Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
кітап 2
|
2.2 Прокариоттарға шолу Прокариоттар - прокариоттарға микроорганизмдер мен көк-жасыл балдырлар жатады. Прокариоттардың мөлшері өте кішкентай, ұзындығы 1-10 мкм. Прокариоттардың эукариоттардан айырмашылығы - олардың айқындалған органоидтері, яғни эндоплазмалық торы, Гольджи жиынтығы, митохондриялары болмайды. Жануарлардың жән е өсімдіктердің жасушаларында жақсы айқындалған түйіршіктер болады. Олар - н әр уыз, май ж ән е гликоген сияқты қор заттарынан тұрады. Прокариоттың эукариоттан негізгі айырмашылығы - онда қалыптасқан ядросы ж ә не хромосомалары болмайды. Прокариот ДНҚ-сының эукариот ДНҚ-сынан айырмашылығы – мұнда ДНҚ-ның сыртын н әр уыздар қаптап тұрмайды жән е пішіні сақина тә різдес болып келеді. Прокариот жасушаларында мембрана құрылымы болады,олармикроорганизмдердің энергетикалық процестеріне қатысады. Мысалы, көк-жасыл балдырлардың мембрана құрылымында хлорофиллболады ж ән е олар фотосинтез процесін жүзеге асырады.Кейбір микроорганизмдерде мембрана құрылымдары аэробты тыныс алу процестеріне қатысады. Негізінен, прокариоттар жасушаның жай екіге бөлінуі арқылы көбейеді, яғни аналық жасуша екі жас жасушаға тікелей бөлінеді. Ертеде прокариотты организмдер арқылы өте көп жұқпалы аурулар тараған. Көптеген елдерде халыктың аурудан қырылып қалғаны тарихтан белгілі. Олар - тырысқақ, күйдіргі, оба ( әр жануарларда әр түрлі аталады), т.б. аурулар. Қазақстанда осы аурулардың табиғи ошақтары әл і күнге дейін бар. Жұқпалы ауруларға жататын жіңішке ауруы, сарып, іш өту жән е сүзек сияқты ауру түрлері адамдар үшін қазір де қауіпті [19]. Көптеген ішек ауруларын прокариоттар 31 тудырады.Асқазан, тоқ ішек жаралары жән е қарындағы ісік, қарып асты безінің ісік аурулары -хеликобактер пилориум микроорганизмі арқылы таралады. Аурулардың осы микроорганизмдер арқылы тарайтынын 1983 жылы Австралия д әр ігерлері Б. Дж. Маршал мен Дж. Р. Уоррен ашқан. Б. Маршал осы микроорганизм жасушасының себіндісін (культурасын) ішіп, өзіне тәж ірибе жасап көрген. Жарты айдан соң ол гастритпен қатты ауырып, ә рең дегенде тетрациклин ж ә не Денол д әр ісін ішіп жазылған. Ішек ж ән е асқазан аурулары тазалық сақтамаған кезде қол орамал арқылы прокариотты организмдерден жұғады. Сондықтан да қоғамдық орындарға барғанда, қолды сабынмен жақсылап жуған дұрыс ж ә не шыбын-шіркей, тарақандардан сақтанған жөн. Қазіргі кезде ғылымның жетістіктеріне байланысты, осы прокариоттар тарататын қауіпті ауруларға қарсы емдеу жұмыстары жақсы жолға қойылған. Прокариоттардың өзінен өндірілетін биологиялық белсенді заттар - антибиотиктерді пайдаланып емдеу жұмыстары қолға алынды. Бірінші антибиотик пенициллинді өткен ғасырдың 40 - жылдарында микробиолог Александр Флеминг ашты. Микробтардың қатысуымен ә ртүрлі антибиотиктер, дә рі- д әр мектер, витаминдер ж ә не ферменттералынады. Қазіргі кезде микробиологиялық өндірістер жүздеген миллиард долларға өнімдер шығарады. Прокариоттарды зауыттардың өздерінде тот баспайтын үлкен ыдыс - ферменттерде есіріп, оларды күнделікті өмірде пайдаланады. Біздің республикамызда Ақмола облысы Степногор қаласында "Прогресс" атты микробиологиялық зауыт бар. Осы зауыт жылына жүздеген мың тонна витаминделген азық-түліктік үстемелер, аминкышқылдары, инсектицидтер ( жән діктерге қарсы улы заттар)ж ән е микробтан жасалынатын ферменттер шығарады.1 г. топырақтың құрамында 300 млн-нан 2 млрд-қа дейін бактериялар болады. Барлық сыра, шарап, спирт, жән е техникалық өнімдер (ацетон, сірке қышқылы) шығаратын зауыттар прокариотты организмдерді пайдаланады. Адамзат ертеден-ақ май, ірімшік, әр түрлі сүттен алынатын өнімдерді алу үшін ашытқы бактерияларын пайдаланған. Ұлттық 32 тағамдар мен сусындар үшін (айран, қымыз, шұбат, құрт, т.б.) ашытқы бактерияларын қолданған. Көк-жасыл балдырлар пайдалы прокариоттарға жатады [20]. Олар атмосфералын азотты игеріп, оны н ә руыз құрамына байланыстырады.Көк- жасыл балдырларды топырақты биологиялық азотпен тыңайту үшін қолданады. Мысалы, жапон шаруалары көк- жасыл балдырларды күріш шаруашылығына пайдаланады. Көк-жасыл балдырлар органикалық заттармен ластанған сулы жерде жақсы өсетіндіктен, олар ластанудан тазартудың биоиндикаторы болып саналады. Клеткалардың қарапайым түрі – прокариоттық клетка. Прокариоттарға бактериялар ж ән е көк-жасыл балдырлар сияқты бір клеткалы ағзалар жатады. Прокариоттық клетканы анықтайтын бір ерекшелік олардың хромосомасымен цитоплазмасының арасында тікелей қатынастың (контакт )болуы. Эукариоттық клеткада, керісінше, хромосомалар мембраналық құрылым ядрода болады. Эукариоттық клеткалардан прокариотты клеткалардың тағы бір айырмашылығы – оларда митохондриялар мен хлоропластар (компартменттер) рибосомалардың көлемі өте кішкентай (олардың седиментация коэффициенті 70S) ж ә не клетка қабықшасы болғандықтан ірі молекулаларды сіңіріп, шығара алмайды. Осы кезде тіршілік ететін организмдер бір ғана, бірнеше миллиард жыл бұрын тіршілік еткен алғашқы жабайы клеткадан тараған деген көзқарас бар. Өздерінің б әсек елестерін жеңе келе, сол клетка клетканың бөліну процесіне жән е эволюциясына бастау болған. Сөйтіп, жердің жасыл желегі (өсімдіктер әл емі) пайда болған, оның атмосферасының құрамы өзгеріп, оны парасатты тіршіліктің отанына айналдырған. Барлық организмдердің «тектік ұқсастығын» осылайша ғана түсіндіруге болады деп ғалымдар есептейді. Эволюцияның барысында маңызды кезең бар. Шамамен алғанда 1,5 млрд. жыл кейін ішкі құрылымы салыстырмалы түрде қарапайым кішкене клеткалардан (прокариот деп аталатын, оларға әр түрлі бактериялар жатады) көлемі үлкен жән е әл деқайда күрделірек 33 жоғары жануарлар мен өсімдіктер клеткалары сияқты эукариоттық клеткаларға ауысқан. Прокариоттық клеткалардың құрылымы қарапайым, бірақ биохимилық қасиеттері әр түрлі. Бактериялар – ең қарапйым организмдер, көптеген табиғи орталардан табылған. (1-кесте). 1-кесте. Ә ртүрлі клеткалардың құрамы (С.Ж.Стамбеков ж ән е В.Л.Петухов бойынша, 2003) Компоненттері Клетканың жалпы массасының үлесі, % Бактериялар Сүт қоректілер клеткасы Н 2 О 70 Органикалық емес иондар (Na+,Ka+,Mg 2 +, Ca 2 +, Cl, т.с.