Жаратылыстану факультеті
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
жүктеу/скачать 2,07 Mb.
|
МГҚА. 15 лекция.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]↑ Мынаған өту:a b c d e f g Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет. ISBN 9965-36-092-8 ↑ О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0 ↑ Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев 11- лекция. Геннің нәзік құрылысы. Ақуыз биосинтезінің реттелуі. Әб: 1954 жылға дейін ген - тұқым қуалаушылықтың ең кіші, әрі қарай бөлінбейтін қызметтік, мутациялық және рекомбинациялық өлшем бірлігі деп келінген. Қазіргі кезде ген - тұқым куалаушылықтың ең кіші қызметтік өлшем бірлігі деп қарастырылуда. Ген дегеніміз бір полипептид молекуласын анықтауға арналған ақпаратқа ие ДНҚ молекуласының бір бөлігі. Ген деген терминді 1909 ж. Дания ғалымы В.Иоганген енгізген. Геннің бірнеше қасиеттері белгілі: 1) ген әрекетінің дискреттілігі - әртүрлі белгілердің қалыптасуын түрліше гендер айқындайды; 2) ген тұрақты болады - мутация болмаған жағдайда ол ұрпақтан ұрпаққа өзгеріссіз беріліп отырады; 3) гендердің әрекеті нақтылы болады, яғни олардың әрқайсысы нақтылы бір белгінің дамуын қамтамасыз етеді (бір ген - бір белгі) не болмаса бір ген бірнеше белгілерді дамытуы мүмкін (плейотропия). Гендердің бірнеше жіктелу жүйесі белгілі: аллельді және аллельсіз гендер; летальды және жартылай летальды гендер т.с.с. Сонымен қатар гендер мынадай 3 топқа бөлінеді: 1) структуралық гендер (цистрондар); 2) модуляторлық гендер; 3) реттеуші гендер. Структуралық (құрылымдық) гендерге структуралық және ферменттік ақуыздарды, рибосома ақуыздарын, гистонды ақуыздарды, рРНҚ, тРНҚ молекулаларын анықтайтын гендер жатады. Структуралық гендер нақтылы белгілерді қалыптастырады, олардың қызметтік өнімі ретінде иРНҚ, полипептид немесе рРНҚ, тРНҚ синтезделуі саналады. Модуляторлық гендерге ингибиторлар (супрессорлар), интенсифакторлар және модификаторлар жатады. Модуляторлық гендер белгінің даму процесіне әсер етеді немесе структуралық гендердің мутациялану жиілігін күшейтеді. Реттеуші гендерге структуралық гендердің активтігін реттейтін гендер жатады. Мысалы репрессор, оператор гендер. Бг: Ақуыз синтезінің реттелуі. Мысалы, Е. Соlі жасушасында 800-ге жуық фермент синтезделеді деп есептелінеді. Кейбіреулерінің синтезі үзіксіз жүреді, оларды конститутивті ферменттер деп атайды; ал басқалары болса тек индуктордың (бастауыш немесе фермент гендері жұмысын қоздырғыш) қатысуымен ғана түзіледі, оларды индуцибельді ферменттер деп атайды. Тіршілік барысында бактерия жасушасы үшін индуцибельді ферменттер қажет болмаса, онда олардың синтезделуі тоқтауы керек, егер әлдебір уақытта оған мұқтаждық туса, ол ақуыз-фермент қайтадан синтезделуі керек. 1961 жылы Париждің Пастер институтының ғалымдары Ф. Жакоб пен Ж. Моно индуцибельді фермент β-галактозидаза синтезінің қозу табиғатын зерттеді. Егер Е. Соlі жасушалары дисахарид лактоза бар ортада өссе, онда олар β-галактозидаза ферментін синтездейді, бұл фермент лактозаны глюкоза және галактозаға дейін гидролиздейді, ары қарай олар жасуша тіршілігінде пайдаланылады. Е. Соlі үшін энергия көзі болып глюкоза саналса, онда β-галактозидазаның синтезделмейтіні анықталды. Ал егер жасуша өсіп жатқан ортаға гидролизденбейтін лактозаның аналогы (лактозаға ұқсас) изопренил-β-D тиогалактозидті қосса, онда β-галактозидазаның синтезі басталады (индукцияланады). Лактоза мен изопренил-β-D-тиогалактозидаза сияқты ақуыз синтезін (бұл арада β-галактозидаза) индукциялауға қабілетті қосылыстар индукторлар деп аталады. Индуктордың әсерінен Е. Соlі жасушасында β-галактозидаза молекуласының синтезделуі 100 еседей артады. Керісінше, репрессор құрылымды гендерде иРНҚ синтезделуін тежейді, бірақ ол құрылымды гендерге тікелей емес, ген-оператор (құрылымды гендердің басында орналасқан ДНҚ бөлігі) арқылы жанама әсер етеді. Оператордың