К Ә сіптіко қ ытуж ә н е е ң б е к әок 08 АҚпараттылық ЖӘне компьютерлік технологиямен оқыту

1. Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқына жолдауы» //Алматы ақшамы №15, 7 ақпан 2008ж.

2. Қасиманов С. «Қазақ халқының қолөнері»

3. Т.Қоңыратбай «Кәсіп және мәдениет»., 2000ж.

Мақалада қазақ халқының қолөнері және оның жастарға беретін тәлім-тәрбиесі қарастырылған.

Статья посвящена истории казахского декоративного искусства и ее роли в воспитании молодежи.

ӘОЖ 373.522
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ЕҢБЕГІНЕ КӘСІБИ БАҒДАРЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Өтепбергенова З.Д., ізденуші

(Алматы қ., Қазмемқызпи)

Қазіргі кезде әрбір азамат ата-бабамыздың ғасырлар бойы қалдырған жер мұрасын иеленіп, өзінің таңдаған кәсібімен еңбек ете жүріп, мол тәжірибе мен тәрбиені ұрпақтан ұрпаққа жеткізу қажеттілігі туындап отыр. Ауыл мектептерінде оқушыларға кәсіптік бағдар берудің негізгі бір түрі ауыл шаруашылық еңбегіне баулу, оларды ауыл шаруашылық кәсібінің қажеттілігін түсіндіру кезек күттірмейтін мәселе болып отыр. Осыған байланысты оқыту-тәрбиелеу үрдісінде ауыл шаруашылық білім беруді жүзеге асыру жалпы білім беретін мектеп алдына қойылған міндет.

Агрономия ғылымының негізгі буыны – егіншілік туралы ғылымды мектеп оқушылары сарамандық сабақтар арқылы танып біледі. Бұл топырақтың құнарлылығын қалпына келтірудің, өсімдіктердің қоректенуін жақсарта түсудің, ауыл шаруашылық дақылдарының түсімін үздіксіз арттыра берудің агрохимиялық шараларын үйретеді.^{Бұл жұмыстарды жоғары сынып оқушылары мектептің жеке шаруа қожалықтарында, іс-тәжірибелік учаскелерде атқаруына болады. Жоғары сынып оқушыларымен ауыл шаруашылық кәсіптік білім беру жөніндегі жұмыстар – оқушылардың ауыл шаруашылық еңбекке даярлығын дамытудың жаңа сапалық кезеңі. Оның өзі жалпы білім беретін мектептер мен өндірістердің барынша тығыз байланыс жасауымен сипатталады.}

1. 
   Қаленов О.Б. Қазақ мектебі – ауыл өмірінің айнасы //Ауыл мектебі дамуы болашағы .Конференция материалдары Алматы 2002.
   
2. 
   Құдышева Б. Формирование профессионально ценностных ориентаций старшеклассников основной общеобразовательной школы // Кан. дис.-Алматы – 1996. с125.
   
3. 
   Педагогика. Абай атындағы ұлттық педагогикалық университет. Дәрістер курсы. – Алматы «Нұрлы әлем» 2003.
   
4. 
   Профессиональная ориентация старших школьников в процессе трудового обучения /Под ред.. Полякова В.А: - М, 1972/.
   

ӘОК 371.042.3

(Алматы қ., Қазмемқызпи)

Қазіргі кезде жастарымызды патриоттық, эстетикалық-көркем тәрбиелеудегі маңызы өте зор. Ұлтық кескіндеме мектебі Қазақстанда 50-70 жылдары өз ағымымен қалыптасты. Осы мектептің алғашқы жолын салған, негізін қалаған суретшілердің бірі болып Қ.Телжановты айтамыз. СССР халық суретшісі, СССР Суретшілер академиясының корреспондент мүшесі, республикалық Ш.Уәлиханов атындағы сыйлығының лауриаты Қ.Телжановтың шығармашылық өнері, туындылары өмірге тән ерекшеліктері бар, ой-өрісі кең айқын көрініп, азаматтық денгейі жарқын лиризмде, ұлттық интонацияда көрінеді. Өзінің шығармашылық туындылары туралы Қ.Телжанов былай деп жазды: «Менің шығармашылығымдағы басты тақырыбым халық және революция». Оның өнер шығармашылығындағы өсу жолдары 2 жанрда дамыған, тарихи және өмір тұрмысы болып келеді. Оның тақырыптық туындыларында Қазақстанның атақты суретшілері сияқты алдына қойған мақсаты Амангелді образы болды, қазақ халқының жаңа өмірге, бостандық үшін күрестің символы болды. 50-70- жылдарда қазақ халқының бейнелеу өнерінің дамуында жеке өзіндік көркем мектеп қалыптасып республикамызда Қ.Телжанов осы кезеңнің үлкен маңызды бір бөлігі болды. Қазақстан Суретшілер одағынын мүшесі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан республикасының мемлекеттік сыйлығының лауриаты Ағымсал Дүзелғанов кескіндемелерінен әдеттегі түр-түстердің үйлесім құрлыстарын іздеудің керегі жоқ. Ол өз туындыларында импрессонистік талап қоймайды, біреуге ұқсауға тырыспайды. Өзі оқып шыққан орыс өнері мектебінен де алшақ. Дұрысы қазақ бейнелеу өнері мектебінің бір көрінісі десек те болғаны, кәсіптік мүмкіндіктерінің ұлттық келбеті. Түр-түсті сезіну мен қолдануы да қазақша деуге болады. Композициялық құрылым жасауда өте шебер, ұлттық ойдан туындайды.

Ағымсал Дүзелханов қаламынан көркемдік тапқан әр жылдарда шыққан қырықтан аса балаларға арналған кітаптар бар. Ж.Сымақов «Тамаша», Р.Шотпаева «Алып», Д.Шварц «Мен ауырғанда ойнамаймын», М.Жалилов «Бұршақ», «Жыл он екі ай» атты. 1986 жылғы арналған әдеби күнтізбе, халық ертегісі «Ай астындағы Айбарша» солардың аз ғана тізімі. Осы кітаптардағы суретші қолынан шыққан кейіпкерлердің басты көркемдік қасиеті ұлттық ерекшеліктерден тұратын классика, мінез-құлық, киім-кешек халық өнерінің тұрмыстық үлгілері.

Шығыс жекпе-жегін білегінде, қылқаламын жүрегінде жасырған біртуар перезент Бексейіт Түлкиевтің бейнелеу өнеріндегі шығармашылық орны бөлек. Бейнелеу өнерінде «Сұрбойдақтың арманы», «Күнге бет алған керуен», «Сәйгліктер», «Жекпе-жек», «Шыбын жан», «Әке», «Қасқа су», «Ұйқтап жатқан бала» атты тамаша туындылары мен «Ұлы көш» атты әйгілі эпопеялық туынды қалдырған қылқалам шеберінің әлі де берер дүниесі мол еді. Палитра бетіне жағылған сансыз бояудың ішіндегі қара бояу өміріне нүкте болып таматынын сезді ме екен есіл ер?

Суретшілердің өнер саласындағы шығармашылық туындылары ұлтымыздың келешектегі жастарға деген эстетикалық-көркем тәрбиелеуде маңызы өте зор. Көрермен қауым өзі көріп қабылдаған туындыны терең ұғуына біліп, ой-өрісін кеңейтіп, оның өмірге деген көзқарасының дұрыстығын аша түседі. Көрермендерге бейнелеу өнері тек эстетикалық-көркем тәрбие беріп қана қоймай сонымен қатар, адам сезімін өз ойлағаның жаңа бағытта, қоршаған ортамен өзгерістерді салыстыра алады. Бейнелеу өнері көрерменнің шындықты қабылдау көру қабілеттілігінің көркем образы болып табылады. Әр түрлі түрлі-түсті бояулармен, пластикалық суретте суретші кеңепке өз ойын туындап, әдемі де күшті адам образын әкеледі. Бейнелеу өнері өте ертеде алғашқы қауымда пайда бола бастады. Бұл кезеңдерде бірінші жартас суреттері, аңшылық көрністері, құс, жан-жануарлардың мүсіндері, сүйектен, тастан қашап жасалған еңбек құралдары, әшекейлі ою-өрнектер, үй тұрмысына қажетті құралдар, саймандар болғаны анық.

Ертеден адамдар өз ойларын, көрген білгендерін бейнелеп, суреттеп мүсіндеп, ою - өрнекте көрсете білген. Бейнелеу өнерінде бір ғана мезгілді көздеп, туындыны көркемдік образда ашып жеткізе білу керек. Суретші өз ойын шешуде сюжетін шығара отырып динамика арқылы бере алады. Кескіндеме, графика, мүсін, архитектура, декоративті қол өнері – бейнелеу өнерінің түрлері, бәрі бірдей бір мағаналы орталық спецификалық маңызы бар бейнелеудегі ұғым.

Қазақ бейнелеу өнерінде кәсіптік еңбек ету басталғаннан бері өсу-өркендеу дәуірлерінің саны көп болғанымен, сапа жағынан сөз етерлік болымысы ерекше шығармалар аз емес. Уақыт талабына сай тәуелсіздіктің таңы атқалы бері тарихшыларымыз бен археолгтарымыз қазақ тарихын қайта қарастырып жатқаны белгілі. Осыған орай бейнелеу өнерінде де тарихи тақырыпқа бой алдырған суретшілер баршылық. Суретшілер шығармашылығы Ә.Қастеев дәстүріндегі кәсібіне адал етіп, дүниетанымдары ұлттық философиядан нәр алатын ұлт жанды еуропалық өнер мен мәдениетті керегіне қарай сіңіруде.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Мастера изобразительного искусства Казахстана. Издательство «Наука» Казахской ССР. - Алматы 1984г.
   
2. 
   Атимсал Дүзелханов «Альбом» Өнер баспасы 2005ж.
   

Мақалада кескіндеме мектебінің тарихы, суретшілердің еңбектері және ұлттық тәрбие беру мәселелері қарастырылған

В статье рассматривается история школы живописи, творческие работы художников и проблемы национального воспитания.

ӘОЖ 391.7

ҰЛТТЫҚ КИІМДЕРДІ ЖОБАЛАУҒА ОҚЫТУДЫҢ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЖҮЙЕЛЕУ
Тастанбек Д.М., магистрант (Алматы қ, Қазмемқызпи),

Рысқұлова Б.Р. т.ғ.д., профессор (Алматы қ, АТУ)

Ұлттық киімдерді компьютермен жобалауға оқытудың мақсаты болашақ мұғалімге киім кию мәдениеті және дәстүрлі киім үлгілері жөнінде білім беру, көркемдік талғамын қалыптастыру, алған білімдерін жалпы білім беретін мектептер мен мектептен тыс мекемелердің оқу тәрбие үрдісінде қолдана білуге үйрету болып табылады.

ХХ-ғасырда ұсынылған жобалау әдісі немесе жобалау тәсілі білім беру саласында көп жетістіктерге жетті. Бұл әдіс мұғалімнен қалыптасқан оқыту жүйесіне жоба пәнін және әдісін ұйымдастыруды үйренуді талап етеді. Білім беру мекемелерінде жобалау әдісін қолдану спецификасы түрлі пән мұғалімдері үшін әлі де шешімін таппаған мәселе болып отыр.

Кез-келген педагог теориялық білімді практикалық тәжірибемен ұштасқанда ғана жетістікке жететінін біледі. Жобалау - көптеген әдіс-тәсілдің өзара байланысты болуының бір түрі.

Білім берудегі жобалаудың практикалық құндылығы туралы И.Г.Пестолоции, И.Ф.Дистерверг, К.Д.Ушинскийдің шығармашылық еңбектерінде педагогикалық белсенділік идеялары дидактикадағы бетбұрысқа жол ашып, оқушының білім алуында өзін-өзі дамытуы ретінде көрсетеді.

Қазіргі замандағы ғалымдар П.Д.Джеймс, М.И.Гурьевичтердің ойынша «Жобалау тәсілі» терминін жекелеген білім беру салаларында әр пәнде жаңаша қабылдайды. Студенттерді сабаққа белсенді болуға, зерттеу жүргізуге, экспиримент жасап, ойлануға және сараптай білуге үйретеді, ал тігін бұйымдарын жобалауда олардың шығармашылық ойлау қабілеттерін жетілдіре түседі /1/.

ХІХ-ХХ ғасырда жаппай өндірістердің дамуы нәтижесінде кәсіпорындар саласында, өзіндік шығармашылық іс-әрекет нәтижесінде дизайн пайда болды. Ол өнер мен техника саласын бір-бірімен өзара үйлестіре білді. Дизайн жобалау іс-әрекетімен және жаңа мәдениет саласымен байланыста болып – жобалау мәдениеті ғылыми-техникалық және гуманитарлық мәдениетімен тұтас байланыста болды.

Дизайн – шығармашылық жобалау іс-әрекеті, оның мақсаты үйлесімді заттық ортаны құру, әрі адамның материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруды көздейді. Дизайн материалды обьектілерді жобалау болып табылады, яғни адамның қажеттілігін қанағаттандыратын тұтынушы бұйымдарын жасау өнері /2/.

Дизайнер – дизайн саласында жұмыс істейтін адамдардың материалдық және рухани қажеттіліктерін, сонымен қатар жоғары тұтынушылық қасиеті мен бұйымның жоғары эстетикалық сапасын қамтамасыз ететін маман.

Дизайн объекті – түрлі өнеркәсіп бұйымдары мен қала құрылымдарының жүйесі мен элементтері, өндірістік және тұрмыстық орта, визуальді ақпараттар болуы мүмкін. Сол сияқты киім мен оның элементтері дизайн объектісі болып табылады.

Киім дизайны – бұл іс-әрекеттің бір бағыты, оның басты мақсаты заттық ортаның жеке элементтерінің бірі киім үлгілерін жобалау болып табылады.

Дизайнер жаңа мәдени бұйымдарды жасайды немесе ескі заттардың «көркемдік» вариантын дайындайды. Сондықтан да киім дизайнері адамдардың тұрмыстық кейпін өзгерту және қажеттілігіне сай жаңа функция мен қасиетке ие бұйым үлгілерін жобалауға бағытталуы тиіс, ол дәстүрлі формаларды әшекейлеумен айналыспайды жаңа үлгілерді шығарады. Сондықтан дизайнерлер бұйымның төмендегідей функцияларын ескереді:

Жаңа бұйым процесі мынадай жүйеде құрылады: айқындау – жобалау – бағалау – жобалау - өндіру – тираждау – тапсыру – тұтыну. Дизайн саласында талдау мен синтездеу әдістері ретімен қолданылады.

Жоба алдындағы талдау жобаны іздестірудің алғашқы этаптарында жүргізіледі. Талдау синтездеу тәсілдері арқылы интеграциялануы нәтижесінде құрылымы қалыптасып, объект үйлесімді бола түседі.

Халықтың тұрмыс жағдайының арқасында, сонымен қатар мәдениеттің көркейуі негізінде киім дайындайтын суретші мамандардан киімнің эстетикалық сапасын, көркемділігін арттыруды талап етеді.

Басқа да қолөнер саласы сияқты киімді модельдеу барысында өзіндік композиция заңдылықтары мен ережелері бар. Композиция – «құрастыру, шығару» деген мағынаны білдіреді /3/. Киім композициясы ережелеріне сәйкес өндіріс орындарында, шағын тігін шеберханаларында, тігін сән ательесінде түрлі киім үлгілері дайындалады. Суретші-модельер өнер туындысын әзірлеуде өз ойын толық жеткізу үшін осы композиция заңдылықтарын меңгеруі қажет. Бұл заңдылықтар бойынша көркем шығарманың барлық құрамдас бөліктерінің гормониялы тұтастығы, сонымен қатар функциональдылығы мен конструктивтігі және киім формасының кейіпкерлігінің өзара үйлесімділігі ескеріледі. Мұндай тұтас компазиция заңдылығы бар туындыны шығару кәсіби көркемдеп жобалаушының басты міндеті болып саналады.

