Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
кітап 2
|
5.3Омыртқасыздардың құрлыққа шығуы Омыртқасыздар (invertebrata) - жануарлар әл еміндегі ең үлкен топ. Бұлардың омыртқасы болмайды. Омыртқасыздардың қай кезде пайда болғаны туралы дә л дерек жоқ, бірақ қарапайымдылар кембрийге дейін, бір клеткалы рганизмдерден көпклеткалылардың осыдан 1 млрд. жыл бұрын пайда болғаны белгілі. Жануарлар патшалығын бір жүйеге келтіруде Ж.Б. Ламарктың еңбегі зор. Ол 19 ғ- дың басында жануарларды: омыртқасыздар ж ән е омыртқалылар деп 2 топқа бөліп, оларды сатылай орналастырды. Тірі организмдер құрылысының күрделілене түсуін Ламарк градация (жоғары көтерілу) деп атап, мұны олардың іштей прогреске ұмтылушылық қабілетінен болады деп түсіндірді. Қазіргі кезде омыртқасыздардың 2 млн-нан астам түрі белгілі. Моллюскалар (моllusса, латынша моllusсus - жұмсақ), жұмсақ денелілер - омыртқасыз жануарлардың бір типі. Қазба қалдықтары кембрийге дейінгі тау жыныстарынан табылған. Моллюскалар мұхитта, теңізде, қүрлықта, аздаған түрі тұщы суда таралған. Бұлардың 2 тип тармағына: бүйіржүйкелілер ж ән е бақалшақтыларға жататын 130 мыңнан астам түрі жатады. Қазақстанда 36 тұкымдасы, 69 туысы ж ән е 300-ге жуық түрі кездеседі. Денесі сегменттерге бөлінбеген (тек кейбір төм. Сатыдағы өкілдерінде метамерияның белгісі байқалады), бас, тұлға жән е аяқ бөлімдеріне бөлінеді. Басында аузы, көпшілік түрінде қармалағыштары, көзінің бір бөлігі болады (кейде көздері жартылай немесе толықтай редукцияға ұшыраған). Қосжақтаулы моллюскалардың тіршілік ету ерекшелігіне байланысты бас бөлімі жойылған. Тұлға бөлімі қапшық тәр ізді болып, арқасына қарай өседі, оны ішкі қапшық деп атайды. Онда ішкі мүшелері орналасады. Денесінің сырты кутикула қабатымен капталған, ал оның сыртын тек моллюскаларга тән мантия тері қатпаршағы) 117 жауып тұрады. Мантия мен денесінің аралығындағы мантия қуысында желбезектері (тыныс алу органдары) кейбір сезім мүшелері орналасады, онда жыныс ж ән е зәр шығару органдарының сыртқы тесіктері, аналь тесіктері ашылады. Мантияның сыртқы қабатынан бақалшақ түзіледі. Ол: сыртқы (органик, заттан), ортаңғы (қалың ізбестен), ж ән е ішкі (жұқа, жылтыр) қабаттардан тұрады [53]. Моллюскалардың тіршілік етуіне ж ән е атқаратын қызметіне қарай аяғының құрылысы да әр түрлі. Қозғалмай тіршілік ететіндерде (мыс, устрица), кейбір паразит бауыраяқтыларда аяқ мүлдем болмайды. 1 моллюскалардың басқа омыртқасыздардан ерекшелігі – ас қорыту жүйесіндегі жұтқыншақ бөлімінде қоректі ұсақтайтын ерекше аппарат радуланың (үккіштің) болуы. Қан айналу жүйесі ашық. Жүрегі қарыншадан ж ән е екі жүрекшеден тұрады. Тыныс алу жүйесі алғы желбезектер (ктенидия), бірақ кейбір түрінде олар жойылып тыныс алу қызметін мантияның жұка қабаты - өкпе атқарады. Зәр шығару жүйесі, көбінесе қос бүйректен тұрады. Жүйке жүйесі шашыранды-түйінді. Жыныс диморфизмі байқалмайды. Басаяқтылардың, бауыраяқтылардың көпшілік түрі іштей ұрықтанады, қалғандары сырттай ұрықтанады. Даму жұмыртқалары спиральді бөлшектеніп, детерминативті жолымен жүреді. Төменгі сатыдағыларында жұмыртқасынан трохофора дерн әсіл і, ал көпшілігінде трохофоралык дерн әсіл - велигер (желкен) шығады. Моллюскалар балық, кұс, сүтқоректілердің қорегі болып саналады. Кейбір моллюскалар адам мен мал гельминтоздарын тудыратын паразиттер, ауыл шаруашылык дақылдарының зиянкестері. Өрмекші тәр ііділер - омыртқасыздардың бір класы. Өрмекші тәр ізділердің класына тыныс алатын мүшелері жапырақшалау келген өкпелері мен кеңірдектері бар құрлықта тіршілік ететін хелицералылар жатады. Денесі көкірекпен құрсақтан, бірақ бұлары жоғары сатыдағы өрмекші тәр ізділерде - кенелерде (Асаrіnа) - жалпы бір бөлім бірігіп кетеді. Бас көкірегі әд етте сегименттенбейді, бірақ өрмекші тәр ізділердің кейбір отрядтарында оның кейінгі 118 жағы дербес екі-үш сегментке бөлініп келеді (сольпугалар). Бас - көкіректің алты жұп аяқ-қолдары болады, бұлардың бірінші жұбы ауыздың үстінгі жағында жатады да, қалған бес жұбы ауыздың кейінгі жағында жатады. Аяқ - қолдардың бірінші жұбы хелицералылар (сһеlісеrа) қысқарып, 2-3 мүшелігі ғана қалған. Олардың ұшында тырнақ сияқты болып біткен мүшелік, яки ен сезімі мүшесінің жұмысын атқарады. Бұл - пелипальпалар (реdipalpus). Бас көкіректің аяқ-қолдарының қалған басқа төрт жұбы жүру аяқтары. Өрмекші тәр ізділердің денесінің артқы бөлімі - құрсағы - әд етте сегменттелген. Құрсақта аяқ - қолдардың рудименттері де болуы мүмкін. Құрсақтың алдыңғы жағында, екінші сегментте, сыңар жыныс тесігі жатады. Шаян тәр ізділер (лат. Crustacea) – буынаяқтылардың бір класы. Зерттеушілердің бір тобы шаян тәр ізділер трилобиттерден, екіншілері буылтық құрттардан шықкан деген болжам жасайды. Бұлардың қазба қалдықтары кембрийден белгілі. Жер шарында кең тараған, негізінен тұщы су қоймаларында, теңіздерде кездеседі. 6 класс тармағы (желбезекаяқтылар, цефалокаридалар. Бақалшақты шаян тәр ізділер, жоғары сатыдағы шаян тәр ізділер, максиллоподалар ж ән е ремпедиялар), 30 мыңнан астам түрі белгілі. Олардын арасында бентосты, планктонды, паразиггі ж ән е құрлықта тіршілік ететін түрлері бар. Құрлықта тіршілік ететін шаян тәр ізділер ылғалды жерлерде, дымқыл ортада мекендейді ж ән е желбезекпен тыныс алады. Осы белгілері олардың суда тіршілік ететін түрлерден шыққанын д әл елдейді. Шаян тәр ізділер Жер шарында кең тараған. Тұщы су қоймаларында, теңіздерде, барлық мұхиттарда кездеседі. 30 мыңнан астам түрі бар. Құрлықта тіршілік ететін шаяндар "құршаян" деп аталады. Олар ылғалды, дымқыл жерде мекен етеді. Бұршақ таңқышаян - таңқышаяндардын ең майдасы. Ең ірісі - жапон таңқышаяны. Оның аяктарымен қосқанда көлемі екі метрге жетеді. жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|