Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)

28 
туындайды. Барлық организмдер ж
ән
е оның құрамындағы 
клеткалар эволюциялық жолмен арғы аталық клеткадан 
тараған [16]. Эволюцияның негізгі екі процесі – ол: 1) 
ұрпақтарына беріледі, ж
ән
е 2) өзін тасымалдаушысының 
тіршілігіне ж
ән
е көбеюіне мүмкіндік туғызатын генетикалық 
ақпаратты сұрыптау. Биосфераның көз жетпес объектілеріне 
үңілуге мүмкіншілік беретін биологиялық орталық принципі 
эволюциялық теория болып табылады. Алғашықы клетканың 
қалай пайда болғаны туралы ғылыми деректер жоқ. Тек 
болжам ретінде түсіндірілген. Дегенмен, соңғы организмдер 
ж
ән
е биологиялық 
тәж
ірибелердің көрсетуі бойынша 
эволюциялық көзқарастың дұрыстығын байқатады. Бірінші 
клетканың пайда болуына себепші болған уақиға (кіші 
молекулалардың алғашқы синтезі, РНҚ молекуласының өз 
бетімен екі еселенуі, РНҚ бірізділігінің аминқышқыл 
бірізділігіне трансляциялануы, мембранамен қоршалған 
компартменттердің (клетка органоидтары) липидтер (майлар) 
молкулаларының өздігінен жинаулынан пайда болуы) біздің 
заманымыздан 3,5-4 млрд. жыл бұрын болған деген жорамал 
бар. Болжамды алғашқы клетканы қазіргі қарапайым 
клеткалар 
– 
микоплазмалармен 
салыстыру 
тиімді. 
Микоплазмалар 
– 
бактерияларға 
ұқсас 
кішкентай 
организмдер, 
ә
детте паразиттік өмір сүреді, өсімдіктердің 
немесе жануарлардың клеткаларымен тығыз байланыста 
болады. Олардың кейбіреулерінің диаметрі 0,3 мкм 
жән
е 
құрамында мөлшермен 750 
ә
ртүрлі белоктарды синтездеуге 
жететін нуклеин қышқылы болады. Бұл –клетканың өміріне 
қажетті белоктардың ықшам саны болуы мүмкін.
Алғашқы кезде пайда болған клетканың микоплазмадан 
(саңрауқұлаққа ұқсас) айрықша айырмашылығы жоқ. Бірақ, 
тұқым қуу ақпараты РНҚ-да емес ДНҚ-да сақталады. 
Клеткаларда полинуклеотидтердің екі түрі болады. Бірақ, 
эволюция барысында олар маманданған ж
ән
е бірігіп, 
әр
қайсысы өзіне 
тән
қызмет атқарады. Полинуклеотидтер 
(ДНҚ, РНҚ) өздерінің айырмашылықтарын байланысты 
әр
түрлі қызмет атқаруға бейімделген. ДНҚ 
әр
қашан 
генетикалық ақпараттың (тектің) қоймасы болып табылады.

29 
Полинуклеотидтерден басқа микоплазма клеткаларында 
ферменттер ж
ә
не құрылымдық белоктар көптеп кездеседі. 
Олардың кейбіреулері клетканың ішінде, ал басқалары оның 
мембрандарында 
синтезделінеді. 
Белоктар 
айналаны 
қоршаған сыртқы ортада болмайтын, клеткаға қажет шағын 
молекулаларды түзеді, биологиялық реакциялардың жүруіне 
қажетті энергияны бөледі 
жән
е клеткаға қажетті химиялық 
жағдайды қамтамасыз етеді [17].
Тірі организмдер өзінің құрамына кіретін клеткалардың 
типіне байланысты эукариоттар ж
ән
е прокариоттар болып екі 
топқа бөлінеді. Эукариоттық клеткаларда геномның ДНҚ-сы 
ядролық қабықшамен қоршалған, яғни эукариоттық 
клеткалардың ядросы бар, ал прокариоттарда айқын көрінетін 
ядро жоқ (грекшеден аударғанда эу – «мен» жұрнағына 
сәй
кес (ядромен), про – «сыз» жұрнағын (ядросыз), ал кариос 
- ядро).
Көп клеткалы организмдер ұйымдасқан клеткалар 
жиынтығыны құрайды. Мұндай организмдердің негізгі 
топтары – өсімдіктер, жануарлар, саңырауқұлақтар ж
ә
не 
кейбір колониялық бактериялар түрлері мен көк-жасыл 
балдырлар.
Прокариоттардың көп клеткалы колонияларында барлық 
клеткалар біркелкі. Ал эукариоттық организмдерде клеткалар 
пішіні ж
ән
е қызметіне байланысты 
әр
түрлі, яғни дараланған. 
Организмнің өзінің өлшемімен 50мкм-нен (к
ә
дімгі 
маңырауқұлақ) 30м 
жә
не одан да көп (биік ағаш), олардың 
клеткалары таң қаларлықтай бір біріне жақын: орташа 
диаметрі 10-нан 50 мкм. Бұл шектен шығатын кейбір жоғары 
маманданған клеткалар.
Бір клеткалы тірі организмдер (эукариоттар), сондай-ақ, 
прокариоттарда болады. Эукариоттарға жататын бір клеткалы 
амеба (диаметрі 100 мкм) көптеген эукариоттық клеткалардан 
(10-50 мкм), көп клеткалы өсімдіктер мен жануарлар, бірнеше 
есе ірі. Жалпы бір клеткалы прокариоттар негізінен 
эукариоттық клеткалардан кіші болуы керек. Олардың 
диаметрлері көбінде 1-5 мкм. Десек те, өте ірі, сондай-ақ, өте 
кішкентай прокариоттық клеткалар 5 мм жетеді, ал кездеседі. 

30 
[Мысалы, бір клеткалы алып балдырлардың клеткалары 5 мм 
жетеді, ал пневмококк бактерияның диаметрі бар жоғы 100 
нм (0,1 мкм) [18]. 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: