Жалпы орта бiлiм беретiн мектептердi¤

82
кµмекшi етiстiгi тiркесуi ар³ылы жасалады. Есiмше 
тїрiне е кµмекшi етiстiгi 
екен
тїрiнде де тiркеседi. 
БºрынІы µткен ша³тыґ мºндай кїрделi тїрiнде е (
едi, 
екен
) кµмекшi етiстiгi Іана жiктеледi. БºрынІы µткен 
ша³тыґ кїрделi тїрiнiґ жiктелу їлгiсi:
Жа³
Же ке ше
Кµпше
I
II
III
о³ыІан едiм (екенмiн), 
о³ып едiм;
о³ыІан едiґ (екенсiґ), 
о³ып едiґ;
о³ыІан едiґiз (екенсiз), 
о³ып едiґiз;
о³ыІан едi (екен), о³ып 
едi.
о³ыІан едiк (екенбiз), 
о³ып едiк;
о³ыІан едiґдер (екенсiґдер), 
о³ып едiґдер;
о³ыІан едiґiздер (екенсiздер), 
о³ып едiґiздер;
о³ыІан едi (екен), о³ып едi.
Е с к е р т у:
БºрынІы µткен ша³тыґ есiмшеден болІан 
(мысалы, 
бiлгемiн, о³ыІансыґ
) ж±не 
едi
кµмекшi етiстiгiнен 
³ºралІан кїрделi (мысалы, 
бiлген едiм, бiлiп едi
) тїрлерi 
тºжырымды, айІа³ты м±ндi бiлдiредi. Ал кµсемшеден болІан 
(мысалы, 
бiлiппiн, о³ыІансыґ
) ж±не 
екен
кµмекшi етiстiгiнен 
³ºралІан кїрделi (мысалы, 
бiлген екенсiґ, бiлген екен
) 
тїрлерi айІа³сыз м±ндi бiлдiредi, сµйлеушiнiґ кµзi толы³ 
жетпейтiндiгiн бай³атады. Сонды³тан да бºрынІы µткен 
ша³тыґ бºл тїрi ертегiлерде жиi кездеседi. Мысалы: 
БаяІыда 
бiр кемпiр болыпты. Оныґ жалІыз баласы болыпты. Ол 
бала тентек болып µсiптi.
103-жатты²у.
 О³ып шыІып, бºрынІы µткен ша³ты бiлдiрiп 
тºрІан етiстiктердi тауып, олар ³алай жасалып тºрІанын 
тїсiндiрiґдер.
Ї л г i : 
болыпты
– кµсемшенiґ -ып жºрнаІына III жа³ 
жiктiк жалІау -ты ³осылу ар³ылы жасалІан.
1. Ертеде бiр кемпiр болыпты. Кемпiрдiґ жалІыз 
ºлы болыпты. Мал дегенде бес-алты ешкiсi болыпты. 
Бала кїнде далада ешкiлерiн баІып жїрiптi. Бiр кїнi 
ол ешкiлерiн жайып жїрiп, алтын мїйiздi киiктi кµрiптi.
(
«Кїн астындаІы Кїнiкей ³ыз»
)

83
2. Кеґ даланыґ бiр ³ойнауында, ±лде тау, ±лде ³ºмда 
Отар³ºл деген кедейдiґ µмiрi µтiптi.
(
Ј. ¡бдi.
)
104-жатты²у.
 
-Іан, -ген, -³ан, -кен
формалы бº-
рын Іы µткен ша³ етiстiктердi табыґдар, оларды терiп 
жазыґдар. Жедел µткен ша³пен салыстырыґдар. Ўґгiме-
ге ат ³ойыґдар.
I
СаІат та³сам, ойым µсер, а³ылым кµбейер деп 
ойлаІан Дїйсенбi.
Желiде ³ас³а ³ºлын буынІан кїн болатын. Кµкесi 
³ºлынды босатуІа жїгiрген. Апасы бие сауып жїрген. 
Т±уекел деп керегенiґ басына µрмеледi. Жеґiн жыртты, 
³арнын тырнатты. Алтын саІатты алып тїстi а³ыры. 
Мойнына асты. Демде µзгерiп шыІармын деп ойлаІан. 
Їй сыртында асты ºйы³, бетi тºны³ су болатын. Айна-
сы – сол. Бара ³ос тiзерлеп їґiлген. Кенет алтын саІат 
мойнынан сыпырылып суІа шолп еттi. Єйы³³а шым бат-
ты. З±ресi ºшты. БалаІын тїрiп суІа ³ойып кеттi, ±рi 
жїгiрдi, берi жїгiрдi, саІат табылмады. (
Д. Досж.
)
II
Кїз келдi. Ел жайлаудан ³айтып, кїзекке беттеп келе 
жат³ан. ШыґІыстыґ Јыдыр, Јызылшо³ы, Бµрлi сия³ты 
тауларынан адыр ³атпарлары ауыл-ауылІа толІан. Жºрт 
їлкен їйлердi ³оймаларІа тастап, ендi ³оґыр³ай кiшiлеу 
їйлер кµтерiскен. Жаз жайлайтын аттардыґ да бºл кез-
дерде еттерi аяздап болІан. Ендi ³ыс суыІына шейiн ³оґ 
жиып алсын деп, оларды бiржола жiберген.
Јºлынша³ аулы он ша³ты їй. Бїгiн осындай Јº-
нанбай жаІынан келетiн бiр келiстi ерекше андып кїт-
кендей. Ауыл желкесiндегi та³ыр ³ызыл кезеґге тµрт 
атты ³атты желiп шы³³анда, Јºлынша³ тµбе басында 
«бес ³ас³а» деген балаларыныґ ортасында отырІан (
М.¡.
)

84

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: