпы типтегі сөздіктің қамтитын ауқымы көлемді болғанымен, авторлық сөздік секілді ұсақ ерекшеліктерге тоқталып жатпайды екен. «Әрбір ұлы жазушы өз заманының куәсі, айнасы» деп «Қазіргі қазақ тілінің лексикология мен фразеологиясы» атты еңбекте құнды пікір айтылады [2, 226]. Сол секілді авторлық сөздіктердің көпшілігі – әдеби тілден ақпарат беретін сөздіктер, өйткені жазушының тілдік жүйесі белгілі бір дәуірдің әдеби тілін бейнелейді. Олар сондай-ақ жалпы әдеби тілдің семантикалық-стилистикалық және басқа да мүмкіндіктерін іске асыруға мүмкіндік береді Бұл жөнінде Л.С. Ковтун былай дейді: «Жалпыхалықтық тіл жеке сөйлеу тілі арқылы көрініс табады. Сондықтан әрбір нақты типтік жағдайдың өзінде жазушының жеке тілдік ерекшеліктерін көрсететін сәттер болады. Сондай ерекшелікті танып, сипаттай білу – жазушы тілінің мақсаты». Осы ойды дамыта отырып, О.И. Рак мынаған көңіл аударады: «жазушының сөз қолданысын байқауға қажетті лексика неғұрлым кең мағыналы әрі бейтарап болса, зерттеушінің жазушы тіліндегі жеке және жалпыхалықтық, узуальды немесе окказиональдық қолданыс туралы тұжырымдары соғұрлым объективті, шынайы болады» [7, 98]. Сөздік жасаушының алдында тұратын бірінші мәселе – дереккөз мәселесі. Жалпы лексикографиялық тұрғыдан ол бұрыннан жасалып, жемісін көрсетіп келеді. Ал жазушының сөздігіне келгенде оның өзіндік ерекшелігі бар өйткені белгілі бір жазушының шығармашылығын қамту деңгейімен тікелей байланысты. Жекелеген шығармаға анықтамалық жасау барысында дереккөз ретінде шығарманың канондық мәтінін алған жөн. Дереккөз таңдау мәселесіне басылымның орфографиясы секілді жеке мәселе де кіреді. Бұл XVI-XVIII ғасырлардағы жазушылардың шығармалары бойынша сөздік жазу барысында өткір мәселе болды. Өйткені қай орфографиялық норманы ұстануды, шығарманың жазылған сәтіндегі норманы не қазіргі норманы басшылыққа алу қажет болды. Жазушы лексикографиясында сөздіктерді дереккөзде берілген орфография бойынша құрастыру байқалады [7, 99]. Бұл дұрыс, өйткені сөзік құрастырушы «жалпы тілдің» бөлшегі «жалқы тілдің» - жазушы тілінің ерекшелігін толықтай аша білуі керек. Сондай-ақ жазушы тілінің орфографиясының өзі өмір сүрген кезеңнің ерекшелігін танытып қана қоймайды, сөздік жасалып жатқан кезеңдегі жетістіктер мен жетіспеушіліктерді де айқындап береді. Қандай да бір сөздік жасаушы сөздік құрылымынан аттап кете алмайды, тіпті құрылымсыз сөздік жасалмақ та емес. Ал сөздік құрылымы мәселесі оңай шаруа емес. Бұл тұрғыдан ең алдымен сөздерді анықтамалықтың корпусында орналастыру тәртібін айқындап алу қажет. Ларин Б.А.: «дифферциялды сөздік пен автордың толық сөздігі құрылымы негізгі 4 өлшем: сөздік арқылы (сөздің негізгі құрамы); сөздің жасалуы мен қолданылуы; дәйек сөз арқылы (мәтіннің қай жерінде қолданылады); грамматикалық және стилистикалық сипаттамасы арқылы анықталады», - дей келе, көбінесе дифференциялды сөздіктер туралы мәлімдемені осы 4 өлшем білдіретінін ескертеді [14, 216]. Жалпы тілдік лексикография болсын, жеке жазушы сөздігі болсын, материалды алфавит бойынша беру дәстүрі басым. Бұл жағдайда лексиканың бір бөлігі жалқы есімдер мен көмекші сөздер қосымшада беріледі. Дегенмен, осы күнге дейін сөзтізбеге жалқы есімдерді кіргізу-кіргізбеу мәселесі шешілмей келеді. Оның себебі көптеген лингвистер жалқы есімдерге мағына бермейтін сөздер ретінде қарайды да, сөзтізбе корпусына тек бейонимденіп жалпы есім қатарына өткендерін немесе фразеологизмдер құрамында қолданылатындарын ғана енгізеді. Бұған қарсы пікірді ұстанушылар олардың таза атаулық қызметінен басқа сигнификаттық қызметтерінің бар екенін, яғни лексикалық мағынаға ие екендігін көрсетеді. Кей ғалымдар, мысалы Есперсен жалқы есімнің мағынасын анықтауда контекстің мәні зор екеніне сенімді. Осы көзқарасты қолдай отырып, тілдегі жалқы есімнің лексикалық мағынасы – заттар тобының қатарында жалпылық ұғымға ие ал сөйлеуде жалқы есімнің осы мағынасы нақты мазмұнға ие болады деп есептейміз. Осыдан жазушы сөздігінің сөзтізбесінде жалқы есімдерді жалпы есімдермен бір қатарда тіркеу қажет деген тұжырым жасауға болады: «Өйткені жалқы есімдер сөйлеуде қолданыла отырып, ешбір мағынаға ие болмауы мүмкін емес, сондықтан оларды да сөз деп санауымыз қажет, оларды сөздіктен шығарып тастауымызға негіз жоқ». Кеңестік жазушы лексикографиясында жазушы лексикографиясында жалқы есімдерге қатысты пікірлер әрқилы болды. Мәселен, Пушкин тілі сөздігінде тек мифологиялық жалқы есімдер ғана берілген. Алайда М. Горький трилогиясы бойынша жалқы есімдер сөздігі жасалған [7, 99-100]. Ал «Абай тілі сөздігі» мен «С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігін» жасаған кезең жалқы есімдер туралы пікірдің бір жақты нақтыланған кезеңі болғандықтан, сөздіктің құрамына жалқы есімдер енгізілген. Мысалы, «Абай тілі сөздігіндегі» жалқы есімдердің берілуін келтіретін болсақ, жүктеу/скачать 110,86 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|