алдында ДНҚ-ның азғантай бөлігі — промотор орналасқан, мұнда РНҚ-полимераза бекінетін орын бар. Промотор мен терминациялық кодондар аралығы транскрипция бірлігі деп аталады. Прокариоттық әр түрлі промоторларды зөрттеу нәтижесінде бастама алу нүктесі алдында 10 н. ж. қашықтықта орналасқан тұрақты тізбек бар екендігі айқындалды. Бұл 6 н. ж. тұратын тізбек ТАТААТ немесе Прибнов блогы, басты қызметі - транскрипция процесін РНҚ-полимераза ферментін байланыстырып іске қосу. Бір репрессордың бақылауындағы гендер тобы (промотор, оператор және құрылымды геңдер) оперон деп аталады. Зерттеулер оперонның индуцибельді немесе репрессибельді болатынын көрсетті, осыған байланысты ақуыз сянтезінің екі — индукция және репрессия теориялары ұсынылды. Индукция мен репрессия бір құбылыстың әр түрлі жақтарын сипаттайды. Эукариоттық құрылымдық гендер қызметінің бақылануы, иРНҚ-ның 5'—және 3'— ұштарының ұйымдастырылуы. Эукариоттардың иРНҚ-сының 5'— және 3'— ұштарының құрылымы прокариоттардан ерекшеліктері бар. Біріншіден, олардың барлық гяРНҚ мен иРНҚ-ларының 5'— ұштарында Кэп (ағыл. Сар - қалпақ) деп аталатын өздеріне тән химиялық топтары бар. «Кэп» немесе «қалпақ» дегеніміз жетінші көміртегі атомына жалғасқан метилгуанозин. Транскрипциядан кейін гяРНҚ-ның шамамен 20%-на «қалпақ» кигізіледі, ары қарай бұл процесс жетілген иРНҚ-да жүреді. Кэп иРНҚ-ны сол ұшынан бастап ыдырататын ферменттерден қорғайды және күрделі ферменттік жүйені тану сплайсинг басталуының маңызды сатысы болып саналады. 1971 жылы М. Эдмондс және Д. Браверман эукариоттардың барлық иРНҚ-сы мен гяРНҚ-сының шамамен жартысының 3'— ұштарында 50-ден 200-ге дейін тек аденин нуклеотидтерінен ғана құралған үзінділерді тапты. Бұл соңғы бөліктер поли (А) — ұш деп белгіленеді. Мұндай поли (А) үзінділер геномда (ДНҚ-да) табылмады. Бұдан олар алдымен гяРНҚ-ға, кейін иРНҚ-ға транскрипиядан соң жалғанатыны анық болды. Шынында да, келесі эксперименттер полиаденилдеу процесін иРНҚ-ның 3'— ОН бос ұшын танитын, ерекше поли (А) — полимераза ферменті катализдейтінін дәлелдеді. Полиаденилденген гяРНҚ бөлігі мен жетілген иРНҚ түзетін гяРНҚ бөлігі арасында ұқсас корреляция жиі байқалады. Бұдан, полиаденилдеу белгілі гяРНҚ молекуласының сплайсингі үшін белгі болып саналады деп қорытындылауға болады. Шын мәнінде поли (А) тізбегі бар барлық зерттелген иРНҚ-ларда, олардың жалғасу нүктесінен 10—25 нүклеотид қашықтықта ААUААА консервативті тізбек байқалады. Бұл тізбек полиаденилдеу процесінің белгісі және иРНҚ ажырату үшін қажет деп саналады. Гетерогенді ядролық РНҚ-ның 5'— және 3'— ұштарының модификациялануы иРНҚ-ның тиімді трансляциясын қамтамасыз етеді және оның жасушада тіршілік уақытын созады. Кэп пен полиаденилді тізбекті тану спайсинг процесін қамтамасыз ететін, күрделі ферменттік жүйенің жұмысы үшін маңызы зор. ДНҚ-ның біраз бөлігі гяРНҚ-ға транскрипцияланады, бірақ олардың барлығы иРНҚ-ға айналып, цитоплазмада трансляцияланбайды. Ал, иРНҚ-ға дейін пісіп жетілетін гяРНҚ-ның өзі 3'— ұшының тізбектері мен интрондарынан айырылуы керек. Гетерогенді ядролық РНҚ-ның тек 10% ғана иРНҚ тізбегіне айнала алатыны дәлелденді. Информациялық РНҚ типтері мен көшірмелерінің саны жасушаның қызметіне байланысты. Информациялық РНҚ түзілуінің бақылануы ядро мен цитоплазманың әр түрлі деңгейлерінде өтеді. Өйткені эукариоттарда транскрипция және трансляция процестері прокариоттардағыдай бірінің артынан бірі жүрмейді, ядрода түзілген транскрипт процессингтен соң цитоплазмаға өтіп, рибосомада трансляция процесіне қатынаса алады. Осыған байланысты эукариоттар гені жұмысының реттелуі мына деңгейлерде өтуі мүмкін: Ядролық: 1. Транскрипция а) инициация ә) терминация (аттенуация). 2. Процессинг а) полиаденилдеу ә) сплайсинг. Цитоцлазмалық: 1. Информациялық РНҚ-ның тұрақтылығы. 2. Информациялық РНҚ трансляциясының тиімділігі. жүктеу/скачать 2,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|