Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)

109 
немесе жанама 
әр
екетте болатын дене не құбылыс. Кең 
мағынада бұл - ағзаға 
әсер
етуші құбылыс пен энергия, 
материалдық дене.Орта:қоршаған орта, табиғи орта, 
абиотикалық орта, биотикалық орта болып 4-ке бөлінеді. 
Мекен ету ортасы: сулы, құрлық-ауа, топырақ, ағза болып 
бөлінеді. Ағзалардың қоршаған ортаның жағдайларына 
бейімделуі- адаптация деп аталады. Бұл үш негізгі 
биологиялық фактор 
әсе
рімен жүзеге асырылады:өзгергіштік, 
тұқымқуалаушылық, табиғи сұрыпталу.Өздерінің тарихи-
эволюциялық дамуында ағзалар біріншілік 
жән
е екіншлік 
периодтық факторларға бейімделген. Біріншілік факторлар – 
тіршілік пайда болғанға дейінгі факторлар: температура, 
жарық, ағын,т.б. Екіншілік факторлар – біріншілік 
факторлардың өзгерісінің н
ә
тижесі:ауаның ылғалдылығы 
(температураға байланысты), өсімдіктектес тамақ, т.б. 
Қалыпты жағдайда мекен ортасында тек периодтық 
факторлар болуы қажет. Периодтық емес факторлар ауру 
туғызады немесе ағзалардың өліміне 
әк
еп соқтырады. 
Лимиттеуші факторлар - бұл факторлар қажеттіліктер 
жетіспеген жағдайда ағзалардың дамуын шектейді. 
Экологиялық факторлардың 
ә
сер етуін қабылдауына қарай 
ағзалар 
әр
түрлі топтарға бөлінеді.Өсімдіктер жарыққа 
байланысты: 
жарық 
сүйгіштер 
(гелиофиттер), 
көлеңкесүйгіштер (сциофиттер), көлеңкеге төзімділер 
(факультативті гелиофиттер). Ылғалдылыққа байланысты: 
денесі толығымен немесе жартылай суда тұратын сулы 
өсімдіктер (гидатофиттер), суда тек денесінің төменгі бөлігі 
орналасатын құрлық-су өсімдіктері (гидрофиттер), жоғары 
ылғалдылық жағдайында өсетін өсімдіктер (гигрофиттер), 
орташа ылғалдылықта өсетін өсімдіктер (мезофиттер), құрғақ 
климаттық белдеулерде өсетін өсімдіктер (ксерофиттер). 
Температураға байланысты жануарлар:дене температурасы, 
зат 
алмасуы 
тұрақсыз- 
салқынқанды 
жануарлар 
(пойкилотермді), дене температурасы, зат алмасуы тұрақты- 
жылықанды жануарлар (гомойотермді) болып бөлінеді. 1840 
жылы Ю. Либих ағзалардың төзімділігі оның экологиялық 
қажеттіліктерінің тізбегіндегі ең 
әл
сіз звеносымен 

110 
анықталатынын 
д
әл
елдеді. 
Ол 
ауыл 
шаруашылық 
дақылдарының өнімділігін анықтауда қоректік заттарға деген 
сұранысын зерттеуге бағытталған 
тәж
ірибелер жүргізді. 
Ю.Либих бидайдың өнімділігі оған көп мөлшерде қажет , 
жеткілікті мөлшерде бар (көміртегі диоксиді, су) қоректік 
заттарға емес, оған аз мөлшерде қажет ж
ә
не топырақта 
жеткіліксіз болатын (мысалы, бор) заттарға 
тәу
елді екенін 
анықтайды. Қазір Либих ережесі шектеуші факторлар заңы 
немесе Либихтің минимум заңы деп аталады . Бұл заңды 
былай тұжырымдауға болады:экологиялық факторлар 
жиынтығында төзімділік шегіне ең жақын фактор күшті 
әс
ер 
етеді. Экологиялық фактордың тек жетіспеуі ғана емес, оның 
артымөлшері де шектеуші 
әс
ер ете алады. Минимуммен қатар 
максимумның да шектеуші 
әс
ері туралы түсінікті дамытқан 
1913 жылы В.Шелфорд болды. Шелфордтың толеранттылық 
заңы: Экологиялық фактордың минимумы ғана емес, оның 
максимумы да шектеуші фактор бола алады, ал олардың 
арасындағы ауытқу диапазоны толеранттылық шамасын (лат 
tojerantia – шыдау, төзім) яғни ағзаның белгілі бір факторға 
төзімділігін анықтайды.
Абиотикалық факторлар - бұл тірі ағзаға 
ә
сер ететін 
қоршаған орта жағдайларының комплексі (температура, 
қысым, радиациялық фон, ылғалдылық, атмосфераның, 
судың, топырақтың құрамы) т.б. 
Абиотикалық факторлар - организмге тура не косты 
әсер
ететін өлі табиғат факторлары. Олар төрт шағын топқа 
(подгруппы) бөлінеді: 
а) климаттық факторлар - бұл климатты құрастыратын 
ж
ән
е тірі ағзаға 
әсер
ететін қоршаған орта жағдайларының 
комплекстері 
(температура, 
атмосфералық 
қысым, 
радиациялық фон, ылғалдылық, атмосфераның, судың, 
топырақтың құрамы, желдің жылдамдығы) т.б.; 
б) эдафикалық, не топырақтық факторлары - бұл 
организмдер тіршілігіне 
әсер
ететін топырақтың қасиеттері. 
олар физикалық ж
ә
не химиялық болып екіге бөлінеді; 
физикалық (механикалық құрам, түйірлену, капиллярлық, 
құбырлылық (скважность), ауа мен ылғалдылықтың өтуі, ауа 

111 
мен ылғалдылықтың сыйымдылығы, тығыздық, түсі т.б.) 
ж
ә
не химиялық (қышқылдық, минералдық құрам, гумустың 
құрамы) топрақтың қасиеті; 
в) орографикалық факторлар, не рельефтер факторлары, 
- бұл рельефтердің организмдерге 
әсер
етулері (теңіз 
деңгейіндегі жердің биігі, экваторға жататын жердің 
жалпақтығы, жердің тіп-тігі - көкжиекке қарай жердің ылди 
(наклон) бұрышы, жердің экспозициясы - бұл жерге 
жарықтың түсуі); 
г) гидрофизикалық факторлары - бұл судың 
ә
ртүрлі 
қалыпта 
әсе
р етуі (сұйық, қатты, ғазды түрде) ж
ән
е ортаның 
физикалық факторларының (шу, вибрация, гравитациялық, 
магниттік, электромагниттік ж
ән
е иондық 
сәу
лелендіруі) тірі 
организмдерг
е әсер
етуі. 
Жануарлар ылғалдылыққа байланысты: ылғалсүйгіштер 
(гидрофилдер-маса, амфибиялар, т.б.), орташа ылғалдылықта 
тіршілік ететіндер (мезофилдер- құстар, сүтқоректілер), 
жоғары ылғалдылықта тіршілік етуге бейімделмеген, құрғақ 
климаттық белдеуде тіршілік ететін жануарлар (ксерофилдер- 
шөл кемірушілері, түйе, бауырымен жорғалаушылар). 
Жануарлардың көпшілігіне жарық пен температура 
күшті 
ә
сер етеді, сонымен қатар су, ауа қысымы, жел, жер 
бедері т.б өлі табиғат факторлары, немесе абиотикалық 
факторлар. 
Табиғаттағы жануарлардың сан алуан түрлері біріне- бірі 
әр
түрлі ықпалың тигізеді- бұл тірі табиғат 
әсер
іне жатады, 
немесе биотикалық фактор. Мұнда жануарлардың 
әл
дісі 
әл
сізін олжалап, жемге жаратады да, бірі жыртқыш, екіншісі 
жыртқыштың жеміне айналады [52]. 
Жануарлар мекендейтің аймақтағы үлескінің жерін 
жырту, орманнан ағаш кесу, белгілі бір үлескіні суландыру, 
батпақтың суын құрғату 
тәр
ізді адамның іс-
әр
екеті 
жануарлардың қалыпты тіршілік етуіне мүмкіндік бермейді: 
кейде адам 
әр
түрлі мақсатта жануарларды аулайды, 
осылардың барлығы адамның іс-
әр
екетінің н
әти
жесінде 
пайда болған елеулі жағдай- антропогендік фактор. 

112 
Жануарлардың тіршілігіне 
ә
р түрлі жағдайлар 
әсер
етеді.Кейбір жануарлардың факторлар 
ә
серіне төзімділік шегі 
жоғары немесе кен болады, ал кйібір жануарлардың 
шыдамдылық шегі аз, яғни жағдаайлардың ықпалың, 
өзгерісің көтералмайды. 
Ә
р бір ағзаның факторларға деген 
өзінің шыдамдылық шегі бар. Осы занға байланысты
азаларды екі топқа бөледі: эврибионттар
жән
е стенобионттар. 
«Минимум заңы». Лимитті фактор туралы түсінікті 1840 
жылы еңгізген химик Ю. Либих (1803-1873). Топырақтағы 
ә
р 
түрлі химиялық заттек мөлшерлерінің өсімдіктердің өсуіне 
тигізетін 
әсер
ін зерттей келе, ол келесі ұстамды мазмұндаған: 
«Түсім – минималды мөлшерде кездесетін заттекпен 
басқарылады ж
ән
е сол заттек түсімнің көлемі мен уақыт 
бойындағы тұрақтылығын да анықтайды».басқаша бұл ұстам 
шектеуші фактор заңы немесе «минимум заңы» деп аталады. 
Бұл заңды машықта қолдану үшін екі қосалқы принципті 
қадағалау керек. 
1. «Минимум заңы» қатаң түрде тек стационарлы 
жағдайда ғана қолданылады, яғни ортада энергия мен заттың 
кіруі мен шығуы дұрыс баланста болса. Егер стационарлы 
жағдай болмаса, онда минимум эффектісі болмайды. 
2. Ортада факторлар арасында өзара 
әсер
етуі жүреді, 
н
әти
жесінде бір фактор лимитті факторын ауыстыра алады,
сонда шеткі фактор лимитті фактор бола алмайды. Мысалы, 
кей өсімдіктердің цинк қажеттілігі, жарықты жермен 
салыстырғанда, көленке жерлерде төмен, демек, көленкеде 
цинктың лимиттік фактор болу ықтималы аз. 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: