ІІ-бөлім. ҚАЗАҚ ЭТНОПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ

Бірінші кезең — психологиялық ой-пікірлердің ілкі бастау, түп^:төркіндері, басы VI-VIII ғасырлардан басталатын қазіргі түркі тектес халықтардың, бәріне ортақ қоғамдық сананың алғаш дүниеге келу кезеңдері. Бұлар халықтық психология - Орхон-Енисей жазба ескерткіштері, Қорқыт ата, әл-Фараби, Ж.Баласағұни, т.б. ғұламалардың тағлымдары. Екінші кезең — Қазақ хандығы дәуірінен басталып, (XIX ғасырдың орта тұсы), Қазан төңкерісіне дейінгі психологиялық ой-пікірлердің даму жағдаяты. Үшінші кезең — психологиялық ғылымның Қазақстанда Кеңес өкіметі жылдарында даму тарихы.

Құлтегін — ежелгі түркілердің тамаша ерлік сипат-тарын бойына жан-жакты дарытқан жаужүрек батыр, ұлан-ғайыр кең даланы еркін билеген дала халқының қайсар жауынгері. Ал Тоныкөк болса талай қанды жорықтардьщ куәгері, үлкен өнер иесі, ойшыл, философ, халық дипломатиясының білгірі. Тас жазуларда ерлік пен ездік, соғыс пен бейбітшілік, құлдық пен тәуелсіздік, тәлім-тәрбие, тұрмыс-салт мәселелері әсем айшық өрнектермен, жанды бейнелерге толы сезім толғаныс-тебіреністерімен баяндалады.

Жыраудың үлкен пірі — Қорқыт ата,

Бата алған барлық бақсы, ақын асқан ата.

Таңқалып жұрттың бәрі тұрады екен,

Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда,—

деп тегін жырламаған. 1980 жылы Сырдарияның төмені сағасында Жусалы (Қызылорда облысы, Қармақшы ауданыньщ орталығы) станциясының солтүстік-батысына таман Қорқыт мекенінен бір жарым шақырым жердегі оның зиратының басына тамаша ғимарат ескерткіш орнатылуы оған деген құрметтің белгісі.

Дана ойшылдың. ата-ананы сыйлап, құрметтеу, үй-ішілік жарасымды қарым-қатынас, ұл мен қыз тәрбиесі, адамның әр түрлі мінез-құлық сипаттары жайында айтқан тағлымдары да бүгінгі ұрпаққа өнеге боларлықтай «Өзіңнен тумаса ұл өгей: қаншама бағып, қаққанмен ол саған ұл болмайды... Мыңғырған мал жиғанмен, адам жомарт атанбас. Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге де жарамайды. Ананың көңілі балада болар... Ұлың өсіп жетілсе, от басының мерейі, бас-көзі».

От басы, ошақ қасының, үй іші тыныс-тіршілігінің берекесі, ұрпақ тәрбиесінің әйел жұртының кескін-келбетімен қатар, әдепті, көрегенді, адамгершілік, иман-жүзділік қасиеттерімен де тікелей байланысып жатады. Осыған орай Қорқыт ата әйелдердің төрт түріне берген сипаттамасы психологиялық жағынан ерекше көңіл аударады. Мәселен, әйелдердің бір тобы отбасынық тірегі, үйдің құты, қонақжай, үрім-бұтақтары өсіп-өнген жандар болса; екіншісі — ынсапсыз, қанағатсыз; үшіншісі — салдыр-салақ, өсекшіл келеді дейді.

Әбу Насыр әл-Фараби (870—950).

