Жамбыл облысы әкімдігінің білім басқармасы
ЛИМОННЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН СИПАТАМАСЫ
жүктеу/скачать 0,63 Mb.
|
№7 Бетқайнар колледжі баяндама Сабыркулов Нурсултан
| ЛИМОННЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН СИПАТАМАСЫ
Лимон – цитрустар тұқымдасына жататын көпжылдық мәңгіжасыл өсімдік. Отаны – Үндістан, Қытай және Тынық мұхитының тропикалық аралдары. Қазіргі кезде тропикалық аймақтарда ғана емес, сонымен қатар мәдени түрлері субтропикалық Кавказ, Орта Азия, Калифорния, Флорида, Жерорта теңізі аймақтарында да өсіріледі. Лимонның шығу тарихына келер болсақ, олар (Цитрустық лимон) бірнеше ғасырлар мен мәдениеттерді қамтитын бай тарихқа ие. Лимонның шығу тегі жайлы деректер: 1. Лимондар Үнді субконтинентінде, қазіргі уақытта Үндістан, Пәкістан және оған жақын аудандарды қамтитын аймақтарда пайда болған деп есептеледі. Оларды өсірудің нақты күнін анықтау қиын, бірақ дәлелдер олардың мыңдаған жылдар бойы өсірілгенін көрсетеді. 2. Лимондар Жерорта теңізі аймағына, оның ішінде Италия мен Грецияға біздің заманымыздың бірінші ғасырында енгізілген. Бастапқыда олар негізінен сәндік мақсаттарда және емдік қасиеттерде қолданылған. 3. Араб саудагерлері мен саяхатшылары ортағасырлық кезеңде лимонның таралуында шешуші рөл атқарды. Олар лимондарды Таяу Шығыс пен Солтүстік Африкаға әкелді, онда жемістер жылы климатта жақсы өсті. 4. Еуропалық экспансия: лимондарды Арабтар Еуропаның Оңтүстігіне одан әрі енгізіп, кейін Испания мен Португалияға таратты. 15 ғасырға қарай лимон Еуропаның Оңтүстігінде өсіріліп, аспаздық мақсаттарда кеңінен қолданыла бастады. 5. Лимондарды америкаға испан және португал зерттеушілері барлау дәуірінде әкелген. Олар бастапқыда Флорида мен Калифорнияда өсірілді. 6. 19 ғасырда лимондарды коммерциялық өсіру, әсіресе Калифорнияда кеңейді. Лимонға деген сұраныс аспаздық қолдану, теңізшілер арасында цинга ауруының алдын алу (с витаминінің жоғары болуына байланысты) және басқа да әртүрлі қолдану арқылы өсті. 7. Қазіргі кезде лимон бүкіл әлемде субтропикалық және тропикалық аймақтарда өсіріледі. Негізгі өндірушілерге Қытай, Үндістан, Мексика және Америка құрама штаттары сияқты елдер кіреді. Биологиялық тұрғыдан лимондар Rutaceae тұқымдасына және Цитрус тұқымдасына жатады. Лимонның тарихы мен биологиялық аспектілерін түсіну осы жан-жақты цитрус жемісін жан-жақты бағалауға ықпал етеді. Ежелгі дәуірден бастап бүгінгі күнге дейін кең таралған өсіруге дейін лимон әртүрлі өркениеттердегі аспаздық, емдік және мәдени контексттерде маңызды рөл атқарды. Лимон субтропикалық аймақтардың ашық аймағында өседі, бұл жақта лимон өсімдігінің қалыпты дамуы үшін жылу мен ылғалдың үйлесімін қамтамасыз етілген. Субтропикалық өсімдіктер ретінде лимонның негізгі кемшілігі аязға пассивті төзімділігі. Белсенді өсу жағдайында лимон ағашы тіпті -3-4 ° C температураның өзінде қатты зақымдалуы мүмкін. Осы себептерге байланысты Орталық Азия республикаларында цитрус жемістерін қорғалатын табиғи аумақтарда, жылыжайларда және арнайы жерлерде өсіру қарастырылған. Жыл бойы дерлік лимонның жағымды иісі жылыжай кешенін қамтиды. Лимон ағашының жапырақтары мен гүлдерінен бөлінетін ұшпа зат ауруды қоршаған ортаға тарататын бактерияларды өлтіреді және олар үй-жайлардың экологиялық жағдайын жақсартады. Қазіргі уақытта лимондар балабақшалар, мектептер, ауруханалар, кеңселер, бақшалар және басқа да компаниялар сияқты әртүрлі жерлерде өсіріледі. Лимон ағашының биіктігі 5-8 метр. Бұтақтарының инелері болады. Жапырағы жұмыртқа пішінді, ұшы сүйірленген. Жапырағындағы эфир майы әсерінен өсімдік жағымды иіс бөліп тұрады. Гүлі ақ түсті, хош иісті. Лимон ағашының жемісі жұмыртқа пішінді, кейбір сұрыптарында домалақ түрлері кездеседі. Жемісінің ұзындығы 7-12 см, диаметрі 8-10 см, салмағы 120 г. шамасында. Лимон жемісінің қабығының қалыңдығы 2-5 мм, сары түсті. Лимонның шырыны ақшыл-сарғыш түсті, дәмі ащы. Қазақстанда климаттық жағдайымызға байланысты бақшаға өсіре алмағанымызбен, жылыжайда өсіруге болады. Дұрыс күтіп баптаса, үй жағдайында да гүлдеп, жеміс береді. Үйде өсірілетін лимонның қабықтары жұқа, дәні майда, хош иісі көбірек болады. Дәнінен өсірген лимон 7-8 жылдан, кейде 15-20 жылдан кейін ғана жеміс береді. Бұл процесті тездету үшін, бір жылдық көшетті жеміс беретін ағаштың бұтағымен телу керек. Мұндай өсімдік 2-3 жылда гүлдей бастайды. Бір лимон жемісі толық жетілу үшін сабақ бойында кем дегенде 10-15 жапырақ болуы керек. Жарығы: тек жаздың ыстық айларында ғана тіке түскен күн көзінен қалқалау қажет, басқа уақытта жарықта жақсы өседі.Жылуы: қыс айларында 12-14ºС төмен болмағаны дұрыс, егер осы температуралық жағдай жасалмаса өсімдік көктемде гүлдемей қояды. Ал, гүлдегенде, түйін салғанда 18ºС төмен болмауы керек. Азынақ желден, температураның кенет өзгеруінен, өсімдік гүл күлтелері мен түйінін тастап жібереді.Суғарылуы: жаз айларында аптасына 2-3 рет, қыста айына 2-3 рет суғарып тұру керек.Ылғалдылығы: су бүркіп ылғалдандырып әрі шаңнан тазартып тұрған абзал. Қоректендірілуі: 10-15 күнде бір рет толық минералды тыңайтқышпен қоректендіріп тұру қажет.Аурулары: ауа құрғап кетсе өрмекші құрты, кене, өсімдік биті секілді зиянкестердің әсерінен ауырады.Көбейтілуі: тұқымы және қалемшелеу, жалғау арқылы көбейтеді.Күтімі: жарықты жақсы көреді, тек жаздың аптап ыстық күндерінде терезеден түскен күн сәулесінен қалқалау қажет. Қыста 12ºС салқын жерге қою керек, егер осы температуралық жағдай туғызылмаса, өсімдік көктемде гүлдемей қояды. Оның себебі, салқын жерде өсімдік өсуін тоқтатып, «ұйқыға» кетеді де, көктемге дейін демалады. Дәл осы демалу кезеңінде гүл түйнегін қалай бастайды. Демалу кезеңінде тыңайтқыштармен қоректендіруге болмайды, ал басқа уақыттарда 10-15 күнде толық минералды немесе арнайы лимонға арналған тыңайтқыштармен қоректендіріп тұрған дұрыс. Су бүркіп ылғалдандырып, әрі шаң-тозаңнан тазартып тұрған абзал. Лимон гүлдей бастағаннан орнынан қозғап мазалауға болмайды, гүлін, түйінін тастап жібереді.Қолданылуы: лимонның құрамында 5-8% лимон қышқылы, азот пен пектинді заттар,қант, фитонцидтер, калий, мыс, флавоноидтар, А, В1, В2, С, Д, Р дәрумендері, қабығында – эфир майы болады. Лимон жемісі тұрмыста аспаздықта кеңінен қолданыс тапқан. Одан кондитерлік тағамдар, мармелад, джемдер, шараптар, түрлі иістендіргіштер жасалады. Суық тигенде лимонды шайға салып ішеді. Медицинада лимонды авитаминоз, цинга, қан қысымының жоғарылауы, асқазан ауруларына кеңінен пайдаланады. Сонымен қатар лимон шырыны косметикада да қолданыс тапқан. Оның шырыны теріні тазартып, ағартатын қасиетке ие. [3]. жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|