Әдебиеттерге шолу жасау нәтижесінде композицияның негізгі заңдылықтары мен ережелеріне мыналар кіретіндігі анықталды:

- композициядағы барлық құралдар киімнің қолдануына сай келіп оны айқындай түсуі қажет;

- композициядағы барлық элементтер мен бөліктер бір-біріне мөршерлес және өлшемдес болуы керек;

- міндетті түрде композициялық орталық болуы тиіс;

- композиция тұтас болуы қажет.

Бірінші заңдылыққа байланысты бірнеше ережелерді атап көрсетуге болады:

- киімнің қолданылуына байланысты оның формасының сай келуі және біртұтас үйлесімділігі оның практикалық маңыздылығын арттыра түседі;

- материалды қолдануда дайындалатын киім моделінің тұтыну мақсатына орай киім матасының сай келуін ескеріп, оны дұрыс пайдалана білуді қажет етеді;

- киімнің формасының және матасының тұтыну мақсатына орай сәндеу элементтерінің сай келуі. Киімді композициялауда кез-келген сәндеу элементтерін қолдануда, оның түрі мен атқаратын рөлін айқындау қажет, сәндеу элементтері матаның қасиетіне, фактурасына, қолданылуына және формасына қайшы келмеуін ескеру.

Екінші заңдылығы бойынша композицияның барлық элементтері мен бөліктері бір-біріне мөршерлес және өлшемдес болуы қажет.

Үшінші заңдылық бойынша киімді композициялауда ең басты нәрсе киімдегі композициялық орталық болып саналады. Киімдегі назар аудару орталығы сәндеу элементтері немесе киімнің жағасы, иініші сонымен қатар киім матасының түсі, пішімі, екі-үш түстің үйлесімі болуы мүмкін. Барлық жағдайда да негізгі басты дақ композицияның басқа элементтерін толықтырып оны айқындай түседі.

Төртінші заңдылығы –киімнің композициялық бірегейлі тұтас болуы, ондағы басты элементке жеке элементтердің бағынышты болуында. Киім композициясының тұтас болуы ойды толық жеткізуіне әсер етеді, жеңіл қабылданады. Киімнің барлық бөліктері, аумағы, пішімі, түсінің өзара сай келуі және қосымшаларымен үйлесімді болып, адаммен бәсекеге түспеуі қажет.

Композиция заңдылықтары мен ережелері жөнінде алған білімді студенттер практикалық жұмыстарды орындауда басшылыққа ала отырып, композициялық шешімі дұрыс табылған ұлттық киім моделдерін дайындауға болады. 1-суретте Corel DRAW бағдарламасымен жобаланған бешпеттің конструкциялық сызбасы көрсетілген.

Әшекейдің өзі сәндік және пайдалы мәнге ие. Киімде бірнеше әшекейлер түрін қолдануда олардың композициялық үйлесімділігін шешуді қажет етеді.

Композицияның мұндай күйлерін мынадай түрлерге жіктеуге болады:

- тұрақты статикалық, барынша тұрақты және ешбір бағытсыз күй;

- тұрақсыз статикалық, ішкі қозғалыс жоқ, дегенмен қатаң реттілік байқалмайды;

- тұрақты динамикалық, қозғалыс күйді білдіргенімен сыртқы құрылымды жоймайды;

- тұрақсыз динамикалық, өзінің белсенді бағыты қозғалысымен назар аударту.

Белгілі бір композицияда статика мен динамика бірдей кездесуі мүмкін. Киімнің функционалдық міндетіне қарай статика мен динамикалық қасиеттердің бірін күшейтіп көрсетуге болады /4/.

Адам өзі қоршаған ортаны өз қалпында қабылдай бермейді, заттардың бейнесін адам сырт қарағанда сол заттардың шын бейнесін әр уақытта дұрыс көре алмайды, модельдеу барысында модельерлер көз бояушылық білімін қолданады. Киімді көркемдеп жобалаудағы негізгі міндет - адам тұлғасындағы кейбір кемшіліктерді көрсетпей, әдемі, сұлу етіп көрсету болып табылады.

Халық шеберлері алғашында киімдегі ою-өрнектерді түрлі нанымдарға байланысты салып отырған. Біздің ата-бабаларымыз да осы өрнектерді киімге салу арқылы тіл көзден, бәле жаладан сақтайды деп санаған. Қазақ өрнектерін қазіргі киімдердің мата суретіне байланысты таңдау үшін суретші-моделерлер мыналарды ескеруі қажет:

- киімнің функционалдық пайдалануын, яғни ол күнделікті тұрмыстық не сәндік, үйге, демалуға арналған киім екенін анықтау қажет;

- киімнің жас шамасына лайықтығын, яғни түрлі жастағы балаларға, жастарға немесе қарияларға арналған киім түрлері;

- жыныстық ерекшелігін, ерлерге немесе әйелдерге, тіпті екеуіне бірдей унисекскиімдерді ;

- моделдің ерекшелігі мен конструкциясын, киімдегі сызықтар мен бөлшектерді, конструктивті сәнді детальдарды, матаны қиғаш пішу мүмкіндігін;

- мата суретінің қазіргі заман мода ағымына, мерзіміне сай келуін ескеру.

Киімдегі өрнектер тек мата суреттері арқылы берілмейді, олар әртүрлі сәндік әшекейлер арқылы: кестелеу, аппликация, арнайы бояулар, батик, тоқыма баулар, бисер тастар арқылы да өрнектеуге болады.

Студенттерді киімді жобалауға оқыту барысында мына міндеттер орындалуы қажет:

- жаңа үлгідегі киім түрлерін дайындауға, оқушылардың шығармашылық іс-әрекетіне жетекшілік жасауға дайындау;

- киімді жобалау мен көркемдеп сәндеудің негізгі қағидаларымен, әдістерімен таныстыру;

- қазіргі заман сән ағымын талдап, зерделеп, белсенді түрде меңгеруге, халық дәстүрін қолдана білуге жағдай жасау;

- мәдениет пен тұрмыстық жағдайға сәйкес, жаңа киім үлгілерін әзірлеуге кәсіби білімі мен дағдысын қалыптастыру;

- белгілі кейіпкерді ойлап шығаруға шығармашылық қабілетін, эстетикалық, көркемдік талғамын дамыту және жетілдіру.

Киімді компьютер технологиясымен жобалауда студенттер костюм композициясы мен көркем кейіпкерді құрастыру ерекшеліктері, форманың кеңістікте қабылдануы, костюм графикасы мен компьютерде сурет салу ерекшеліктерін үйренеді.

Ұлттық киімдерді жобалауда студенттер киімнің тарихын, пішімдік ерекшеліктерін, композициялық заңдылықтарды, жобалау әдістері мен тәсілдерін, безендіру, сәндеу элементтерін, ою-өрнектерді дұрыс қолдана білу керек. Шығармашылық қабілеті өсуі үшін студент мәдениетпен, өнермен тығыз байланыста болуға тиіс. Студенттің жоғары білімді шебер маман болуына, осы заман талабына сай сұранысқа ие киімді жобалауға үйретуде біз жаңа технологиялар мен әдістерді оқытуды ұйымдастыруды басшылыққа алуымыз керек. Компьютерлік сыныптарда Corel DRAW, Adobe Photoshop бағдарламаларымен жобалау жұмыстары сапалы, жылдам және шырмашылықпен орындалады. Кәсіптік білім мамандықтары бойынша қосымша үйірме жұмыстарында компьютерлік графика туралы тереңірек білімдерін жетілдіруге болады. Киімді жобалауға үйрену барысында студенттердің шығармашылық ойлау қабілеттері дамып, эстетикалық тәрбиелерінің жоғарылауына әсер етеді.

1. 
   Бейсенова А.А. Оқыту процесін пән аралық байланыс негізінде ұйымдастыру. – Алматы, Мектеп 1993. -160б.
   
2. 
   Берник Т.О., Неклюдова Т.П. Дизайн костюма. – Ростов-на-Дону, 2000.
   
3. 
   Жолдасбекова С.А. Костюм компазициясының практикумы. - Шымкент, 2005 ж.
   
4. 
   Қазақтың дәстүрлі киім-кешектері. – Іле халық баспасы, 2006 ж.
   
5. 
   Ковтанюк Ю.С. Corel DRAW 12. – Киев.: «МК-Пресс», 2006 ж.
   

(Алматы қ. Қазмемқызпи)

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің жастар арасындағы тәлім-тәрбие тұжырымдамасындағы “Ұлттық мәдениет пен өнер және қолөнер незегінде жастарға жан-жақты көркемдік тәрбие берудің бір бөлігі – эстетикалық мәдениетті қалыптастыру: сұлулыққа, тазалыққа үйрету; мәдениеттілікке баулу; адамзат қоғамында бұрын – соңды жасалған мәдени мұраны жүйелі меңгеруге, жалпы әлемдік рухани ізгіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу” қажеттігіне баса көңіл бөлу керектігіне мән берілген /1/. Осыған байланысты, болашақ мамандық иелерінің іс - әрекетінің, бейнесінің заман талабына сай өзгеруі, олардың бойында кәсіби мәнді сапалардың қалыптасып, тұлғасының дамуы көзделеді. Бұл орайда, әсіресе, жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мәселесінің өзектілігі артады.

Адамзаттың көркем мәдениетін қалыптастырудың негізі - көркем тәрбие беруден бастау алады. Эстетикалық тәрбиенің маңызды құрамдас бөлігі шығармашылық мәдени жұмыстарын арнайы ұйымдастыратын арна, ақиқат, шындықты эстетикалық тұрғыдан меңгерту тәсілі, сонымен бірге эстетикалық сапа және дағдыны қалыптастыру әрекеті.

Студент жастардың эстетикалық тәрбиесі – біздің қоғамның негізгі бір міндеті. Сондықтан да қоғамдағы реформалау жағдайы тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуы мәселесіне айрықша маңыз беруде. Себебі, көркем тәрбие тұлғаны жан-жақты қалыптастырудың, соның ішінде этикалық, эстетикалық, саяси сенімдері, патриоттық, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеудің нәтижелі құралы.

Эстетикалық тәрбиенің әлеуметтік мәдени мәні оның негізгі методологиялық және әдістемелік принциптері. Оның идеялық мазмұны мен практикалық маңызының бірлігін; тәрбие, өзін-өзі тәрбиелеу, білім беру және кәсіби дайындықтың бірлігін; тәрбие міндеттерін шешуде жүйелік, бірізділік және дифференциалдықтың болуын; тәрбие ықпалының шығармашылық белсенділік және өзіндік әрекеттің дамуы мен жеке-дара және ұжымдық, біртұтас және дифференциялық тәрбие формаларымен байланысын анықтайды.

Адам сезімін тәрбиелеу мәселесі көп жақты факторлармен шешімін тауып, оның ішінде өнер басты роль атқарады. Көркем өнер арқылы адам өзінің шынайы көңіл-күйін білдіреді, өнердің өзінен үйрене отырып, оның қиын, күрделі тілін түсіне білуге ұмтылады, рухани жан дүниесін эстетикалық талап тұрғысынан тәрбиелейді. Өнердің құндылығы сонда, адамның адамгершілік құндылығының қалыптасуына бағытталған нағыз әсем өнер ғана адам жанына рухани азық болып, көркемдік талғамын қалыптастырады.

Оқу тәрбие үрдісінде бейнелеу өнері рухани мәдениетті байытуға оның ішінде көркемөнер мәдениетін дамытуға, отаншылдық, патриоттық сезімді оятуға негіз бола отырып, эстетикалық тәрбие беретін маңызды пәндердің бірі болғандықтан жоғары оқу орнындағы студенттерге “Қазақстан бейнелеу өнері тарихы” пәнін оқыту арқылы көркем талғамын қалыптастыра отырып, тәрбие берудің жалпы мақсаты – болашақ маманның жоғары дәрежедегі тұлғалық эстетикалық мәдениетін қалыптастырып және шығармашылық әрекетін дамыту. Оның еңбекке, табиғатқа, ғылымға, өнерге, қарым- қатынасқа көзқарасын дамыта отырып тәрбиелеу, тұлғаның шығармашылық күш-қайратының қалыптасуына белсенді ықпал ету болып табылады.

Жоғары оқу орнының жастарға эстетикалық тәрбие беруде мектепке қарағанда маңызы жоғарырақ. Мысалы, мектеп жасындағы балаларда әдемілік сезімдерін ұғыну процесінде өзіндік ерекшеліктеріне қатысты жақсы мен жаманды, шындық пен өтірікті тану қабілеттеріне шектеу болады. Ал студенттер – болашақ зиялы қауымның өкілдері, белгілі бір қоғамдық мәдениетті меңгерген әлеуметтік топ ретінде табиғатты, өнердегі әсемдікті танып-білу қабілеттерінде ондай шектеу болмайды. Міне, сондықтан да студенттердің үнемі өздерінің әсемдік жайлы сезімдері мен қажеттіліктерін дамытып отырумен қатар отаншылдық, патриоттық сана-сезімдерін де айтуына мүмкіндік мол.

Студенттерінің көркем талғамдарының қалыптасуына, білімдерінің дамуына көркемөнер шығармалары маңызды рөл атқарады. Себебі олардың эстетикалық білімдері, көркемөнер жайындағы түсініктері оның сезімімен тікелей байланысты. Яғни жеке тұлғаның бейнелі ойлауы мен қиялының дамуында және эстетикалық қабылдау процесінде маңызды рөл атқарады.

Бейнелеу өнеріндегі көркемдік талғамның қалыптасуы көркемдік біліктіліктер мен дағдыларды игеруге ғана сайып қоймай, жеке тұлғаға шынайы өмір құбылыстарын, қоғамда болып жатқан үрдістерді іріктеу мен оларға өзіндік қөзқарасы тұрғысынан баға берудің ішкі өлшемдері қызметін атқаратын тұлғаның рухани – адамгершілік әлеуетінің одан әрі дамуына бағытталуының қалыптасуы болып табылады /2/. Осыған байланысты Қазақстан бейнелеу өнерінің тарихы ЖОО теориялық тұрғыда оқыту әдістерін жетілдіру жолдарын барынша іздеу мен жоғары мектептегі оқыту үрдісін толығымен қазіргі заман талаптарына сай берік ғылыми негізге қоя отырып, эстетикалық тәрбие беруді жоғары деңгейде ұйымдастыру басты назарда болуы тиіс.

Егеменді еліміздің болашағы бүгінгі студенттердің білікті де білімді, іскер де тәрбиелі, саналы да салауатты болып қалыптасуы жоғары мектептегі білім берудің сапалы ұйымдастырылуына байланысты. Студентке жан-жақты сапалы терең білім беру желісін жетілдіру – оны барынша ізгілендіруді, келер ұрпаққа адамгершілік тұрғыдан тәрбие беруді, қол жеткен табыстарға сын көзбен саралай отырып бағалауды, жастардың шығармашылық потенциалын дамытуды талап етеді.

“Қазақстан бейнелеу өнері тарихы” пәнін оқытуда көркем тәрбие жүйесінің нәтижелі болуы көп жағдайда оқытушыға да байланысты. Яғни, ол студент бойына эстетикалық қасиеттерді сіңіруде, тұрақты көзқарасы мен санасын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Сондықтан да ұстаз өз шәкірттерін бейнелеу өнерінің даму тарихын оқыту арқылы екі түрлі жағдайды басты назарға ала отырып қарастыру керек. Олар:

• 
  теориялық білім берудегі меңгерту қажеттілігінің дамуы;
  
• 
  пайдаланудың практикалық жетістігі.
  

Қазақстан бейнелеу өнері негізінде көркем талғамды қалыптастыра отырып тәрбие беру арқылы студенттердің кәсіби даярлығын қалыптастырудың тиімділігі төмендегідей шарттарға байланысты артатынын ескеру қажет.

• 
  студенттердің көркем тәрбие арқауы ретінде бейнелеу өнерінің маңызын саналы оймен түсінуі:
  
• 
  бейнелеу өнері арқылы көркем талғамды негізге ала отырып, тәрбие беру мүмкіндіктерін студенттердің жетік меңгеруі, отаншылдық сезімдерінің оянуы;
  
• 
  студенттердің бейнелеу өнері саласынан өздігінен білімін жетілдіруі, дербес шығармашылық ізденіске бағытталып, бағдар алуы және т.б.
  

Бейнелеу өнері терең мазмұнымен, көркемдік дәрежесінің биіктігімен, эстетикалық келбетінің ауқымдылығымен сипатталады. Демек, жоғары оқу орнындағы студенттерге бейнелеу өнерін оқыту арқылы эстетикалық тәрбие беруді негізге ала отырып оқытуда, оқыту үрдісінің дәстүрлі түрде түрлі ұжымдық нысандарда, дәрісханаларда, семинарларда, тәжірбиелік және лабораториялық сабақтарда, оқу жұмыстары мен ғылыми – зерттеу жұмыстарын орындау кезінде, аудиториядан тыс уақыттағы өзіндік жұмыстармен қатар, мұражайларға жиі апарып отыруды қажет етеді. Себебі студенттер суретшілердің көркем шығармаларын түпнұсқадан көре отырып ерекше әсер алады. Бейнелеу өнеріне деген қызығушылығы артып қана қоймай, рухани жан дүниесі байи түседі.

Қорыта айтқанда жоғары оқу орындарында Қазақстан бейнелеу өнері тарихын тереңдете оқыту студенттердің біліктілігін арттырырумен қатар, оның өзіндік көзқарасы мен эстетикалық талғамын дамытып, өнер жолында өз бағытын табуға мүмкіндік бере отырып, бүгінгі педагогикалық білімді ізгілендіріп, жаңа сапаға көтереді.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Үркімбаева Д. Студенттердің эстетикалық мәдениетін сәндік қолданбалы қол өнер арқылы қалыптастырудың педагогикалық шарттары. Автореферат. – Алматы, 2006. 26- бет.

2. Төкенова Қ. Болашақ мұғалімнің көркемдік талғамын қалыптастырудың педагогикалық шарттары. Автореферат -Алматы, 2006, 26-бет.

ӘОЖ 391.9

(Алматы қ., Қазмемқызпи)

Қазақ қолөнері ескі заман дәуірінен сөнбес мұра боп, ұрпақтан-ұрпакқа, әкеден балаға жалғасып беріліп отыратын ұлттық мұра. Біздің көптеген шеберлердің аттары белгісіз болып қалғанымен олардың асқан дарынды үлкен өнер иелері болғаны анық.

Олар ғасырлар бойы үй тұрмысында қолданатын әр түрлі бұйымдар жасап, оларды көркемдеп, сәндегені анық.Әдемі, шебер жасалған қолданбалы қолөнер бұйымдары қазірде баршылық.

Қазіргі заманда дүние жүзіндегі өзгерістерді, келер ғасырдың өмір сипаттарын аңғармау мүмкін емес. Өйткені жер бетінде сан алуан халықтардың өзара ой толғаныстары мен қол созған үміттері осыны байқатады. Тамаша өзгерістердің қозғаушы күшіне айналып отырған Республикамыздың келбеті бүкіл жер шары халқының алдында мерейі өсіп,нұрлану тиіс /2/.

Қазақ жерінде дүниеге көзқарасы, рухани және материалдық мәдениеті жайлы айтқан кезде есте боларлықтай қазақ мәдениеттің өрісі зор. Белгілі ғалым Л.Н.Гумилев көшпелілер жайлы былай дейді:

«Біздің дәурімізге дейінгі ғасырдағы көшпенділер мәдениеті ерекше дараланады. Оның үстіне XVIII-XIX ғасырлардағы көшпенділер тайпалар мәдениетімен көп жоғары болған». Қазақстан үшін ғасырға жуық Ресей қол астында болғандықтан қолөнеріміздің дамуы тоқтап, көптеген қолөнерлерімізді ұмыта бастаған едік. Бұған қазақ халқы кінәлі еместігі анық, сол кездегі қоғам себепші болды /1/.

Еліміз егемендігін алып, ел болғаны қолөнеріміз дамуына кері әсер тигізбейді.

Халық өнерінің бай мұраларын жинап, сұрыптай отырып, заманымызға сай лайықты сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері дамыта беру керек.

Белгілі философ А.Х Досымжанов: «Қайта жаңару уақыты туды. Ол рухани тамырларымызды зерттемей, ұғынбай көпке асуы мүмкін емес. Іздену, ұғыну, өткенге құрметпен қарау, бұл халықтың іштей түлеп, өзін-өзі тану жолының түсуі, өркениетті қоғамдағы озық халықтардың қатарына терезесі тең қатарға қосылу. Халықтың тарихи мұрасының өрлеуі ұлттық сана-сезімінің өсу процесінің негізгі белгісі болып табылады.

XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы қазақ халқының дәстүрлі қолөнері ең жоғары даму баспалдағына көтеріліп, өнерде өз орнын ала білді. Қазіргі кезде біздің пікірлерімізбен қазақ халқының қол өнерінің, жан-жақты зерттеу ғылым үшін де, өмірлік тәжірибе үшін де маңызы өте зор. Біздің ойымызша бүгінгі күн талабы ұлттық мәдениетті зерттеу, танып білу. Қолөнер болғандықтан, қолөнер шеберлерінің дәстүрлі талабына да жан-жақты зерттеу болашақ жас ғалымдардың ісі. Қолөнер - бұл баға жетпес, өшпес бағалы мұра. Оны біз қолдай да, қорғауымыз керек. Қолөнердің болашағы үлкен. /3/

Адам баласының шеберлігі сондай, қолы арқылы өнердегі әр түрлі ашылмаған бұйымдарды және нәрселерді көрсете отырып, өмірде қалай пайдалануға, қолдануға болатынын дәлелдеп отыр. Қолөнердің сонау көне дәуірден бастап өмір тіршіліктерінде пайдаланған. Сондықтан да еліміздің қол- өнерін жан-жақты зерттеуіміз керек.

Халық өнері шығармалары Қазақстанның мұражайларында орын тапқан. Мұражайдан көптеген билердің ертеде Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың мәдениетін, тұрмысын, салтын, археологиялық жинағында сипаттайды. Археологтар республиканың түкпірлерінен тастан, сүйектен, қола және алтыннан оюлап сәндеген бұйымдар тапқан.

Дәл қазіргі кезде халықтың байырғы көркем өнеріне ұлттық бейнелеу тәсіліне баса, назар аударылып, зерттелініп жатыр. Қазақ халқының қолөнері сонау ескі заман тарихымен бірге өсіп бірге қайнап келе жатқан өте бай қазына. Ол Қазақ халқының ғана емес, туысқан Орта Азия халықтырымен ұлы орыс халқының қолөнерімен де ұштасып жатады/4/.

1958 жылы Мәскеуде өткен қазақ өнері әдебиетінің он күндігі «Алтын кемер белгі сән, асыл жиһаз елге сән» дегеннің растығын паш еткен үлкен оқиға болды. Жұртшылық қазақтың қолөнер шеберлері жасаған заттардың 1000-нан аса экспонаттарын көргенде қайран қалды. Шығыс Қазақстандық К.Көшкенова, Торғайлық Н.Сарынбаева, Ш.Мустафин қатысты. Парижде 1926 жылы болған халық аралық көрмеге Р.Барлыбаева, Ш.Сейдахметова, Қ.Досымов, халық оюшысы Р.Ильяева және көптеген халық шеберлерінің ою-өрнектеп жасаған бұйымдары аса жоғары бағаланды.

Қазақ қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданатын өру, тігу, тоқу, иіру, ою сияқты шығармашылық өнер жиынтығын айтады. Осы қол өнер түрлерінің өзіндік әр қайсысының талай ғасырлық тарихы бар. Қолөнер бұйымдарын күнделікті өмірде қолданады.

«Шебердің ісінен танисың» деген халық мәтелі шеберлердің ісін дәлелдегендей қолөнер атадан балаға мұра болып келе жатқан дәстүр. Анадан мұра болып қалған қолөнердің бір саласы пішу тігу.

Қазақтар өзінің күн көріс, мұрасына қажетті үй салуды, азық түлік, киім-кешек тігуді, тоқуды, өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнде тіршілік барысында өз - орнымен пайдаланып, әдемі, сәнді бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанат құра білген. Халық шығармашылығының қандай түрі болсын халықтың қоғамдық тарихы мен, күн-көру кәсібі тығыз байланысты болған.

Қолөнер «еркектерге тән» және «әйелдерге тән» деп екі топқа бөлген. Мысалға айтсақ ерлер тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты атқарған. Ал, әйелдер кесте тігу, жиек жүргізу, өрнек тоқу және ши орау, сырмақ сыру, оюлау, тері киім тігу сияқты нәзік жұмысты атқарған. Тері илеу, киіз басу, ши тарту жүмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп істеген.

XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері кең өріс алды. «Өнер түрі елде мол, өнім сыры жерде мол», «Халықты өнер танытады» деген мақалдар осы өнер молшылығынан туған. Осы ғасырларда қолөнер ішінде кесте тігу, өрнек тоқу, киіз басу өріс алды. Кестелердің түр-түрін кестелеп, кыз балалар өзінің сүйгеніне тарту еткен. XIX ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнерінің толассыз даму нәтижесінде айтарлықтай жоғары деңгейге көтерліп, XIX ғасырдың екінші жартысында Ш.Уәлиханов, С.Бабажанов сияқты қазақ зиялылары халық өмірін этнографиялық тұрғыда қарастырып, бір қатар деректер жазды. Ол еңбектерде қазақ қолөнері туралы біраз деректер беріліді. 1917 жылдан кейінгі қазақ өмірін этнографиялық түрде зерттеудің жаңа кезеңі басталды. Бұл кезеңде жалпы қазақ. өмірін зерттеумен, қолөнер туралы деректер жинау, Қазақстанды зерттеу қоғамның үлесіне тиді.

Қазақ халқының киіз үйі туралы академик Ә.Х.Марғүланның көлемді еңбегі, М.С.Мұқановтың альбом кітабы, сондай-ақ қазақ өнерімен қолөнері туралы Н.Нұрмұхамедовтың еңбектері жарық көрді. Х.Арғынбаевтың «Қазақ халқының қолөнері» атты еңбегінде ағаш, металл, әр түрлі тастар мен шыныларды өңдеп, жасай білген қазақ шеберлерінің тамаша өнерлерін сипаттайды.

Халықтың қолөнері мен ою-өрнек шығармашылығын ғылыми негізінде арнайы жекелеп зерттеу ісі басталғалы 100 жылдан астам уақыт өтті.

Халықтың мәдени дәрежесі жоғарылаған сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтарының сапасына талап қойып, оның әдемі, сәнді, ұнамды болуын қалады. Одан әрмен шығармашылық ізденудің нәтижесінде күнделікті керек заттардың жаңа түрлерін шығаруға талабы да арта түсті. Дами келе техникамен жақсы жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдеріне кілем тоқылып, кітап сөрелері, төсек, сәнді сандық, киімдер тігіп жасалды. Тігу ісі және кестелеу өнері де арнайы машиналармен орындалды. Зауыттарда көптеген бұйымдарды оюлап, өрнектеліп шығарыла бастады/6/.

Қолөнер айтарлықтай ежелгі халық тұрмысында маңызды деп айту қиынырақ, ендігі жерде онымен шұғылданудың керегі жоқ деген әсте болмайды. Қазақ халқының қолөнерін сапасы жоғары түрлендіру әдісімен алға қарай дамыту қажет. Төрт түлік малдың халық өмір тіршілінде маңызы зор. Қой мен ешкінің терісінен тон, шалбар, ішік, лақ терісінен ішік, қозымен лақ терісінен тымақ, бөрік, құлақшын тігіп отырған. Теріден тігілген киімдерді кестелі немесе кестесіз матамен тыстап, әдіптейді, жағаларын, жеңдерін кестелеп жұрындайды, сызық жүргізу арқылы әшекелейді.

Қазақтың қолданбалы қолөнерінің халық тұрмысына қажетті бұйымдарын айта кететін болсақ, ол киіз, оюлап киіз басу тек қазақтың ғана тиген еншісінде емес, мал шаруашылығымен айналысатын басқа да көшпелі елдерге тән ортақ нәрсе. Киіз басумен халықн түгел дерлік тұрғындары айналысты. Бір өзгешеліктері киіздің жасалуында емес, безендірілуінде, қайталанбас өрнектерінде. Өнектерінің өзінде әр рудың өзіндік тән ерекшеліктері бар.

Қолөнер ісінің басқа түрлеріне қарағанда ши тоқу әлдеқайда арзанға түседі,әрі төзімді келеді. Ши тоқу ісі-шиді жүнмен орап, оған түрлі өрнектерді тоқу. Қолөнердің басқа да түрлері сияқты сонау ертеден келе жатқан өнер. Ши бұйымы киіз үйдің ішін алған ерекше бұйым.

Қазақ халқының қолданбалы қолөнері ши бұйымын жалпы сырт көрінісіне қарай үш түрге бөледі ақ ши, ораулы ши, шым ши. Ши тарту оны аршу, орау, жүн орап тоқу науқан сияқты, ауыл тұрғындарының бәріне ортақ жұмыс. Тоқылатын ши мал аяғы баспаған, жардың орта шенінде бойлап өскен кезде тартылады. Халық қолөнерінің шеберлері өрнекті шым ши, ораулы ши, ақ шилерді қанат шилер деп атайды. /5/

Өнер түрлерімен танысудағы ең негізгі жетістік - жаңалыққа қызығушылықпен ұмтылу. Өнер даму үшін, адам күнделікті өзін жан-жақты дамытып отыру қажет.

Қолөнер негізінен қойдың мүйізін бейнелейді. 1940 жылдан кейінгі уақытта қазақ авторларының еңбектері, оның ішінде қазақ ою өнерінің шығу тегін туралы Басенова Т.К. «Қазақстан ою архитектурасы» еңбегінен көреміз.

Қазақ оюының негізі, - дейді. Ол сақ-сырматтық өнер дәуірі көп мағыналы мотивтерден "мүйіз" және де "өсулі өнерді" бөліп анықтады. Бұл дәуірде дала адамдарының ою шаруашылығынан айтарлықтай із қалдырған. Негізгі сатысы базис немесе каркас ою системасы /7/.

Қазақтың этнографы Мұқановтың "Қазақтың үйдегі суреттер жұмысы" және "Қазақтың киіз үйі" атты еңбегі шықты.

Үй жабдықтары негізінен киізден дайындалады. Азия халықтары мен Еуропа халқына таныс. Ол даму бастауын түркі халықтарынан алады. Екі жақын қанды халық қазақ пен қырғыз - бұл үй кәсібін ең жоғарғы өнерге жеткізді. Кілем өте құнды бұйым ретінде бағаланады. Кілемді тазалығы мен ашықтығы, таңқаларлық суретттермен мүсінді мәнін аша түсетін. Жақын қанды қазақтар мен қырғыздар көптеген технологиялық әдістер қолданып, әр түрлі кілем тоқуды білетін технология құрылысы жағынан өте қарапайым текемет. Текеметті жартылай дайындалған киізге әр турлі бояулы жүннен еркін кестелейді. Текеметке квадрат, ромб, айқас сызықтар фигураларын қолданады. Бұл фигуралар, яғни оюлардың үш түрі - XX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басындағы түрі өте көнеде пайда болған.

Бұның негізгі органикалық форма әлемі - өсімдіктер мен зооморфты – бәрі бір құрылысты заңға бағынады. Бұған өте көне спираль тәрізді разетка, дөңгелектерді де жатқызамыз. Оюлардың ішінде өсімдік кестесі екінші топқа жатады. Күрделі геометриялық конфигурациялар мен көп жақты бұрыштар, сатылы ромб, жұлдыз тәрізді фигура, күрделі крест формаларын енгізуге болады. Қазақтың қолөнер жүйесін осындай ою түрлері құрайды. Композициялық сипатының ұйымдасуы ою жүйесінде зерттеу кезінде тек құрылыс теңдігін ғана емес анимизмді де қалайды.

Қазақ арасында ең көп тарағандары сырмақ, текемет, түс киіз, сандыққап, тұтқыш сияқтыларды көбінесе оюлаған әр түрлі басқа заттарды тек өрнектеп сыру арқылы жасайды. Толқынды не сыру, не былғары, не болмаса оюлата бастырып оймақтап тігу арқылы әшекелейді.

Өрнек - әшекейлерді бояуды түсіне қарай оюластырудың зор мәні бар. Әрбір түс белгілі тәртіппен кезектесіп отырмаса, өрнек әрсіз нашар болып шығады. Төрт түлік малдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігіне үлкен роль атқарған. Жүннен киім-кешек, арқан - жіп , әр түрлі төсеніштер , шекпен, мүліктер жасаған.

Күзен жүннен, қозы жүннен киіз басады, текемет, қалпақ, пима, киім-кешектер жасалады.

Ешкінің түбіт жүнінен иіруге, шарф, шұлық, шәлі жеңіл әрі жылы киімдерді тоқуға болады. «Үй жасауы - кілем» - ол әлі сақталып келе жатқан бағалы зат.

Қазақстан территориясында бұдан мың жылдар бұрын қарапайым халық өнерпаздардың ой қазынасынан шығып шебер қолдарымен тоқитын. Қазақстан облыстарында кездесетін киім түрлері: бұқар кілем, жол кілем, жібек кілем, мақта кілем, жолақ кілем, қара кілем, тақыр кілем, түкті кілем, алаша кілем, түркімен кілемі. Қазақ халқының кілем тоқумен ертеден таныс екені және кілемнің әр жерде әр түрлі мәнерде жасалғандығын айғақтайды. Кейінгі кезде фабрикаларда, істелінетін қол өнімдерінің бірі кілем тоқу болды. Кілемді әдемі біркелкі етіп тоқиды. Фабрикада станоктардың көмегімен өте сәнді жасалады. Кілем өрнегінде әр түрлі, түсті бояулар қолданып, сәнді шықты.

Кілем тоқитын шеберлер түстерін үйлестіріп әр түрлі әдістермен көрікті етіп орындады. Қазіргі кезде қолданатын тұрмыстық қажетті жеңіл заттарды, өрнектерді қолмен тоқиды. Іскерлердің қолымен тоқыған заттарын станокпен тоқитын болды. Қолмен тоқуда ерекше нәрсе, адамның көңіл күйін, іскерлігін, ептігін көреміз. Адамның адамгершілігін, сана-сезімін көреміз. Бұл бұйым үйге көрік беретін бұйым.

Қолмен тоқу өнері өте көп. Оның түрлерін айта кететін болсақ шарф, шәлі, сумка, жағалар, орамал, шілтер, жастық тысы, жапқыштар. Қазақ халқы қолдан жасаған әр түрлі заттарды үйге, іске жаратты. Қазіргі кезде, бүгінгі таңда өмір талабына сай әр түрлі киім-кешек дорба, тондар өндіре бастады. Қолмен өндірмейді, фабрикаларда станоктармен өндіреді.

Бұл заттар адам тұрмысының әр саласында жасалады, күнделікті тұрмыста қажетін өңдейді. Адам өзінің күнделікті өмірінде қолданып жүрген заттардың жай ғана заттар емес, тұрмыс тіршіліктің әдемі бейнесі екенін байқаймыз. Дүниеге өнер кәсіптің келуі халықтың әл-ауқатының жақсарып, талап тілегінің, талғампаздығының артуына себепші болды. Қазақ халқының тарихы терең, қазынаға бай қолөнерін ардақтауға бәріміздің де қосар үлесіміз зор.

2. Гумилев Л.Н. Хунны в Китае - СПБ. Наука, 1994. 271с.

3. Әзілхан Қ. Нүрлы нақыштар: Ұлттық қолөнердің бүгінгі мен болашағы туралы пікір // Егеменді Қазақстан, 1991, 21 желтоқсан.

4. Мұқанов С. Халық мұрасы. - Алматы:Қазақстан, 1974, 235 б.

5. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: Кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым,

1999-2006.

6. Қасиманов С. Қазақ халқының қол өнері. - Алматы: Қазақстан, 1995.-240 б. Арғынбаев X. Қазақ халқының қолөнері. 10-25 б.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада қолөнердің даму тарихы туралы түсініктеме және халық тұрмысында пайдалануы жайлы қарастырылған.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривается история становления и развития прикладного исскуства казахов и особенности ее использования в народном быту.

ӘОЖ 391.9

(Алматы қ., Қазмемқызпи)

Біздің әрбір қазақстандықтардың жоғары білім алуға нақтылы кепілдік беруіміз керек. Өзіміздің мамандарды сырттан шақыруға мәжбүр етіп отырған кәсіптік білім беруді бірінші кезекте дамыту керек деп санаймын. Барлық тәлім білікті мамандар мектеп қабырғасынан басталады. Сондықтан біздің 2008 жылдан бастап 12-жылдық жалпы орта білім беруге көшіп, педагогтардың кәсіптік дейгейін, оқулықтар мен білім беру бағдарламаларының сапасын арттыруымыз керек. Біз мамандардың беделі мен абыройын көтеруге міндеттіміз. Бүгінгі таңда халықтың дәстүрлі өнер түрлерін жинақтап зерделеудің, нәтижесінде оның айналасындағы жастарға тәрбие мол тәжірибе беруге және тәрбиелеуге қажеттілігін тудырады. Ата-бабаларымыздан келе жатқан салт-дәстүріміздің де тәрбиелік маңызы зор. Сол қазақ халқының бұрынан келе жатқан дәстүрі, үй жабдығы болмасын, барлығыда ою-өрнек арқылы безендірілген, ол салынған әрбір ою-өрнектің мән мағынасы, өте көпте, зор. Сонымен қатар оның ішінде ою-өрнек өнерінің тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктерін қазіргі таңда ұрпақтарымыздың тәлім тәрбиесінде тиімді пайдалана білу болып отыр. Қазақтың ұлттық ою-өрнек өнері бойынша толығырақ білім сапасын және оқушыларды тәрбиелеу ісінде пайдалана алу іскерлігі мен қабілетілікті қажет етеді. Ою-өрнектер сырын зерттеген ғалымымыз М.Өмірбекованың пікірінше өзінің еңбегінде, болашақ зергер, мүсінші және суретшілерде әліппесін мектептен-ақ бастайды. Сондықтан мектеп өте күрделі зертхана. Мектеп қабырғасынан алған білім мен тәрбие әрбір оқушының қолындағы қажетті кілт десе де болады және де мектепте ою-өрнек өнерін 3-сыныптан декоративті сурет салу сабағына өткізу әбден мүмкін/2/. Балкенов Ж, Қамақов А, Асылханов Е. Болатбаев Қ, Әмірғазин тағы басқа біздің ғалымдарымыз өз еңбектерінде олардың бастауыш сыныптардың оқу тәрбие процесінде ұлттық қолөнер, соның ішінде ою-өрнек дәстүрлерін тиімді жолдарын, пайдалана отырып, оқушылардың шығармашылық іс-әркеттерін тереңдете отырып, күшейтудің түрлерін қалыптастыру.

Қай-қайсысы болмасын өнер түрлерінің яғни қазақ халқының айнала қоршаған бұйым зат, кұбылыстарының кез-келгенін алып қарасаң да жасалу болмысына ою-өрнек өнері еніп отырған, оларды әсем де сәнді көрсетіп, мазмұнынды әсерлі етіп отырғаны белгілі. Оюмен ғана ойын толық, мазмұны анық көрінетін қолөнері - қазақ халқының байырғы кәсібі болғаны мәлім. Қазіргі таңда елімізде егеменділік алғаннан кейін өзіміздін ұлттық Наурыз мейрамы тойланып жатыр. Сонымен қатар мектеп қабырғасында еңбек пәніне бұрын немқұрайлы қараса, қазір кезде еңбек пәніне аса көңіл бөлініп, оқушыларымызға қол өнерді жақсы үйретуде. Ұлттық өнеріміздің жоғарғы дәрежеге көтеріле бастағанын осыдан байқауымызға болады. Өнеріміздің өсуіне үлкен сенім, мүмкіндіктер бар, сол өнеріміздің ою-өрнектің жас өспірімдерге тигізер тәрбиелік маңызы өте зор. Абай атамыз айтқандай «Сенде бір кірпіш дүниеге кетігін тапта бар қалан» - демекші осы біздің жас ұрпақты білген түйгенімізбен сусындатсақ артық болмас, оның бәрі өз қолымызда.

