Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)

36 
немесе созылган, ал мөлшері көп жағдайда микроскопиялық 
(3-150 мкм), сол сияқты біршама ірі формалары да кездеседі. 
Нағыз қарапайымдылар үшқабатты мембранамен 
жабылған, оның қалыңдыгы организмдердің 
ә
ртүрлі 
түрлерінде өзгеріп тұрады. Мембрананың 
әр
бір қабаты 
белоктардан құрылган. Жекелеген қарапайымдыларда 
(бақалшықты тамыраяқтылар) бақалшық түрінде сыртқы 
цитоқаңқага ие болады. Цитоплазма экто- ж
ән
е эндоплазмага 
жіктелген. Эктоплазма тыгыздалган түзіліс болып табылады, 
одан пелликула деп аталатын шеткі пленка түзіледі. 
Эндоплазма 
құрылымы 
бос, 
борпылдақ 
болады. Қарапайымдылар 
үшін 
органеллалардың 
(органоидтардың) екі типі -жалпы ж
ән
е арнайы мақсаттағы 
— 
тән
. 
Жалпы 
мақсаттағы 
органеллаларга 
ядро, 
митохондриялар, рибосомалар, центриолдар, Гольджи 
кешені, лизосомалар ж
ән
е басқалары жатады. Ең үлкен 
қарапайымдылар — көп ядролылар, майдалары — бір 
ядролылар. 
Ядро 
қос 
мембранамен 
қоршалган. 
Хромосомалардың саны 
әр
түрлі организмдерде түрліше ж
ән
е 
екіден (мүмкін гаплоидты санды) 160-тан асады. 
Хромосомалардың ұзындығы 1-50 мкм болады. 
Арнайы 
мақсаттағы 
органеллаларға 
қозгалу 
органеллары, сол сияқты асқорыту ж
ә
не жиырылғыш 
вакуольдар жатады. Қозғалу органелларына (қимыл-қозғалыс 
құрылымдарына) псевдоподиялар (жалған аяқтар), жіпшелер, 
немесе кірпікшелер жатады. Мысалы, амебатектес 
организмдердің қозгалысы цитоплазманың қозғалысына 
негізделген. Эктоплазма эндоплазмаға қысым түсіреді, 
н
әти
жесінде цитоплазма дененің басқа учаскесіне құйылады, 
ол жерде жалган аяқтар түзіледі, олардың көмегімен 
организм 
әр
түрлі бағытта жылжиды. Жіпшелер ширатылған 
фибриллалардан (жіпшелерден) құралған, олардың негізі 
ерекше түйіршік (базальды денешік) түзейді, оны 
блефаропласт (кинетосома) деп атайды. Еркін тіршілік ететін 
қарапайымдылардың жіпшелері «бұрама» сиқты жұмыс 

37 
атқарады, олар дененің ось бойынша айналуын қамтамасыз 
етеді. Кірпікшелер фибриллярлы құрылымға ие. 
Қарапайымдылардың қоректенуі қоректі сіңіру 
тәсіл
дері 
бойынша біршама алуан түрлілігімен сипатталады. Олардың 
біреулері пиноцитоз арқылы қоректі ертіндіден барлық 
денесімен қабылдайды, екіншілері қатты қоректі цитостома 
(клеткалық ауыз) арқылы сіңірсе, үшіншілері қоректі жалған 
аяқтарымен ұстайды [22]. Эндоплазмаға түскен қорек, 
асқорыту ферменттері бар маманданған вакуольдарда 
қорытылады. Қорытылмаған қоректің бөліктері асқорыту 
вакуольдарымен бірге ортаға шығарылып тасталады. 
Көптеген су қарапайымдылары бір немесе оданда көп 
жиырылғыш вакуольға ие болады, ол тұрақты осмос 
қысымын қамтамасыз етеді, сонымен қатар енетін жэне 
шығарылатын судың көмегімен оттекпен жабдықтайды. 
Қарапайымдыларды өсіру көрсеткендей, олар минералды 
қоректенуді, сол сияқты өсу факторларына (витамин В
12
, 
тиамин, 
биотин, 
рибофлавин, 
никотин 
қышқылы, 
пиридоксин, фолий ж
ә
не пантотен қышқыларды ж
ә
не 
басқалары) мұктаж. Кейбір қарапайымдылар стероидтарға да 
мұқтаж 
болады. 
Қарапайымдылардың 
кейбіреулері, 
өсімдіктерге 
ұқсастары, 
фотосинтез 
жүретін 
хромотофораларға ие. Хлорофилл мен пигменттердің мол 
болуына байланысты хроматофоралардың түсі жасыл, сары, 
қызыл, қоңыр ж
ә
не тіпті көкшіл болуы да мүмкін. 
Хроматофоралы 
жә
не хроматофорасыз қарапайымдылардың 
қоректі қажет етуі қарапайым жануарларымен салыстырғанда 
күрделі емес. Көптеген қарапайымдылар энергияны 
органикалық қосылыстардың (көмірсулар, май қышқылдары) 
тотығуы н
әти
жесінде алады. Бактериялардан айырмашылығы 
олар бейорганикалық заттарды энергияның негізгі көзі 
ретінде пайдалануға қабілетсіз. 
Қарапайымдылардың көбеюі жыныссыз жолмен де, сол 
сияқты жынысты жолмен де жүзеге асады. Жыныссыз көбею 
организмнің екі жартыға бөлінуі арқылы іске асады, оның 
алдында ядро бөлінеді. Кейде дененің бөлінуі мен ядроның 
бөлінуі бір мезгілде жүзеге асады. Жынысты жолмен көбею 