с.) 1 Ә ртүрлі төменгі молекулалар, метаболидтер 3 Белоктар 15 РНҚ 6 ДНҚ 1 Фосфолипидтер 2 Басқа липидтер - Полисахаридтер 2 Клетканың жалпы көлемі 2·10 -12 см 3 4·10 -9 см 3 Клетканың салыстырмалы көлемі 1 2000 Ертеде прокариотты организмдер арқылы өте көп жұқпалы аурулар тараған. Көптеген елдерде халыктың аурудан қырылып қалғаны тарихтан белгілі. Олар — тырысқақ, күйдіргі, оба ( әр жануарларда әр түрлі аталады), т.б. аурулар. Қазақстанда осы аурулардың табиғи ошақтары әл і күнге дейін бар. Жұқпалы ауруларға жататын жіңішке 34 ауруы, сарып, іш өту ж ән е сүзек сияқты ауру түрлері адамдар үшін қазір де қауіпті. Көптеген ішек ауруларын прокариоттар тудырады [21]. Асқазан, тоқ ішек жаралары ж ән е қарындағы ісік, қарып асты безінің ісік аурулары — хеликобактер пилориум микроорганизмі арқылы таралады. Аурулардың осы микроорганизмдер арқылы тарайтынын 1983 жылы Австралияд әр ігерлері Б. Дж. Маршал мен Дж. Р. Уоррен ашқан. Б. Маршал осы микроорганизм жасушасының себіндісін (культурасын) ішіп, өзіне тәж ірибе жасап көрген. Жарты айдан соң ол гастритпен қатты ауырып, ә рең дегенде тетрациклин ж ә не Денол д әр ісін ішіп жазылған. Ішек жән е асқазан аурулары тазалық сақтамаған кезде қол орамал арқылы прокариотты организмдерден жұғады. Сондықтан да қоғамдық орындарға барғанда, қолды сабынмен жақсылап жуған дұрыс жән е шыбын-шіркей, тарақандардан сақтанған жөн. Қазіргі кезде ғылымның жетістіктеріне байланысты, осы прокариоттар тарататын қауіпті ауруларға қарсы емдеу жұмыстары жақсы жолға қойылған. Прокариоттардың өзінен өндірілетін биологиялық белсенді заттар — антибиотиктерді пайдаланып емдеу жұмыстары қолға алынды. Бірінші антибиотик пенициллинді өткен ғасырдың 40-жылдарында микробиолог Александр Флеминг ашты. Микробтардың қатысуымен әр түрлі антибиотиктер, д әр і- д әр мектер, витаминдер ж ә не ферменттер алынады. Қазіргі кезде микробиологиялық өндірістер жүздеген миллиард долларға өнімдер шығарады. Прокариоттарды зауыттардың өздерінде тот баспайтын үлкен ыдыс — ферменттерде өсіріп, оларды күнделікті өмірде пайдаланады. Біздің республикамызда Ақмола облысы Степногор қаласында "Прогресс" атты микробиологиялық зауыт бар. Осы зауыт жылына жүздеген мың тонна витаминделген азық- түліктік үстемелер, аминкышқылдары, инсектицидтер (ж ән діктерге қарсы улы заттар) жән е микробтан жасалынатын ферменттер шығарады . 35 1 г. топырақтың құрамында 300 млн-нан 2 млрд-қа дейін бактериялар болады. Барлық сыра, шарап, спирт, ж ән е техникалық өнімдер (ацетон, сірке қышқылы) шығаратын зауыттар прокариотты организмдерді пайдаланады. Адамзат ертеден-ақ май, ірімшік, әр түрлі сүттен алынатын өнімдерді алу үшін ашытқы бактерияларын пайдаланған. Ұлттық тағамдар мен сусындар үшін (айран, қымыз, шұбат, құрт, т.б.) ашытқы бактерияларын қолданған. Көк-жасыл балдырлар пайдалы прокариоттарға жатады. Олар атмосфералық азотты игеріп, оны н әр уыз құрамына байланыстырады. Көк-жасыл балдырларды топырақты биологиялық азотпен тыңайту үшін қолданады. Мысалы, жапон шаруалары көк-жасыл балдырларды күріш шаруашылығына пайдаланады. Көк-жасыл балдырлар органикалық заттармен ластанған сулы жерде жақсы өсетіндіктен, олар ластанудан тазартудың биоиндикаторы болып саналады. жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|