Әбу Насыр әл-Фараби — өмір сүрген заман Шығыс әлемінде бүкіл араб халифатында ғылым мен білімнің дәуірлеп тұрған кезі еді. Ұлы ғұламаның балалық, жігіттік шақтары өткен қазақ даласы, әсіресе оның оңтүстік өлкесі сол кездегі үлкен мәдени орталықтардың бірі болатын. Тарих бізге IX—X ғасырлар арасында Отырар каласы (бұрынғы Фараб) Таяу және Орта Шығысқа апаратын үлкен сауда жолында орналасқан, ол сондай-ақ өнер-білімнің, мәдениет пен әдебиеттің өркендеп, өскен кезінде көптеген ғұлама ғалымдар шыққан үлкен шаһар болғандығы жайлы сыр шертеді. Фарабидің аты әлемге жайылған ғалым болуына осындай құнарлы ортаның себі тигендігіне күмәндануға болмайды.

Кезінде ол болжам жасап, пікір айтпаған ғылым-білім саласы кемде-кем. Мәселен, тек психология саласында ғана жеті еңбек («Жанның мәні туралы», «Түс көру туралы сөз», «Жан туралы», «Ақыл және ұғым», «Жас өспірімнің ақылы жайлы кітап», «Ересектердің ақылы туралы кітап», «Темперамент туралы») жазған екен. Бірақ бұлары біздің заманымызға жетпеген. Оның, жан дүниесі туралы толғаныс-тебіреністері, бізге басқа еңбектері («Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат», «Азаматтық саясат», «Бақыт жолын сілтеу», «Даналық таңба тастар», «Мәселелердің мәні», т. б.) арқылы біршама мәлім болып отыр.

Ғұлама ғалым адамның тану процестері екі басқыштан тұратындығын айтады. Оның біріншісі — сезімдік. Бұған түйсік, қабылдау, ес процестері жатады Түйсік — дүние танудың алғашқы көзі, бірінші баспалдағы. Адамның есі мен елесінің сапалы әрі нәтижелі болуы оның дұрыс түйсіктене алуына байланысты. Ойлау дүниені әр қырынан тануға, мәселені тереңірек түсінер мүмкіндік береді, бұл танымның екінші басқышы, оның ең жоғарғы сатысы. Ойлау сөйлеумен тығыз байланысты, ол жалпы адамзатқа тән құбылыс, ал тіл болса әр ұлттың, халықтың өзіндік өрнегі. Жаттағаннан түсінген артығырақ, өйткені жаттауда шала түсінікті сөздер көбейіп кетеді, барлық нәрсені жаттап алуға болмайды. Түсіну әр нәрсенің тегін ашып, жалпы ережелер мен қисындар жөнінде талдау жасауға мүмкіндік береді.

Фараби эмоция, сезім процестерін жан қуатының дербес көрінісі деп санамайды. Бұлар психиканың қалған түрлеріне бояу береді, оларды қозғалысқа итермелейді. Талпыну, әсерлену қуаты адамның мәнерлі қоз-ғалыстарынан жақсы байқалады. Мәселен, адам ұялғанда қызарса, қорыққан кезде сұп-сұр болып, түсі қашады.

Жан қуаттары туралы ілімде Фараби адамның ерік-жігер, қажыр-қайратын да жеке процесс ретінде қарастырмайды. Бұларды этика ғылымына қатысты пікірлерінде жол-жөнекей сөз етеді. Ол ізгі қала адамдарының күшті қажыр-қайраты мен ерік-жігері — рухани қасиеттерді қалыптастырудың негізгі факторлары дейді. Қылық пен іс-әрекеттің саналылығы, тоқтамға келушілік, батырлық пен ерлік, рухани жағынан жетіле түсу, т.б. ерік-жігердіқ жақсы сапалары болса, мейірімсіздік, қорқақтық, дүниеқоңыздық, нәпсіқұмарлық т.б. адамнын, ұнамсыз қасиеттері болып табылады.

Фараби танымның бірінші басқышы — түйсіктер табиғатын дұрыс түсіндіргенімен, ойлауға келгенде жаңсақ түсінікке жол береді. Ол ойлау материядан тыс тұрған ерекше рухани күштін, әсерімен туып отырады дейді. Бірақ оның түйсік, қабылдау, қиял процестерік сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының денедегі (жүйкедегі) түрлі бейнелері деуі — ғылыми тұрғыдан өте дәл түсінік еді: Мәселен, көз айна тәріздес нәрсе, ол сыртқы дүниенің сәулесі түсіп отыратын алғашқы саңлау. Көру түйсігі көзге зат әсер еткенде ғана пайда боладі Егер кезден зат кетсе, онда түйсік тумайды, құлақ ауадағы тербелістер әсер еткенде ғана естиді. Сезім мүшелерінің қай-қайсысы да сыртқы дүниемен байланысты түсіретін аспап. «Сыртқы нәрселердің, — деп жазды ол, - әсерімен... заттардың образдары пайда болады». Көру түйсігі көзден шыққан шырақтың нәтижесі, көзге әсер етпей-ақ түйсік пайда болады дейтін Платон пікірімен Фараби келіспейді. Қараңғыда зат та, оның бояуы да анық көрінбейді, — деп жазды ол, көзге сырттан күшті әсер келіп түскенде ғана адамда түйсік да болады. Бұл жерде ғұлама психологияның іргелі теориялық қисыны «бейнелеу теориясының». төңірегінде сөз қозғап отыр. Ол психикалық процестердің (жан қуаттарының) бәрінде (тек түйсіктену ғана емес) - дене мүшелерінде болып жататын белгілі бір материалдық, физиологиялық құбылыстармен байланысты қарайды.

Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып, жетілетіндігі жөнінде де кызғылыкты пікірлер көп. Баланың жасы өскен сайын оның ақылы да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі оның тіршілік қажетінен туындайды. Мәселен, балада ең алдымен өсіп-өну қуаты пайда болады. Бұл оның дене бітімінің, қалыптасуында үлкен роль атқарады. Ана құрсағында-ақ тән түйсігі, біртіндеп дәм, иіс айыратын түйсіктер, заттың түрін, түсін, пішінін түйсіне алу қабілеті қалыптасады. Жан қуаттары өмір барысында, оқу-тәрбие үстінде дамиды. Бұл үшін адам ның өз бетінше әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Кісінің адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен, үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз, зұлым, не ақ ниетті болып келмейді. Мұның бәрі де жүре пайда болады.

Фараби түсінігінде, ғылым, өнер, музыка атаулының бәрі-бәрі — зор дарын, арнаулы қабілет, өлшеусіз еңбек етудің жемісі. Дарындылық ақыл-парасат, қиял қиюласа келіп отырса ғана нағыз өнер туындайды, ол адамды ақиқатқа жетелейді. Ән мен музыка үшін туыстан болатын қабілеттермен қатар оқып-үйрену, жаттығудың маңызы аса зор. Мәселен, шәкірт алдымен ұстазының әсерлі әуенді тудырған қимылына еліктеуге тырысады. Ол сондай-ақ өзінің естіген-көргенін айнытпай қайталауы тиіс. Музыкалық әуенді жадында берік сақтап, қиялына берік қондыра алатындай, оны бұлжытпай қайталай алатындай қабілетке жеткеннен кейін, ол үлгіні қажет етпейтін болады. Музыкалық шығарманы жаттап алып, есінде берік сақтау үшін оған мол тәрбие қажет. Мұнсыз музыкалық идея іске аспай қалады. Музыка жан-жақты ізденіп жаттығуды, оның түрлерін бір-бірімен салыстыра, әуенді талдап ажыратып, әрбір тонның (саздың, үннің), дыбыстың әсерін мұқият бағалай, зерттей білуді қажет етеді. Шәкірт өз бетінше жаңа әуен шығару дәрежесіне жеткенше мұндай жаттығуды үздіксіз жүргізе беруі тиіс.

Ұлы ғұламаның музыка ғылымы туралы айтқандарына қысқа түрде психологиялық талдау жасай келіп, төмендегіше түйін жасауға болады: 1) музыка - адамның жандүниесіне көркемдік жағынан әсер етуде таптырмайтын құрал; 2) музыкалық әуендер жақсы мінез-құлық нормаларын, адамның армандары мен мұраттарын қалыптастыруда елеулі роль атқарады; 3) ән мен музыка адамда көркем, эстетикалық сезімдерді туғызу арқылы, кісінің өзін-өзі тәрбиелеуіне, бойдағы нашар қасиеттерден арылуына ықпал етеді; 4) музыкалық дарын туыстан болатын қасиеттермен қатар, өлшеусіз еңбекпен үздіксіз жаттығу мен дайындықтың жемісі; 5) музыка теориясының негізгі принциптерін танып білуде адамның есту түйсіктерін дамыту елеулі роль атқарады.

«Құтты біліктің» 29—30 тарауларында Қарахан мемлекетінің ел билеген басшылары мен игі жақсылары жайлы айтылады. Автор бұларды жұртқа үлгі етіп ұсынады, оларға еліктеу қажеттігін еске салады. Жүсіп басшы атаулыға тиянақты білім, мол тәжірибе қажет дейді: «Ақылмен іс қылған бек елге сүйкімді келеді», «Халқының ауыртпалығы олармен бірге көтерген адам — басшының төресі», «Жақсы қызметкер төменнен төрге барады», т.б. осы түйіннің дерегі. Әрбір басшы, ел билеуші жан-жақты, әмбебап білімді, ақыл-ойы ерекше жетілген, білгір адам болуы шарт. «Ақылдылықпен ел биле, білімділікпен жұртты аузыңа қарат», «Ел ағасының мінез-құлқы жайсаң, сезімтал болсын», «Жақсы адам ғана жақсы басшы бола алады», «Бастық әркез өзінің көзі мен кұлағын айналасына тігіп отыруы тиіс», «Бегің рақымды, қарапайым, әділ болса, ерге де, елге де ең жоғары бақыт сол болады»,— деп, автор басшының айналасындағы адамдарды бес саусағындай біліп отыруын, қарамағындағылардың психологиясын сыртқы келбетінен де, ішкі жандүниесінен де аңғара алуын калайды. Әкім жұрттың жақсы-жаман қылықтарын әділ бағалап, қателігі үшін тиісті жазасын беріп отыруы тиіс. («Егер қарамағындағы кісі қателессе оны шақырып алып, не себептен қателескенін сұра»). Ел басы, халық ағасының табанды да қайсар, ерік-жігері күшті адам болғаны абзал. («Ол қабандай қайсар, сауысқандай сақ, қарлығаштай кырағы болсын»). Басшы ел билеу, шаруашылықты ұйымдастыру туралы ғылымның негіздерін жақсы білуі қажет. («Халықты дұрыс басқару үшін басқару ғылымын меңгермей болмайды»). Бұған қоса ол адал, шыншыл, халыққа қиянат етпейтін, жан-жақты қабілетті болып келуі тиіс. («Ел билеушіге жетпіс өнер де аз»). Бір сөзбен айтқанда ел ағасы көпті көрген, ысылған, салауатты, тәжірибелі өмірдің ащы-тұщысын өз басынан кешірген кісі. Басшының білімі, көрген-білгені қанша мол болғанымен ол жұртқа қатал, не жағымсыз болып келсе, қоғамды қырсыққа ұшыратады, айналасындағыларды жақсылыққа жеткізбейді, олардың бақытсыз болуына себепші болады. Жақсы басшыға істің мән-жайын білетін сенімді жәрдемші, ақылгөй кеңесші қажет. Мұндай жағдайда оның ісі өрге басып, ол өз халқына да, қоғамына да көп пайда тигізеді. Ел билеушілердің негізгі міндеті — халқына адал қызмет ету, сонда ғана ол олардан сүйіспеншілік, қадір-құрмет күте алады.

