«Жеңіл өнеркәсіп және Дизайн» факультеті «Бұйым және тауар технологиясы мен конструкциясы» кафедрасы

1. Былғары шикізатының негізгі түрлері

2. Тері топографиясы

3. Былғары шығаруға қолданылатын терілердің топтастырылады

1. Былғары өндірісінің шикізаты ретінде мал терілері, яғни ірі қара мал, жылқы, қой, ешкі, шошқа, түйе және теңіз аңдарының терілері жатады.

Тері - малды механикалық және атмосфералық құбылыстардан қорғау үшін қызмет ететін сыртқы тері жабыны. Сонымен қатар тері арқылы ағзадағы өнімді бөлу органы қызметін атқарады (тер, май және т.б.).

2. Тері топографиясы. Құрылысы және өзеңнің физика-химиялық қасиеті (қалыңдығы, жыртылуға төзімділігі және созуылуы), химиялық құрамы бойынша (су, минералды тұздар, май және ақуыз мөлшері) тері топоргафиялық аймақтарға (мал денесінің белгілі бір мүшелеріне сай келетін және нақты қасиеттерінің жиынтығымен ерекшеленетін тері аймақтары) бөлінеді.

Терінің негізгі аймақтары (жылқыдан басқа): бас, мойын терілері, жонарқа, қол терісі және табан. Жылқы терісі жылқының алдыңғы терісі және жылқының сауыр терісі болып бөлінеді.

Теріні дұрыс өңдеу үшін және алынған былғарыны бұйымдар дайындауда пайдалану үшін тері топографиясын білу қажет.

Жонарқа (чепрак) - тері өндірісіндегі терінің екі маңызды бөлігі, екі табаны және мойын терісінен бөлінген терінің ортатұс бөлігі. Жонарқаның төменгі шегі - теріні сыпырғанда алынатын жиек.

Жонарқа өзеңінің құрылымы тығыз болады, сәйкесінше қалыңдығы үлкен және ақуыз мөлшерінің максималдылығымен ерекшеленеді. Теріден қол терісі мен мойын терілерін бөлу операциясы чепрактау (ұлтан және ер-тұрман дайындауда жартылай фабрикатты топографиялық бөліктері бойынша элементтерге бөлшектеу) деп аталады.

Мойын терілері - бас пен жонарқа арасындағы терінің алдыңғы бөлігі. Жонарқамен шектелген жері алдыңғы аяқ шап терілерін қосатын сызық бойынша өтеді. Мойын терілері өзеңінің тығыздығы төмен және әртүрлі қалыңдықтағы қыртыстар болады.

Қол терісі. Алдыңғы және артқы шап терілерінің ойыстарын қосып тұратын терінің шеткі бүйір бөліктері. Әрбір қол терісінде екі табан болады - алдыңғы және артқы, алайда алдыңғы табаны болмауы да мүмкін. Қол терісі қалың болмайды және өзең құрылысы борпылдақ келеді.

Табандар - малдың аяқтарын жауып тұратын терінің шеткі бөлігі. Теріні чепрактау кезінде табандар қол терісіне жатады. Табандар терісі жұқа, өзеңнің құрылысы борпылдақ және тығыздығы біршама төмен болып келеді.

Бас - мойынның жоғары жағындағы терінің алдыңғы бөлігі - өзеңнің тығыздығы біршама төмен болып келеді.

Негізгіден басқа, терінің қосымша топографиялық бөліктері - құйымшақ тұсы терісі және терінің сирақ терісі деп бөлінеді.

3. Былғары шығаруға қолданылатын терілер майда, ірі және шошңа шикізаттары болып топтастырылады. Үсақ шикізатқа ірі қара төлінің терісі (өлі туған бүзау, торпаң, бота, ңүлын, жабағы), қой терісі (жүнді жабынының жайына қарай жүнді, жартылай жүнді, жүнсіз болып бөлінеді), ешкі терісі (тау, дала, үй ешкісі) жатады. Ірі шикізатңа мүйізді ірі ңара терісі (бүғыны қоса), түйе, есек, жылңы (ңол, сауыр терілері) және басңа жануарлар терісі жатады. Шошқа шикізатына шошңа терісі жатады.

Бұл келтірілген топтастырылу шикізаттың массасы мен ауданына қарай жасалынған, ірі ңара малдың терілері майда шикізаттың да (бұзау, торпақ), ірі шикізаттың да (сиыр, бұқа) ңүрамына кіреді. Алайда, жануарлардың әр түрінің тері қүрылысы өзгеше болғандыңтан, шикізаттың сипаттамасы көбінесе жануарлардың түрі бойынша беріледі. Мцйізді ірі қара малдың тперісі шикізаттың майда және ірі топтарына кіреді. Майда шикізатңа жататындар: өлі туған, сүт еметін және отңа (көкке, шөпке) ілінген бүзау терілері. Өлі туеан бцзау терісініц салмағы есепке алынбайды, терісі үлбір жасауға жарамайды. Терісінің ауданы - 40-50 дм 2 , қүйымшаң түсындағы терінің қалыңдығы - 1,2-1,4 мм, қыртыс ңабаты ңалыңдау, галантереялың былғары жасауға ңолданылады. Еметін бцзау терісінің салмағы есепке алынбайды, жынысына ңарай бөлінбейді. Бүзауларды сою көктем мен жаздың басында жүреді, терілері түздай ңүрғату арңылы консервіленеді. Тері ауданы - 40-90 дм 2 , ңалыңдығы біркелкі жаңа сойған бүзау терісінің сауырындағы ңалыңдығы -1,3 - 2,5 мм. Бір ерекшелігі - ірі малға ңарағанда, терінің емізікше қабаты ңалыңдау. Бүзау терісінен аяң киімнің жоғарғы бетіне былғары дайындайды. Ірі малдікіне қарағанда жүні өлі қатаймағандықтан, иленген былғары бетіндегі табиғи бедері өте әдемі, майда болып келеді. Шикізат күйімен салыстырғанда жаргак; пен дайын былғарыда сорттылық біраз төмендеу болады, себебі бүзау терісіндегі кейбір аңауларды (түз дақтарын, сүт қыртыстарын, шандырлы терілерді) байқау ңиынға түседі. Жоғары сортты желатин алу үшін бүзаудың бас терісі аса бағалы шикізат болып табылады.