Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)

24 
2.
 
ТІРШІЛІК ФОРМАЛАРЫНЫҢ 
БИОАЛУАНТҮРЛІЛІГІ 
 
Вирустар - құрамында нуклеин қышқылдары, белоктар, 
ал кейде липидтер болатын ж
ән
е тек қана клетка иесінде 
көбейе алатын бөлшектер. Көпшілігінде ферменттердің 
жоқтығынан олар клеткасыз ересек вирус бөлшектерін жасай 
алмайды, сондықтан «бедеу» күйде болады.
Вирустарды құрылымдық жағынан клетка деп есептеуге 
болмайды. Себебі, клеткадағыдай не органоидтар ж
ән
е 
цитоплазма жоқ. Вирус бөлшектерінің (оларды вирион деп те 
атайды) диаметрі 20-300нм, ең кішкентай прокориоттық 
клеткалардан да төмен.
Құрылымдық жағынан клетка деп есептелмесе де 
вирустар арқылы организмнің тұқым қууы жөніндегі 
м
әл
іметтердің сансыз түрі алынады. Сондықтан да клетка 
жөніндегі м
әсел
е қаралғанда олардың атқаратын рөлі өте зор.
Вирустар пішіні, көлемі 
жә
не күрделілігі жағынан 
ә
ртүрлі келеді. Оларды жұқтыратын немесе денесіне 
ендіретін клетка иелерінің шеңбері де тым кең, дегенмен, 
әр
бір вируск
е тә
н қасиет – иесін таңдау.
Кейбір вирустар бактериофаг (бактерияларды жегіштер) 
деп аталатын бактериаларда өсіп-өнеді. Олар өсімдіктердің 
шырынымен қоректенеді. Мысалы, ВТМ (ТТВ – темекі 
теңбілінің вирусы) темекі өліміне (некрозына) ұшырататын 
вирус. Басқалары тек жануарлар клеткасын зақымдайды: 
шешек, қызылша, мысқыл (свинка) 
жән
е полиэмиелит; 
кейбіреулері қалыпты клетканы – залалдылардың тууына 
соқтыруы мүмкін [13].
Жалпы алғанда, вирустардың өздеріне 
тән
белгілері 
болады. Бұл белгілердің кейбіреулері оларды клеткаға 
ұқсастырмайды. Ал енді біреулері зерттеушілерге клеткалар 
немесе организмдер ретінде 
тәжі
рибе жасауға мүмкіндік 
береді. Біріншіден, вирустар өте кішкентай. Олар тіпті тым 
ұсақ прокариоттық клеткалар өте алмайтын сүзгілерден өтіп 
кетеді. Вирустар электрондық микроскоптан олардың 
суреттерін алмай тұрып, 
әл
деқайда бұрын ашылған індеттілігі 

25 
сүзгіден алынғанда байқалған. Бір бактериялық клеткада 
мыңдаған вирус бөлшектері кездесуі мүмкін; мұндай 
өсімталдық вирустар бөлшектерінің клеткадан шығуын, 
клетканың лизисіне, яғни өліміне жиі соқтырады. Басқалары, 
мысалы ісік РНҚ-вирустары, клетканы жармай-ақ шығады. 
Ал жалпы көптеген биологиялық шығу тегі бар молекулалар 
кішкене вирустардан көлемі жағынан үлкен болады.
Екіншіден, өздерінің пішініне ж
ән
е көлеміне 
сәй
кес, 
вирустар тіпті микоплазма клеткасымен салыстырғанда да 
құрылысы өте қарапайым. Вирустық бөлшек негізінен 
нуклеин қышқылының орталық өзектен (ДНҚ, немесе соған 
жақын РНҚ) ж
ән
е капсид деп аталатын сыртқы белоктық 
қабаттан тұрады. Нуклеин қышқылы вирустың тұқым қуу 
потенциалын тасымалдамайды, ал белок екі түрлі қызмет 
атқарады: вирустық бөлшек клетка иесінен тыс кезінде 
нуклеин қышқылын қорғайтын қабықша 
жән
е жұғатын 
клетканың түрін анықтайтын ерекшелігін қамтамасыз етеді.
Үшіншіден вирустардың клеткалардан (про ж
ән
е 
эукариоттық) айырмашылығы олар өө бетімен өмір сүре 
алмайды. Көбею үшін бір клеткаға жұғуы қажет. Ал өз 
бетімен вирустық бөлшек бар-жоғы ерекше хатталған 
бейтарап химиялық заттардың жиынтығы секілді.
Олардың міндетті клеткаішілік тоғышарлық 
тәу
елді 
тіршілігі, 
көбею 
үшін 
жұқтырылған 
клеткасының 
механизмдерін өзіне бағындырып, мақсатына пайдалануы 
ойландыратын іс. Сөйтіп, клетка иесі ж
ән
е оған жұғатын 
вирус өзара өте тығыз байланыста болады, бірақ бұл 
байланыстың шығу тарихы белгісіз. Кейбір вирустардың 
тұқым қуатын мүмкіншіліктерінің аздығы соншама, олардағы 
бар ақпарат өздерінің белоктық қабықшасын кодтауға 
әзер
жетеді [14].
Вирустарды тірі организмдер қатарына жатқызуға бола 
ма? Бұл таза теориялық сұрақ. Олармен клеткалар немесе бір 
клеткалы органимздер 
тәр
ізді жан-жақты 
тәж
ірибе жүргізуге 
болады. 
Патонгенділігіне 
(улылығына) 
байланысты 
өсімдіктер мен жануарларға ж
ән
е адамдарға қауіп төндіруі 
мүмкін. Соынмен қатар, тұқым қуу проблемаларын, 