38 
сингамия (екі гаметаның қосылуы), конъюгация (гаметалық 
ядралардың алмасуы) 
жән
е аутогамия, оның м
ән
і гаплоидты 
ядролар түзілу жэне олар синкариондарға бірігеді. Кейбір 
қарапайымдылар бір мезгілде 
әр
і жыныссыз 
әр
і жынысты 
жолмен көбейеді. Мысалы, безгек плазмодияларының 
көбеюінде жыныссыз саты олар омыртқалы жануарлардың 
организмінде 
болғанда, 
жыныстысы 
масалардың 
организмінде болғанда жүреді. Euplotes raikovi табиғаты 
полипептидті ферромондар өндіретіні анықталған, бұлар 
қарапайымдылардың осы түрінің 
әр
і жынысты 
әр
і вегетативті 
көбеюіне ықпал етеді. Қарапайымдылардың түбегейлі 
ерекшеліктері олардың даму кезеңдерінің өтуі болып 
табылды. Қарапайым ж
ән
е күрделі даму кезеңдерін 
ажыратады. Дамудың қарапайым кезеңі — тек бір сатының 
(вегетативтік) болу кезеңі. Керісінше, дамудың күрделі кезеңі 
қарапайымдылардың 
әр
түрлі ұлпалар мен мүшелерде 
дамуымен байланысты, оның үстіне олар 
ә
ртүрлі 
организмдер-иелерге жатады. 
Қарапайымдылар тітіркенуге қабілетті, яғни 
әр
түрлі 
факторлардың 
ә
серлеріне жауап бере алады. Соның ішінде, 
қарапайымдылардың тітіркенуінің бір формасы олардың 
вегетативтік формаларының қолайсыз жағдайларда цистаға 
айналуға қабілеттілігі болып табылады, оны инцистирлену 
деп атайды. Қарапайымдылар цистаға айналу арқасында 
әр
түрлі қолайсыз жағдайларда (ортаның құрғауы, онда 
зиянды заттардың пайда болуы, температураның өзгеруі ж
ән
е 
басқалары) жылдар бойы тірі қалуға қабілетті. Қолайлы 
жағдайларға түскен кезде цисталардан белсенді вегетативтік 
формалар (трофозоидтер) дамиды. Сонымен цистаға айналу 
қарапайымдылардың таралуына себебін тигізеді, олардың 
жаңа 
экологиялық 
қуыстарға 
түсуіне 
көмектеседі. 
Қарапайымдылардың көпшілігі еркін тіршілік етушілер 
болып табылады. Қарапайымдылар, сонымен қатар, басқа 
түрдің организмінде де тіршілік ете алады, оған ешқандай 
зиян келтірмейді, тіпті оған көмектеседі. Мысалы, кейбір 
талшықтылар, термиттердің ішегінде тіршілік ететіндер, 
целлюлозаны қорыта алады ж
ән
е осылайша термиттердің 

39 
қоректік қажеттілігін қамтамасыз етеді, өйткені соңғылары 
бұл қосылыстарды өз бетінше өңдей алмайды. Деседе 
қарапайымдылардың басым бөлігі паразиттік тіршілік етеді 
ж
ән
е кейбір паразиттер адам мен жануарлар үшін өте қауіпті. 
Адам қарапайымдылардың 25 түрінің потенциальды иесі 
болып табылады, олардың 2-уі ауыз қуысында, 12-сі ішекте, 
1-уі 
зәр
— жыныс жолында, 10 шақтысы — қанда ж
ән
е басқа 
ұлпаларда мекендеуі мүмкін. Қарапайымдыларды олардың 
қозғалу 
тәсіл
деріне (локомоторлы органдарының құрылысы) 
ж
ән
е көбею ерекшеліктеріне қарай бес типке жіктейді, атап 
айтқанда: 
Саркомастигофорлар 
(Sarcomasti-gophora), 
Споровиктер (Sporozoa), Книдоспоридиялар (Cnidosporidia), 
Микроспоридиялар (Microspora) ж
ән
е Кірпікшелілер, немесе 
Инфузориялар (Infusoria) [23]. 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: