Жазудың қызметтері Маха Жазу
Латын графикасына негізделген қазақ әліпбиі Алина
жүктеу/скачать 1,02 Mb.
|
Латын сессия
- Бұл бет үшін навигация:
- 1938 жылы емлеге енген өзгерістер Аида
| Латын графикасына негізделген қазақ әліпбиі Алина
Латын графикасына негізделген қазақ жазуы қазіргі тіл білімінде өзекті мәселелерге ие болып отыр. Өйткені қазіргі кезде сауатын ашқан әрбір адам үшін латын әліпбиімен жазу қажеттіліктен туындайды. Жалпы жазуды біз тек таңбалау ретінде қарамағанымыз жөн. Яғни жазу сол тілдің тарихын, мәдениетін тіпті дәстүрін танытады. Осы орайда қазіргі акутқа негізделген латын әліпбі бекітілгеннен бері халық оқып та, жазып та үйреніп жатыр. Жалпы әрбір диакритикалық белгінің дүниежүзінде өзіндік қалыптасқан қызметі бар. Қазіргі әріпүсті акут таңбасының да өзіндік қызметі бар. Акуттың негізгі қызметі екпін қою. Роман тілдерінде, оның ішінде француз, испан, итальян тілдерінде ашық және қысаң дыбыстарды ажырату үшін, ал кейбір тілдерде дыбыстардың созылыңқылығын анықтауда, ал орыс және швед тілдерінде сөздің мағынасын ажырату үшін қолданылады. Ал латынға негізделген қазақ тілі әліпбиінде ә(á), ғ(ǵ), ң(ń), ө(ó), ү(ú), у(ý) әріптеріне акут таңбасы қойылып отыр. Қазіргі таңда бекітілген әліпби бойынша емле-ереже жасалып, мақұлданды. Тоғыз тараудан тұратын ережеде әрбір әріптің (9 дауысты мен 23 дауыссыз) емлесі, түбір сөздер мен оған жалғанатын жалғаулардың емлесі, бірге және бөлек жазылатын сөздердің емлесі, бас әріп пен қысқарған сөздердің емлесі, шеттілдік сөздердің емлесі және cөздердің тасымалдану жолдары берілген. Ережеде и мен у-ды бір таңбамен, яғни қазіргі кирилл әліпбиіндегі емле жүйесі бойынша ықшамдап беру негізге алынған. Осы орайда и мен у-ды жазуда ғалымдар арасында екі түрлі пікір бар. Профессор Н.Уәли и мен у-ды бір таңбамен беру жазылым мен оқылымды оңайлатады дейтін болса, ал профессор Ә.Жүнісбек и мен у-ды қазақ тілінің төл табиғатын сақтай отырып, айтылым бойынша қос таңбамен беру керектігін айтады. 1938 жылы емлеге енген өзгерістер Аида Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, Ш.Құдайбердиев, Ғ.Қараш, М.Шоқай, М.Дулатұлы, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамбетұлы, Қ.Кемеңгерұлы, С.Қожанұлы, С.Сәдуақасұлы т.б. сынды ұлт қайраткерлері өмір сүрген кезең, өткен ғасырдың алғашқы ширегі ұлт мәдениеті мен тілінің дамуына үлкен ілгерілеулер әкелді. Әсіресе ХІХ ғасырда қазақ публицистикасының пайда болуы қазақ тілінің жазуының қалыптасуына, ұлттық әліпби мен ұлттық терминологияның пайда болуына, ғылым мен әдебиеттің өркендеуіне, қазақ тілінің ұлттық тіл ретінде дамуына, біршама бірізділікке, ортақ нормаға түсуіне жол ашты. Сол кезеңдерде отандық басылымдарда жиі жарияланып, қоғам дамуына үзбей үн қосып отырған ұлт қайраткері Смағұл Сәдуақасұлының еңбектеріне талдау жүргізетін болсақ, тек автордың жеке шығармашылық тілін сипаттап қана қоймай, тұтас кезеңнің тілдік жағдайының бейнесін біршама айқындай түсеміз деп ойлаймыз. Бұл қазіргі таңдағы латын қаріпті жаңа әліпбиді қабылдау, сөйтіп, ұлттық емле мен ұлттық жазуымызды жаңғырту кезеңіндегі өзекті мәселелерді шешуге өзіндік үлес қосар деп санаймыз. 1929-1938 жылдар аралығында орыс тілі арқылы енген сөздердің көпшілігі қазақ тілінің айтылымы бойынша жазылды, яғни кірме сөздер қазақ тілінің фонетикалық заңдарына бағындырылып, грамматикалық нормаларына сәйкестендіріліп, сөз жасау формаларына икемделді. Сөйтіп, 1938 жылға дейін кірме сөздер қазақ тілінің заңдылықтарына толықтай бағындырылды, дыбыстық құрамы мен тұлғасы өзгеріп, сындырылды (қазақшаланды). Мәселен, «Сатсыйалды құрылыс»; Ілетір (литр); Ысталин (Сталин); Тырактыр (трактор); Пұрокұурор/пұркұурор (прокурор); Текіс (текст); Мәшійнійс (машинист) Кіредійт (кредит) т.б. Сындыру арқылы қазақ тіліне біраз сөз енген болатын. Пәуеске (повозка); Бөтелке (бутылка); Шот (счет); Шөтке (щетка); Тәрелке (тарелка); Болыс (волость); Самаурын (самовар) Күпәйке (фуфайка) Шіркеу (церковь) жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|