Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920)

XX ғасырдың басында өмір сүрген қазақтың аса талантты демократ ақыны С.Торайғыровтың психологиялық пікірлерінің негізгі желісі Қазан төңкерісі алдындағы дала өміріндегі дүрбелеңмен сабақтасып отырғаны белгілі. Сондықтан да оның пәлсапасынан қоғамдық өзгеріс, жаңа заманның лебі жақсы байқалады. Мәселен, оның таным жайлы пікірінің негізгі түйіні: бізді қоршап тұрған сыртқы дүниенің ұшы-қиыры жоқ, ол сансыз атомдардан тұрады, бұлардың бірі тозып, өшіп жатса, екіншілері жанадан пайда болып жатады, адамның жан дүниесі де атомдардан тұрады, жан тәннің өзіндік заңдылықтарына орай көрініп отырады деуі ғылыми тұжырымның жақсы айғағы.

«Ойласам дүниеде қанша жан бар

Адам бар, ағаш бар, мал мен аң бар.

Жанды, жансыз нәрсенің бәрі дағы,

Әр себептің жемісі байқасаңдар.

Қасқыр болмақ, құс болып, ұшып қонбақ.

Сол болғандар болмаған өздігінен,

Болғызған еріксіз бір себеп қолдап».

С.Торайғыровтың пікірінше, адам табиғаттың туындысы. Ондағы себептіліктің жемісі. Ол дүниенің сырлары біртіндеп ашып, оны шама-шарқынша өзгертіп отыратын белсенді тұлға. Адам сыртқы дүниемен байланыса отыра, оны біртіндеп тани береді, сөйтіп өзінің ақыл-ойын дамытады.

Дүние, табиғат, тіршілік жөнінде осындай ғылыми жаратылыстық пікір айтқан ойшыл ғана айналада болып жатқан дүбірлі өзгерістер мен оқиғалардың шығу себебін, олардың түпкі негізінің неден жатқандығын, қозғаушы күштері кімдер екенін ажырата алмай, бұлардың басты себебін, адамның ақыл мен ой санасынан іздейді. С.Торайғыров қазақтың ұлы ойшылдары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев шығармаларындағы сан тарапты озық та өнегелі идеяларды әрмен қарай дамыта түсіп, қазақтың қоғамдық ой-пікірінің дамуына елеулі үлес қосты, ол әсіресе қазақ зиялыларының педагогика және психология мәселелері жайлы салиқалы пікірлерін ғылыми жағынан ширата түсті. Мәселен, ол кезінде Абай қолдаған психологиялық ұғымдарды онан сайын саралау түсіп, мәнін айқындап, түсіндіріп береді. әрине, С.Торайғыров шығармаларында жан қуаттары ғылыми атаулармен аталмайды және олардың әрқайсысына жеке талдау жасамайды. Сұлтанмахмұт мұндай мақсатты алдана қойған жоқ, өйткені ол да Абай сияқты ғалым психолог емес еді.

С.Торайғыров қазақ тарихында бірінші болып жан мен тәнің яғни психика мен мидың арақатынасы туралы мәселе көтеріп, бұл екеуінің өзара байланысын ғылыми тұрғыдан дұрыс түсіндірді. Ол жан мен тәнің ылғи да бірлікте тұтастықта, байланыста болатынын айта келіп:

«Дене азыққа тоюдан жан ер жетер...

Жан ер жетіп, дүниенің сырын табар»...., деп адамның тәні өсумен қатар жаны ақыл ой санасы сезімі де бірге өсіп жетіліп дамып отырады дейді. Тән мен жанның қоса өзгеруінің негізін Сұлтанмахмұт тәнде, яғни мида деп түсінеді. Адам өлгеннен кейін онда «қимыл жоқ сезім жоқ.... жек көру жоқ, махаббат жоқ... өмір жоқ, яғни бір сөзбен айтқанда тәннен бөліген жанда еш уақытта өмір болмайды», деп, осы мәселені материалистерше баяндайды.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақ ғұламалары сияқты Сұлтанмахмұтта адам тағдыры жайлы, оның қоғамдағы орны мен арман мүдде мақсаты туралы көп ойлап терең толғанды. Ол еңбекші халыққа жан ашып, дала өміріндегі тұрмыстың бүкіл тауқыметі кедей атаулының дасында екндігін, өмірдегі адамға қажетті нәрсенің бәрі де осылардың қолымен жасалып жатқандығын, ал патша отаршылары мен олардың жергілікті жердегі жандай шаптарда бұларды сүлікше сорып отырғандығын жақсы аңғарады. Ақынның ойынша адам өскен ортасының, өмір сүрген туындысы. «Дүниедегі нәрсенің бәрі деп жазды Торайғыров «кедей» поэмасына жазған эпиграфиясында, белгілі бір жағдай мен орта әсерінің нәтижесі. Бұл жағдай ортаны жасау жарату адамның қолынан келеді. Адамның хайуанаттан өзгешелігі де осында, адамның ақыл-оймен табылған нәрсені бәрі де осылай жасалған». Торайғыров адам психологиясының қалыптасуы іс-әрекет үстінде болып отыратын мұнсыз сана-сезімнің дұрыс қалыптасып, дамымайтынын; адам тіршілігінің мазмұнын да қоршаған ортасы, әлеуметтік жағдайлар билейтіндігін сондай-ақ, үй іші, отбасы, әке-шешенің де «көргені әке-шеше қандай болса, алмақшы оннан баласы да» деген дей, жас ұрпақ санасының қалыптасуында шешеуші рол атқаратындығын жақсы түсінген.

С.Торайғыров шығармаларында ерекше көңіл аударатын мәселе адамның оның әр түрлі жас кездеріне байлансыты жасаған психологиялық талдаулар. Ол қазақтың ойпікірі дамуының тарихында осы мәселе ғылыми тұрғыдан күн тәртібіне алғаш рет қоя білген ғұлама. Ақын адам психикасының дамуын басты басты төрт кезеңге бөледі (балалық шақ, жігіттік, ересектік, кәрілік). Ол бұлардың бір бірінен ерекшеліктерін жай қарапайым пайымдармен шектемей, ғылыми сарапқа салуды ойдаған.

Ақын шығармаларында жастық шақтың ерекшеліктері «сезімді ыстық жүрек», «дүние мен үшін жаралған», «қайғы алған жоқ жүректің бір бұрышын», т.б. дегендей сөз тіркестерімен сипатталып отырады. Сұлтанмахмұттың жігіттік кезеңге байланысты айтылатын ойының түйіні, жастық шақ қызығы мен қиыны мәңгі таусылмайтын, адам бақытын іздеуде таптырмайтын өте қолайлы кезең, сондықтан да шамаң келгенше осы кезде құлашыңды сермеп бақ. Өмірдегі орның қандай, нені таңдауың керек гәптің үлкені мәні, осында. Байлық, әкімдік, атақ, махаббат, т.б. адам бақытына қандай қатысы бар Ақын осылардың барлығына шолу жасай келіп, шын бақыт әділдікті, білімді, адал еңбекте деп өз ойын «Адам бағындырудың асылы еңбек, түбінде еңбексізді еңбек жеңбек», деп қорытында жасайды. Ақын жастық шақта адамның ақылой интеллектісі өте алғыр, дүниені танып білуге құмарлығы күшті, сондақтан да осы кезде оқуға, білім алуға ерекше ұмтылу қажет дейді. Білім алу, бәрінен бұрын адамның өзіне байланысты. Ол үшін ерік жігер, ұғыларлық зейін, зор үміт, таудай талап, шын ықылас, ұғымталдық, зеректік, т.б. аса қажетті шарттар.

Адамның көңіл-күй ерекшеліктері, сезім-эмоция секілді жан қуаттары да С.Торайғыров шығармаларында біршама сөз болған. Ақын басқа жан құбылыстары сияқты адамның сан алуан сезімдерін сыртқы ортаның, яғни белгілі себептердің нәтижесінен туып отырады дейді. Адам сезіміне әсер етпейтін нәрсе жоқ. Оған табиғат құбылыстары да, адамның суық және жылы сөздері де, денсаулық жағдайы да, тұрмыс күйі де т.б. үнемі әсер етеді. Сезім адам организімінде бет пішінінде, көз жанарында, қасқабағында, т.б. әр түрлі қимыл-қозғалыстар тудырады, ол жүрек жұмысына да байланысты дейді.

С.Торайғыров адамның ең жоғарғы сезімдерінің табиғатына ерекше көңіл бөледі, бұлардың қалай пайда болып, қалыптасып отырғандығын сөз етеді: мәселен, оның айтуынша «жақсы әнмен тәтті күй» яғни жақсы музыкалық әуен адамның құлағының құрышын қандырып қана қоймай оның сұлулық, әсемдік сезімдерінің қалыптасуына да ерекше әсер етеді. «Халықтың арғы бергісін қозғап, деп жазды ол «Өлең һәм айтушылар» деген мақаласында естеріне түсіріп, мұң-мұқтаждарын зарлап, кемкетігін көрсетіп әдемі даусымен құиқылжытып тұрған да қандай тас бауыр болса да жібімеген еркіне қоймайды. Халықтың қайдағы жайдағысы ойына қозғалыс түсіп, қандары қайнап тіпті арқалары қозып кетеді. Әркімнің көңіл көздерінен жастар моншақтап, бойлары балқығандай шартта-шұрт қол шапалақтасып... тарқайды». Осы үзінді де ақын мен ән күйдің қандай тас бауырды да жібітіп жіберетінін, қанды қайнататынын, көзден жас ағызып, бойды балқытатыны қол шапалақтатыны, т.б. адамның жан дүниесін нұрландырып, байытатындағы, сөйтіп адамды ерікжігер ләззатқа бөлейтіндігін айтып отыр.

Сұлтанмахмұт адамның ерік-жігер қасиеттері туралы да сындарлы пікір айтқан ақын. Оның шығармаларының кейіпкерлері қажыр-қайратқа толы, әрқашан да күреске әзір ылғи да, іс-әрекет үстінде көздеген мақсатына жету жолында тынбастан қимылдап, тіршіліктің тиімді жолдарын іздейді.

Бұл жерде ол белсенділік, қажыр-қайрат, төзімділік, шыдамдылық, өзін-өзі билей алу, батылдық, қауіп-қатерден жасқанбай т.б. адамның тамаша ерік-жігер қасиеттері жайлы толғайды.

Қайрат-жігер ерекше күшті мінезі темірдей берік адамға ғана көздеген мақсатына жете алады. Ақын жастарға: «жігерлі бол жасыма, жасқанба, қылышпен шапсада, найза нұсқада», бейнеттің сан алуан түрлеріне төзе біл, ылғи да таудай талабың болсын, келешектен күдеріңді үзбе, ылғи да талпынып күресе бер, өмір деген толған күрес, тәуекелге бел байлада күреске түс, оны жеңбей қойма, босқа ынжық болма, жалғыз ғана оқумен теңелмейсің, алаусыз азғын, қоян жүрек қорқақ болма деп талай рет тебіренген ғой қайран ақын. Абайдың да, Сұлтанмахмұттың да жастарға айтпағы ортақ: олар мына дүниеден өз орныңды таба біл, адам бол, қатарыңнан қалма, ерінбей еңбек ет! Сонда ғана мұратыңа жетесің, өмірден орныңды табасың дейтін ақыл кеңестер берді.

Ақын шығармаларында бұдан басқа да түрлі психологиялық құбылыстардың табиғаты сөз болды. Мәселен, Сұлтанмахмұт адамның әр түрлі қабілеті мен таланты, мінезі іштен туатынын, олар іс-әрекет үстінде қалыптасатынын, барлық адамның қабілеті де бірдей болатындығын айтады. «қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай?» деген мақаласында былай деді: «балалардың жайын түсіндіріп реттеймін деуге көне қоятын қазақ па? Біреуінің баласы жүйрік, бірінікі жорға, бірінікі шабан». Осындай пікірді ол басқа шығармаларында талай рет қайталаған еді.

Ақын ерекше мән беріп, көтерген тәлімдік мәселенің бірі жастарды ана тілді ардақта, оны қадір тұтып, сүйе білуге тәрбиелеу мәселесі. әр халықтың ұлттық психологиясының негізгі бір жағы сол ұлттың тілі. Ұлттық тіл сол халықтың нақты тарихы, оның өмірінің, сана сезімінің, ғасырлар бойы қалыптасқан әдеп-ғұрпының шежіресі. Кімде кім болса өз халқының тарихын, оның тілін дұрыс білмейінше, әрі жан тәнімен сүймейінше өз халқының адал перзенті, сүйікті ұлы бола алмайды. Ана тілінің адам психолгиясынан алатын орнын жақсы білген Сұлтанмахмұт, оны жастарды адамгершілік пен имандылыққа тәрбиелеудің басты құралының бірі деп түсінген. Ақын ұғымында ана тілі туған халқының, өзіңе ақ сүтін беріп, әлпештеп өсірген анаңның тілі. Дүниеде анадан жақын не бар? Сондықтан да осы тілді қадірлеп, ерекше құрмет тұтқан абзал. Ана тілі бұл өмірге жаңа ғана келген нәрестенің ә дегенде еститін бірінші дыбысы, ол жас өспірім жеткіншектің айнала әлемді тамашалағанда білдіретін көңіл-күйі, ол бозбала мен бойжеткеннің бірін-бірімен танысуындағы жүрек тілі. Олай болса осы тілді ардақтап, ерекше қадір тұту қажет, қандай жағдайда да адамның бойында оның рухы сақталуы тиіс. өз ана тілінде «шүлдіреп, шолжыңдап, жығылыпсүрініп жүруге болмайды. Тіл қайнаған қанның, тебіренген жанның, толғанған көңіл мен жүректің сығындысы, тілде әр кез маңыз және дем болуы қажет. «Қазақ тілде бастырған кітаптардың қазақтың иесі де жоқ дені бытпырақ, қазақтығы «сіріге жамаған былғарыдай» деп, ақын өз ана тілін ардақтап, қадір тұтпайтын адамдарды аяусыз мінеп шенеді, жастардың ана тіліндегі сауаттылығы үшін мұғалімдер ата аналар қатты ойлануы қажет дейді. Өршіл де ойшыл ақынның осынау пікірлері қазіргі тіл туралы заңның іске асуы барысында қаншама маңызды екендігі өзінен-өзі түсінікті.

Әлгі айтқандардай қазақта тыйымдық ырымдар да болған. Оған жататындар: табалдырықты баспау, есікті кермеу, үйге қарай жүгірмеу, малды теппеу, басына ұрмау, күл шашпау, ақты баспау, үйге кірген жыланның басына ақ құйып, үйден шығарып тастау, өлтірсе де үйден шығарып өлтіру , суға түкірмеу, шығып тұрған көкті жұлмау т.с.с.

«Қазақ қыз баланы қорламайды, қыз — ару, болашақ ана».

Қазақ аққуды, сарыала қазды, бұлбұлды және жалғыз жүрген құсты ауламайды, атпайды. Өйткені бұларды киелі құс деп есептейді.

Ымырт кезінде жатып ұйықтау қатер. Өйткені, бұл мезгілде жарық пен қараңғы, бақ пен сор, өлім мен өмір ауысады. Ымырт кезінде жатқан адам өлім тілегені деп ырымдайды. Себебі ол уақыт мал өрістен қайтатын, оларды жайғастыратын кез. Жұмыс қолы керек. Дені сау адам ол кезде жатпайды, қолқабыс жасайды.

Қазанды есік жаққа қаратып қисайтып аспайды. Ол құласа: «несібе төгіледі, ырыс шайқалады, ас азайып, дәм далаға қашады, отқа төгіліп дән күйеді, күл астында қалады, қазан шайқалады — ырыс шамданады» деп ырымдайды.

Қазақ мініп жүрген атының жал-құйрығын күземеген. Ол аттың егесі өлгенде ғана қаралы белгі деп көрсетілген.