26 
мутациялық процесті, иммунитетті, биохимияны ж
ән
е 
биотехнологияны, биологияны зерттегенде өте ыңғайлы 
тәж
ірибе объектісі болып табылады.
Құрамында ДНҚ кіретін вирустардың генетикалық 
материалы ретінде ұзынша немесе сақиналы, бір немесе қос 
тізбекті ДНҚ болады. Вирустың барлық белоктары жөніндегі 
ақпарат ДНҚ-да кодталған. Оларды, ДНҚ-сы бір немесе қос 
тізбекті ж
ән
е клетка иесі про немесе эукориотты болуына 
байланысты топтастырады.
Құрамында РНҚ болатын вирустарда ДНҚ жоқ; 
бұлардың генетикалық ақпараты РНҚ-да сақталады. РНҚ бір 
немесе қос тізбекті, ал клетка иесі про немесе эукариотты 
болуы мүмкін.
Қос тізбекті РНҚ-сы бар вирустар өсімдіктерге де 
жануарларға да жұғады. Мысалы, колорадалық кене 
безгегінің вирусы ж
ән
е тарбиған күріш вирусы наскеомдар 
мен өсімдіктерге жұғады. Бұлардың РНҚ-сы сегментті 
пішінде: қос тізбекті фрагменттердің бірнеше мүшелері 
түрінде болады.
Бір тізбегі РНҚ-лары бар вирустарды екі типке «плюс» - 
тізбекті ж
ән
е «минус» - тізбекті деп бөледі. Бірніші типтегі 
вирустардың РНҚ тізбегі клетка иесінде тікелей РНҚ ретінде 
қызмет жасаса, екінші типтегі вирустардың «минус» -
тізбегінде алдымен РНҚ – полимеразалардың көмегімен 
«плюс» - тізбек синтезделінуі қажет. Жануарлар вирустері 
бірінші ж
ән
е екінші типте кездеседі. Өсімдіктердің көптеген 
вирустері «плюс» - типке жатады. 
«Плюс» - бір тізбекті вирустардың ерекше тобын тек 
жануарларға ғана жұғатын ретровирустар құрайды. Олардың 
басқа РНҚ-құрамды вирустардан өзгешелігі – РНҚ-ның 
«плюс» - тізбегі ұқсас екеу болады. Ретровирустердің 
көпшілігі онкогенді (залалды ісік) болып табылады.
Жұғу дегеніміз вирустық клетка иесіне еніп, оның зат 
алмасу аппаратын «ыңғайына көндіріп», вириондарды 
шығаруға жұмылдыру процесі. Вирус жұқтырылған клетка не 
тірі қалады (онда вирус вирулентті емес деп аталады), немесе 
вирус бөлшектерінің клеткадан бөлініп шығуына мүмкіндік 

27 
беретін лизиске (гр. «lisis» - еру) ұшырайды (өледі). 
Құрамында ДНҚ-сы бар бактериофагтармен жұқтырылған 
клеткалардың тағдыры міндетті түрде лизиспен аяқталады. 
Құрамында ДНҚ-сы бар жануарлар вирустары лизисті өте 
сирек тудырады, бірақ клеткалар 
ә
ртүрлі зақымданудан: 
хромосомалық, организмнің иммуннологиялық 
әсер
і, т.с.с. 
себептерден өліп қалады [15]. 
Вирустардың көбеюі – белгілі бір цикл, жаңа вирус 
белоктарын ж
ән
е көптеген вирустық ДНҚ көшірмелерін 
синтездегеннен кейін, ең ақырында ересек вирус бөлшектерін 
шығара бастайды. Бұл процестің егжей-тегжейі 
әр
түрлі ДНҚ-
сы бар вирустарда бірдей болғанмен, шындығында ол 
әм
бебап. Бактериялар вирусында барлық цикл (бір сағат) аз 
уақытта бітеді, ал көптеген жануарлар вирустарында ол 
бірнеше күнге созылады.
РНҚ-лы вирустарда осыған ұқсас жұғады. РНҚ клеткаға 
енгеннен инфекциялық процесс басталады да, вирустық РНҚ 
клетка иесінің рибосомасына жанасады, вирустық РНҚ-да 
РНҚ, одан кейін белок синтезделеді; ең ақырында вирус өзін 
өзі жияды (құрайды) да клетка лизиске ұшырайды.

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: