Жаратылыстану сауаттылығы
жүктеу/скачать 1,74 Mb.
|
Жаратылыстану сауаттылы ы
| КЕСТЕ ЖӘНЕ МАУСЫМДАР
Саяхаттау үшін ең жақсы айлар: сәуір, мамыр, маусым немесе қыркүйек, қазан, қараша. Климаты: Дракенсбергте жаз өте ыстық және өте ылғал болуы мүмкін. Қыс кезеңдері құрғақ болады, бірақ әрдайым жауын-шашын түсу мүмкіндігі бар болады, олар жоғары аймақтарда қар түрінде болуы мүмкін. Көктемде және күзде температура тамаша (60oF/15oC пен 70oF/20oC аралығында), алайда түнде ол қатып қалу нүктесінен төмен төмендейді.
Алдыңғы беттердегі «Африкаға саяхат» мәтініндегі көрсетілген ақпараттарды (кесте, суреттерді) төмендегі сұрақтарға жауап беру үшін пайдаланыңыздар. Сұрақ 86: АФРИКАҒА САЯХАТ Ұсынылған ақпаратқа сәйкес сіз саяхаттаудың екінші күні қай жерге тоқтайтын едіңіз? Сентинель паркингінде. Ифиди үңгірінде. Рваноа үңгірінде. Мпонуване үңгірінде. Твинс үңгірінде. Касидрал Пик қонақ үйінде. Сұрақ 87: АФРИКАҒА САЯХАТ Сіздің ойыңызша, саяхаттаудың қай күні ең ауыры болады? Ұсынылған ақпаратты өз жауабыңызды негіздеу үшін пайдаланыңыз. Сұрақ 88: АФРИКАҒА САЯХАТ Шолуда айтылған күннің шыққан кезін саяхаттаудың қай күні сіз көруші едіңіз? 1-күні 2-күні 3-күні 4-күні 5-күні 8-тапсырма. Күн жүйесі Күн жүйесі – Күннен, оны айнала қозғалатын 8 үлкен планетадан (Меркурий, Шолпан, Жер, Қызылжұлдыз, Есекқырған, Қоңырқай, Уран және Нептун), планета серіктерінен, мыңдаған кіші планеталардан (астероидтардан), шамамен 1011 кометадан және толып жатқан метеорлық денелерден құралған ғарыштық денелер жүйесі. Сұрақ 16. Күн жүйесі қозғалысы ілімін кім ашты. Сұрақ 17. Планеталар қандай топқа бөлінеді? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Сұрақ 18. Қандай планеталар Күнге жақын орналасқан? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 21-тапсырма Жұлдыздар жарығы Шолпан жұлдыздарға қарағанды ұнатады. Бірақ қалада тұрғандықтан, ол түнде көп жұлдыздарды көре алмайды. Алдыңғы жылы Шолпан ауылға барғанда, қалада көрінбеген көптеген жұлдыздарды көрді. Сұрақ 32: Неліктен ауылды жерде қалаға қарағанда көбірек жұлдыздарды көруге болады? А Қалада ай жарығырақ, сондықтан ол көптеген жұлдыздардың жарығын жауып тастайды В Ауылды жерлерде қалаға қарағанда көбірек шаң-тозаң бөлшектері бар, сондықтан ол жарықты қамтып көрсетеді C Қала жарығының молдығынан көптеген жұлдыздарды көру қиынға соғады D Көлік және үйлерден жылу бөлінуіне себепті қаладағы ауа әлдеқайда жылылырақ Сұрақ 33: Шолпан жарық емес жұлдыздарды бақылау үшін линзасы бар телескопты қолданады. Неліктен линзасы бар телескоптар жарық емес жұлдыздарды бақылауға мүмкіндік береді? A Линза үлкенірек болған сайын, ол көбірек жарық жинайды B Линза үлкенірек болған сайын, ол улкенірек ұлғайтады C Үлкен линзалар молырақ аспан кеңістігін көруге мүмкіндік береді D Үлкен линзалар жұлдыздардағы күңгірт түстерін көруге мүмкіндік береді ҚЫШҚЫЛ ЖАУЫНДАР Төмендегі берілген суретте Кариатидами деп аталатын, Афинадағы Акрополда 2500 жыл бұрын тұрғызылған мүсіндер келтірілген. Бұл мүсіндер мрамор деп аталатын тау жынысынан сымбатталған. Мрамор карбонат пен кальцийден тұрады 1980 жылы мүсіндердің түпнұсқасы Акропольдың музейіне ауыстырылып, ал оның орнына көшірмесі тұрғызылды. Мүсіндердің түпнұсқасын қышқыл жауындар жеп қойған. Қышқыл жауындардың мраморға әсерін үлгілеп білу үшін, мраморды бір түнге сірке суына салып қойса болады. Сірке суы мен қышқыл жауынның қышқылдық деңгейі шамамен бірдей. Бір кесек мраморды сірке суына салғанда газдың көпіршіктері пайда болғанын бақылауға болады. Құрғақ мрамордың массасын тәжірибенің басы және аяғында өлшейді. Сұрақ 20: ҚЫШҚЫЛ ЖАУЫНДАР Осы тәжірибені өткізген оқушылар түнде бір кесек мраморды сірке суына, ал екіншісін жай (тазартылған) суға салды. Оқушылар бұл сынауды өздерінің тәжірибесіне неліктен қосқанын түсіндіріп жазыңыз ........................................................................................................... ........................................................................................................... ОЗОН 6 Атмосфера- жер бетіндегі тіршілікті сақтайтын ауа мұхиты және баға жетпес табиғи қор. Өкінішке орай, адамзат, ұлттық және жеке мүддесіне негізделген, жалпы ресурстарға зиян келтіре отырып, жер бетіндегі қорғаушы перде ретіндегі озондық қабықшаны жұқартады. 5 Екі атомнан тұратын оттегі молекуласына қарағанда озон молекуласы үш атомнан тұрады. Озон молекуласы сирек және өте аз болып келеді, әрбір миллионға он ауа молекуласы бар. Бірақ бір миллиард жылдардан бері жер бетіндегі тіршілікті сақтау үшін, озон молекуласының ауа райында бар болуы өте маңызды. Озонның қай жерде орналасқанына қарай, жер бетіндегі тіршілікті қорғауы немесе зиян келтіруі мүмкін. 10 Тропосферадағы озон (жер бетіннен 10 км жоғарда) – бұл «жаман» озон, өсімдіктерге және өкпе жасушаларына зиян келтіреді. Бірақ стратосферадағы (жер бетіннен 10-40 км жоғарыда орналасқан) 90 пайыздан жоғары «жақсы» озон деп есептелінеді, өйткені ол күннің қауіпті ультракүлгін сәулесін жұтып, пайдалы жұмыс атқарады. 15 Пайдалы озон кабатысыз адамдар күн көзінін ультракүлгін саулесінен түрлі ауру сырқаттарға бейім болушы еді. Соңғы он жылдың ішінде озонның саны азайды. 1974 жылда жасалғн болжам бойынша бұның себебі – фреон (CFCs). 1987 жылға дейін себеп-ізденістерге байланысты ғылыми зерттеулер озонды бұзатын фреон жайлы ешқандай дәлел бермеген. 20 Алайда, 1987 жылдың қыркүйек айында Монреал қаласында (Канада) әр түрлі қалалардың өкілдері арасында ресми кездесуі барысында, CFCs фреондардың қолданылуына қатал шектеулер енгізілді. Сұрақ 26: ОЗОН Жоғарыда келтірілген мәтінде озонның атмосферада қалыптасу туралы ештеңе айтылмаған. Шынында да, әр бір күнде атмосферада бірнеше озон пайда болады және бірнешесі жоғалады. Озонның қалай пайда болатын жолдарын күлдіргіш сурет түрінде төменде берілген. Қарайық, сіздің ағаңыз мына қызық суреттерге қарай отырып түсунүге тырысады. Бірақ ол мектепте ешқандай жаратылыстану білім туралы оқымаған және бұл суретті түсінбейді. Ол атмосферада ешқандай кішкентай адамдардың жоқтығын біле отырып, мына суреттердегі кішкентай адамдар нені бейнелеп тұрғанын қызықтырады, O2 және O3 не білдіріп тұрғаны және суреттегі қандай процесс келтірілгені. Сіздің ағаңыз біледі: - О – деген әріп оттегі екенін - Атом және молекула не екенін. Суретте не көрсетіліп турғанын ағаңызға сипаттаңыз. Өзіңіздің түсіндірмеңізде «атом» және «молекула» сөздерін 5ші және 6-ші жолда жазылғандай қолданыңыз. Сұрақ 27: ОЗОН Озон найзағайдан дан пайда болады. Ол найзағайдан кейін ерекше иіс тудырады. Мәтіннің 9-ші - 14 - ші жолдарында «жаксы» және «жаман» озоннның арасындағы айырмашылықты түсіндіреді. Берілген мәтінде терминдерді қолдана отырып, сұраққа жауап беріңіз: Найзағай кезінде пайда болатын озон қандай болады, - «жақсы» немесе «жаман»? Мәтінде растайтын жауаппен түсініктемені таңдаңыз:
Сұрақ 28: ОЗОН 15-ші-17-ші жолдарда былай айтылады: «Пайдалы озон кабатысыз адамдар кун козінін ультракулгін сәулесінен турлі ауру сыркаттарга бейім болушы еді». Турлі ауру сыркаттардың ішінде бейімді біреуін атаңыз. ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... .................................................................................................................. ЖҰЛДЫЗДАР ЖАРЫҒЫ Шолпан жұлдыздарға қарағанды ұнатады. Бірақ қалада тұрғандықтан, ол түнде көп жұлдыздарды көре алмайды. Алдыңғы жылы Шолпан ауылға барғанда, қалада көрінбеген көптеген жұлдыздарды көрді. Сұрақ 29: ЖҰЛДЫЗДАР ЖАРЫҒЫ Неліктен ауылды жерде қалаға қарағанда көбірек жұлдыздарды көруге болады? Қалада ай жарығырақ, сондықтан ол көптеген жұлдыздардың жарығын жауып тастайды Ауылды жерлерде қалаға қарағанда көбірек щаң-тозаң бөлшектері бар, сондықтан ол жарықты қамтып көрсетеді Қала жарығының молдығынан көптеген жұлдыздарды көру қиынға соғады Көлік және үйлерден жылу бөлінуіне себепті қаладағы ауа әлдеқайда жылылырақ Сұрақ 30: ЖҰЛДЫЗДАР ЖАРЫҒЫ Шолпан жарық емес жұлдыздарды бақылау үшін линзасы бар телескопты қолданады. Неліктен линзасы бар телескоптар жарық емес жұлдыздарды бақылауға мүмкіндік береді? Линза үлкенірек болған сайын, ол көбірек жарық жинайды Линза үлкенірек болған сайын, ол улкенірек ұлғайтады Үлкен линзалар молырақ аспан кеңістігін көруге мүмкіндік береді Үлкен линзалар жұлдыздардағы күңгірт түстерін көруге мүмкіндік береді жүктеу/скачать 1,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||