Толып жатқан тыйымдардың бірі — тірі жандардың суретін салдырмау. Ол ислам дінінде бар. Оған дейін ондай тыйым иудаизм дінінде де болған. Себебі: ана дүниеге барғанда, оларға жан бітір деп қинайды екен. Ал, қазақ кілемдерінде архар, нар, жылқы суреттері жиі кездесетін. Содан кілемге адам бейнесін салып, оның аты-жөнін жазу тек кеңес дәуірінде орын алды. Бірақ та тау үңгірлерінде тасқа салынған суреттерде адам, арба, ат, басқа да жануарлар суреттері кездеседі. Бұл суреттер ислам дінінен әлде қайда ерте, бәлкім Тенгіриан дәуірінде дүниеге келген болса керек. Олай болса кілемдегі суреттерде әлгі ерте замандардағы ислам дініне дейінгі кезеңдердің қалдығы болса керек. Қорыта айтқанда, қазақтарда ырымдар көп болған. Бұл олардың тарихы өте ерте замандардан басталып, зат құбылыстарын байқаудан туындаған болса керек.

Қазақта ырым мен тыйымдар көп. Олардың бір шамасы басқа тарауларда да айтылды. Бұл тарауда мақсат — сондайлардың бар екенін арнайы айту ғана.

Тыйым сөздер:

1. 
   Құр ерге мінбе.
   
2. 
   Үйде ысқырма.
   
3. 
   Үйде адам санын санама.
   
4. 
   Тізеңді құшақтама.
   
5. 
   Табаныңды тартпа.
   
6. 
   Бейіт топырағын сәндеме.
   
7. 
   Ата-енеңнің, қайын ағаларыңның төсегіне отырма.
   
8. 
   Олар жатқан жерге жатпа.
   
9. 
   Киімді желбегей жамылма.
   
10. 
    Бір қолмен нан үзбе.
    
11. 
    Қолыңды айқастырма.
    
12. 
    Аяқ киімді төңкерме.
    
13. 
    Аяқ киімді төрге шығарма.
    
14. 
    Ескі сыпырғышты отқа жақпа.
    
15. 
    Арқанды аттама.
    
16. 
    Жер ошақты аттама.
    
17. 
    Ымыртта күл төкпе.
    
18. 
    Күн батқанда сыпырындыны далаға шығарма.
    
19. 
    Қараңғыда киіз қақпа.
    
20. 
    Итаяқты теппе.
    
21. 
    Есікті қатты жаппа.
    
22. 
    Құдыққа түкірме.
    
23. 
    Отқа түкірме.
    
24. 
    Үйге қарай жүгірме.
    
25. 
    Табалдырықты басып тұрма.
    
26. 
    Адамға қарап керілме.
    
27. 
    Кісінің үстінен аттама.
    
28. 
    Аттың жүгенінен аттама.
    
29. 
    Балтаны аттама.
    
30. 
    Көсеуді аттама.
    
31. 
    Бас киімді баспа.
    
32. 
    Үйге тырнақ алма.
    
33. 
    Қараңғыда тырнақ алма.
    
34. 
    Бейітті саусағьңмен шошайтып көрсетпе.
    
35. 
    Киімді теріс айналдырып тастама.
    
36. 
    Малды теппе.
    
37. 
    Есікті керме.
    
38. 
    Итке ожаумен ас құйма.
    
39. 
    Үлкеннің алдын кеспе.
    
40. 
    Босағаға тұрма.
    
41. 
    Дастарқанды қағазбен сүртпе.
    
42. 
    Сыпырғышпен баланы ұрма.
    
43. 
    Бос бесікті тербетпе.
    
44. 
    Дастарқаннан аттама.
    
45. 
    Бетіңді баспа.
    

«Алтын да менің босағам, Базардан келген құйысқан,

Аттап бір шығам деп пе едім. Тарамай шашым ұйысқан.

Күміс те менің босағам, Келіп те кетіп жүріңдер,

Күңіреніп шығам деп пе едім.

Сағындырмай, туысқан»,— деп, бұлаңдатып өсірген өз жұртын қия алмай, бүкіл балалық шағы, бал дәурен өмірі көз алдына келіп, сол сәттегі мұң-сағынышын ұлттық сазды әуенімен, өз жүрегінен шыққан, немесе сонымен үндесетін шумақтармен білдіреді.

Көріп отырғандай, осында қанша шыдамдық, сабырлық жатыр. Бұл да базарлық сұрау сияқты тек көшпелілерге тән көрініс.