Қазіргі Түркістан маңындағы Жүйнек қыстағынан шыққан Ахмет Жүйнекидің «Хибатул хакайык» («Ақиқат сыйы») атты еңбегі барлық түркі тілдес халықтарға ортақ дүние болып табылатын осы шығарма бұрынғы дастандармен салыстырғанда өзінің бұқаралық, яғни кедей-кепшіктің мұң-мұқтажын көрсетумен ерекшеленеді. Іштен соқыр боп туған ақын тіршіліктегі өмірдің әсемдігін жырлайды, адамгершілікпен, имандылықты, ізгі істерді, карапайым адамдардың ұнамды іс-әрекеті мен жарасымды мінез-құлқын дәріптеп, білім алуы, жалпы адамзат үшін, әсіресе бұхара халық үшін зор игілік болуы тиіс дейді. 500-дей өлең жолынан тұратын дастанның бірінші бөлімінде білімнің пайдасы мен надандықтың зияны туралы ақыл-кеңестер беріледі. Автор білімді адамды таза алтынға, наданды жалған құнсыз ақшаға, білімді ер жігітке теңесе, екінші бөлімде тілдің маңызы, сөйлеу мәдениетін дамыту жөнінде кеңестер береді, ал үшінші бөлімде дүниенің бір қалыпта тұрмай, өзгеріп тұратындығын сөз етеді. Дастан жомарттықты, қарапайымдылықты, сыпайылықты, өршілдікті дәріптеп, менмендік пен надандықты, сараңдық пен шығайбайлықты, дөрекілікті шенеп-мінеп, айыптайды. Автор сол замандағы адамдардың осы іспеттес, ұнамды - ұнамсыз моральдық-этикалық ерекшеліктерін көрсетіп қана қоймай, сонымен бірге мінез-құлықтың жақсы қасиеттерін қалайша тәрбиелеу, сондай-ақ оның теріс қасиеттерін жою жөнінде бірсыпыра пайдалы кеңестер береді («Егер өкіметке қолың жетсе, мақтанба», «Бастық болсаң, жайсаң бол, кәріге де жасқа да құрмет көрсет», «Айтар лебізіңді алдымен ойлап ал», т.б.). Осындай көркемдік дәрежесі биік, ұлағатты лебіздер, бейнелі салыстырулар мен теңеулер, накылдар мен мақалдар, мәтелдер күні бүгінге дейін өздерінің тәлім-тәрбиелік мәнін жоймай келеді.

Қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының көне Испиджаб, қазіргі Сайрам жерінде дүниеге келген Қожа Ахмет Иассауи (XII ғ.), алғашқыда ғылым-білімді жергілікті ғұлама шайқы Арыстан бабадан алады, есейе келе Бұхарадағы Жүсіп Хамаданидан сопылық білімін тереңдетіп, сопы ретінде Иассы (Түркістан) қаласына келіп, «Иассауишілік» діни тақуалы ағымның негізін салады. Қазақ жерінің ортағасырлық мәдениетінің дамуында Иассауи жазған «Диуани Хикмет» («Даналық кітабы») елеулі орын алады. Бұл оғыз-қыпшақ тілінде сол кездегі көпшілік бұхара халыққа түсінікті тілмен жазылған шығарма. Кезінде Орта Азиядан бастап Еділ жағалауына дейінгі көшпелі түркі тайпаларының арасына кең тараған. Мұнда өлеңмен 149 хикмет берілген. Иассауидің өсиеттерінің толық нұсқасы Қазан басылымы болып табылады (1878). Ең ескі нұсқасы XV ғасырдың орта шенінде арап қарпімен көшірілген. Жыр жолдарында оның туған күнінен бастап алпыс үш жасқа дейінгі өмір жолы баяндалады. «Диуани Хикметте» діни-сопылық қағидалармен қатар бұл дүниелік жәйттер, яғни оқып, білім алу, иманды ізгі қасиетті болып ақыл-парасатқа жетілу, сөз бен істе шыдамды, төзімді болу, жақсы мен жаманды айыра алу, достық пен махаббатты қастерлеу, азға қанағат тұту, кемтар, ғаріп адамдарға қамқор, әділетті болу, адал жолмен жүріп-тұру секілді жалпы адамгершілік нормалары дәріптеледі («Махаббатқа берілгендер өз мақсатын табады», «Достарыңа төбеңмен қызмет қылғын», «Қызықпай мал-мүлікке дүние тепкін», т.б.) ғұлама аталған қасиеттердің психологиялық астарларына үңіледі. Надандық, сараңдық, залымдық, дүниеқұмарлық («Ей, достар, наданменен көңіл қоспа», «Жалған сөйлеп имансыз болма, Дүние үшін иман мен дінін сатар», т.б.) секілді жаман қасиеттерді шенеп, мінейді. Соңғы айтылғандардың қай-қайсысы да психологиялық жағынан күні бүгінге дейін өзінің ғылыми мәнін жоймай келеді.

XIII—XIV ғғ. осы өңірдің халықтарының жаугершілікке ұшыраған шаруашылығы мен мәдениетінің құлдырап кеткен, зобалаң кезі еді. Сығанақ, Баршынкент, Отырар секілді ғылым мен мәдениеттің орталықтарын жермен-жексен қылып, жаулап алған жердің халқын түгелдей қырған Шыңғыс хан мұрагерлері осынау ұлан-ғайыр өлкеде Алтын Орда дейтін мемлекет құрды, астанасы Еділ сағасындағы Сарай қаласы болды. Бұл кездегі мәдениет пен әдебиеттің, рухани өмірдің ірі өкілдері - Хорезми, Сараи, Құтыб, Рабғузи, т.б. болды. Осы қала ғұламаларының бірі - Реванди Хорезмидің Сырдария сағасындағы Сығанақ қаласында жазған «Мұхаббат наме» деген шығармасы бізге жеткен. Дастан Мұхаммед Қожабекке (Алтын Орда билеушісі) арналған. Қазір оның екі нұсқасы белгілі. Біріншісі - араб, екіншісі - көне түркі тіліңде жазылған. Екеуі де Лондондағы кітап қорында сақтаулы. Дастан жас жігіттің сүйген қызына жазған сүйіспеншілік хаттарынан тұрады. Махаббаттан мың түрлі сыр туады, ол қашып құтыла алмайтын қайғы деген түйінді өзіне арқау еткен осы шығармада дүние, малға қызықпау, азды қанағат тұту, сабырлылық, («Сабырдан артық нәрсе жоқ») жақсы дәстүр-салтты сақтау, ақыл-парасатты қастерлеу («Білімдіні білімі үшін мақтайды») жастық пен махаббаттың психологиясы («Жастық өз уақытын білмейді» «Екі жарық гауһарды әлемге берген, махаббат қазынасын адамға берген», т.б.) іспеттес көптеген тәлімдік ойлар аз кездеспейді.

Алтын Орда мемлекетінің XIV ғасыр мәдениетінің көрнекті өкілдерінің біріне қазақ жерінің Қамысты деген мекенінде дүниеге келген Сайф Сараиды жатқызуға болады. Ол Өзбек хан тұсында Еділ бойындағы Сарай қаласында тұрған. Өмір жолы мен шығармашылығы туралы жөнді мағлұмат сақталмаған. Кейіннен Египетте тұрып, Александрияда қайтыс болады.

1391 жылы жетпіс жасар Сайф парсы ақыны Мусли-хутдин Сағдидың «Гүлістан» дастанын түркі тіліне аударьш, оған «Гүлістан бит-турки» деп ат қояды. Дастан қолжазбасының түпнұсқасы бүгінде Лейден университетінде (Голландия), оның фотокөшірмесі Анкара университетінде (Түркия) сақтаулы тұр. Шығармада көптеген көркем бейнелі, тәліми сипаттағы нақыл, ұлағат сөздер кездеседі. Сараидың осы шығармасы алдымен Анкарада (1915), кейіннен орыс, өзбек тілдерінде жарық көрді. Мұнда ел билеушілер мен бұқара халық жайында, қанағаттылық пен тілге сақ болудың пайдасы мен зияны туралы, жігіттік пен кәрілік жайында, адамгершіліктің әртүрлі сипат қасиеттері сөз болады. Осы тәліми сөздердің бәр-бәрі хисса-хикаят түрінде айтылады. Шығармада сондай-ақ, ұят пен ынсап («Ұятсыз адам иттен де жаман»), жақсылық пен жамандық, жомарттық пен сараңдық («Жомарт ерге ел алғысын төгеді, сараң атын естісе жұрт сөгеді»), қатыгезділік пен мейірімділік, шындық пен өтірік, күншілдік пен бақастық. («Жарғанат жарықты сүймейді, күншіл ғылымды сүймейді»), ақылдылық пен білімділік, т.б. мәселелер сөз болады.

Осы кезеңдегі ұлы ойшылдардың көзқарастарына қысқаша шолу жасай келіп, түйіндейтініміз: бүткіл Шығыс, сондай-ақ түркілік коғамдық ой-пікір даму тарихында ежелден қалыптасқан дәстүр - бұл адамның ішкі жан-дүниесін зерттеуге үңілу, оның психологиялық мінез-құлықтық, адамгершілік, имандылық, өнегелік қасиеттеріне ерекше назар аудару, моральдық жағына тазару, «тәубә», «обал», «сауап», «қанағат» секілді түсініктердің негізгі құндылықтар деп есептелетінін бұлардағы жұртты руханилыққа жетелейтін, яғни кезінде Шәкәрім қажы айтқан «Мен жетелеп келемін, өрге қарай қазақты» дегендей, бұл күні бүгінге дейін іргетасты мәселе болып келе жатыр.

Шыңғыс әулеті, шайбани руынан шыққан, шеше жағынан қазаққа туыс Әбілғазы Баһадүрхан (1602—1664) есімінен де қазақ иісі байқалады. Өйткені Меһрибану ханым Арал теңізі бойын жайлаған көшпелі қазақ сұлтандарының қызы. Әбілғазы соның тәрбиесін алған. Әскер басы ретінде талап соғысқа қатысып, мемлекет басқару ісіне де араласады. Тарихи тақырыпқа екі еңбек («Түрікпен шежіресі», «Түркі шежіресі») жазған. Соңғысы 9 тараудан тұрады. Оның соңғы тарауларында Дешті-Қыпшақтағы әкімшілік істері, қазақ хандары, шешендері мен ақын-жыраулары туралы айтылады. Әбілғазы араб, парсы тілдерін, түркі халықтарының тілдері мен әдебиетін (фольклорын, шежірелерін, хикаяларын,толғауларын, т.б.) жақсы біліп, олардың біразын аталмыш еңбектерге енгізген. Шығармаларының тілі барынша қарапайым, көпшілік жұрт оқуға түсінікті келеді. Бұлар қазіргі казақ тіліне өте жақын ғылыми-тарихи еңбектердің қатарына жатады. Екі еңбекте де сол кездегі басты мақсаты қазақ ру-тайпаларының тарихына, психологиялық ерекшеліктеріне байланысты тәлім-тәрбиелік мәні бар ұлағатты, үлгі-өнеге беретін афоризмдер де аз кездеспейді. Бұл айтылғанға оның мына төмендегі афоризмдері («Хан біреу болса, ел түзелер, екеу болса ел бұзылар... Екі еркек бір қатын ала алмайды, бір төрге екі төре сыймайды... Он дәруіш бір кілемге сияды, екі әкім бір елге сыймайды», т.б.) жақсы дәлел.

Бұлардың қай-қайсысынан да көшпелі халықтың психологиясын жақсы байқауға болады.