Осыған орай біз қазақ ұлттық ою-өрнек өнеріне қатысты көрсетілген талаптармен оқушыларды нәтижелі тәрбиелеуге даярлығын жетілдіру. Сондай-ақ бір қатар оқушылардың адамгершілік тәрбиесін жүзеге асыруда әр ою-өрнектің өзіндік ерекше мағынасы бар екендігін салт дәстүр арқылы үлкендер, ата-апаларымыз балаларына түсіндірген. Қолөнердің адам өміріндегі ролі және әрбір ою-өрнектің мағыналық ерекшелігін өрнектің өзіндік символдық мәнін ұғындырған.

Қол өнер - қазақ халқының материалдық, рухани қажеттерін өтеп қана қоймай, дер кезінде өздерінің балаларына мұра қылып, қыр сырын түсіндірген және ұлттық рухта тәрбиелеуде ою-өрнектің атқаратын ролі өте зор. Ою-өрнек өнері - қазақ халқының ауыз әдебиеті секілді мәдениет шежіресі, болашақ ұрпақтарға ұмыт болып бара жатқан осы өнерді және қолөнер, сурет, сәулет өнері мен өндіріс салаларына ендіре отырып, осы біздің өнерді қайта жаңғыртуымыз қажет. Ою-өрнектің атаулары белгілі бір мағына, мән жасырып тұр: мүйіз ою - мүйіз тәрізді өрнектелгендіктен «мүйіз ою» аталуы сөзсіз. Он саусағынан өнер тамған әжелеріміз түскиіздің шетіне көбінесе қолтықшасына өрнектеген бұл оюдың өзінде ерекше мәні жатыр: «Қош келдіңіз, өз үйіңіздей көріп, жантая отырып дем алыңыз» деген қонақ жайлық мағынаны түсіндірген. Александр Македонский айтқан екен: «Қай үйге кірсем де жердегі киіздің бетінен оюдың бір ғана түрін көрем. Қазақ халқының адамгершілігін күннің мейірімділігімен теңеуге болады екен» - деп айтқан. Сонымен қатар, омыртқа ою - ол мал шаруашылығымен тығыз байланысты туған, бұл ою қайраттылықтың, ерліктің белгісі екеніне көзі жеткізеді. Бұл ою ер адамның, батырдың киімінің, кейде құралдың шетіне салынады. Осындай көптеген ою-өрнектердің бірнеше түрі бар, мысалы, тау оюын алсақ - қол өнер бұйымдарының жиектеріне салынады, ол - мәңгіліктің, күш-құдіреттің символы. Кезінде қазақтар бағытты, уақытты жұлдыздардың қозғалысына қарай болжап білген. Жыл мезгілдерін, табиғаттан болатын тосын құбылыстарды да алдын ала дәл шамалаған. «Ай туды», «Күннің құбылуы» деген тіркестер осыдан қалған. Қазақтың космогониялық өрнектерінен көрініс тапқандай. Міне олардың өзіндік мағынасы осында жатыр. Қазақ халқының ерте кезден бері әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі бойынша, бөтен жерге, алыс ауылға тұрмысқа шыққан қыз баланың белгілі бір уақыттан кейін төркін жағына сәлемдеме жіберуі. Сәлемдемеге жас келіншек өзінің күйеуге шыққанын кейінгі тұрмыс жағдайын ою-өрнекпен бейнелеп жіберген. Салт бойынша тұрмысқа шыққан қыз үйіне жіберген сәлемдемесінде алақандай жарғақ, оның бетінде бойы сорайған ұзын және өте жіңішке, әрі арық адам бейнесі кестеленіп салынған және оның жанында тұрған дөп-дөңгелек адам тұрпаты бейнеленген. Сәлемдеме қыздың ата-анасы жарт-жұрттыққа ұзатылған баласының «отырса опық, тұрса сопақ» болған мүшкіл халін түсінген. Ал керісінше басқа күйеуге ұзатылған қыздан «құсмұрын» бейнесі салынған сәлемдеме келсе, ата-анасы одан баласының барған жерінде кұстай ерікті, басы бостандықта, жағдайы жақсы екенін ұғатын болған /3/.

Оқушыға айналадағы дүниені таныта отырып ою-өрнек мәнін ұғындыру және тәлім тәрбие бере отыру қажет. Міне осындай ою-өрнек арқылы тәлім тәрбие тек қана еңбек сабағы кезінде ғана емес мысалға: Егеменді алған кезге дейін мектеп қабырғасындағы оқушыларымыз тек кана мектеп формасымен жүрген, қазір оқушыларымыз еркін формада жүргені анық. Қайсы оқушы қайсы мұғалім екенін ажырату қиын. Сол кездегі біздер киген мектеп формасы бір жағынан тәрбиелік жағынан мәні болса, екінші жағынан әдемі, жарасымды да үйлесімді болған көреміз. Бүгінгі таңдағы оқушыларымызға сәл де болса ою - өрнек түскен, жарасымды форма түрін ойластырғанымыз абзал, ою таңдау барысында ұлттық рәміздеріміздегі ою-өрнектерді алсақ қалай болады деген ойдамыз. Осы ою - өрнектер мектеп формасының бір жерінен орын алса, оқушыларымыздың жанында, жүрегінің тұсында жүрсе, Отанға, елге деген сүйіспеншілігі арта түсер еді. Әрбір оқушының жүрегінде, ол қазақ азаматы екендігі сезінеді. Жоғарыда мысал етіп айтқан ою-өрнектердің мән – жайын әр уақытта түсіндіре отырып оқушыларымыздың патриоттық сезіміне ұялатуымыз керек. Осы біз шет ел киімдерінің эмблемасымен тігілген киімдерді мода етіп киіп жүргенше (адидас, пума, т.б.с.с) оданда өзіміздің қазақтың ұлттық ою-өрнектерімен тігілген киімді неге кимейміз? Халқымыздың ою-өрнектерімен көмкерілген киім - үлгілерін жастарымыздың бойынан көру біз үшін бақыт.

Сумоншақпен немесе кестеленген ою-өрнекті түсіріп неге өз киімдерімізге, сәндік көйлектерімізді әшекейлесек болар еді, олда көзге әдемі көрінері хақ.

«Қазақта балаға әкеден гөрі ана көп қарайды, қыздарына үй ішіндегі өнердің бәрін үйретеді» -деп қазақ халқының тәрбиелеу дәстүрін сипаттаған А.Левшин. «Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер», «Өз үйінде ою оймаған, кісі үйінде сызу да сыза алмас», «Өнерлінің қолын ұста,өнегелінің жолын ұста» - деген халқымыз өзінің ұрпағына осы мәтелді айта отырып тәлім-тәрбие берген.

Демек, ою-өрнектің өзіндік тәлім-тәрбиесі осы біздің қазақ қыздары мен ер балаларына , тұрмыстық заттарға қатысты ою-өрнектер - күнделікті өмірдегі , ең мәнді де қастерлі ұғымдарды көрсететін заттардың бейнесі: олай болса ұл-қыздарымыз өмірде көріп жүрген заттарының бейнесінен ата-бабасының қолмен жасалынған бұйымдардан көріп жүргені белгілі, оның әсемділігіне бір сүйсінетіндегі жағдай және сол өрнектің мағынасын терең ұғынуы арқылы өз бойында ол затқа деген ерекше құрмет пайда болады. Жоғарыда айтып кеткендей ою-өрнектің мүйіз және басқа жан-жануар, аң, құсқа байланысты ұғым-түсініктерді ауыз әдебиеті үлгілерінен естіп, тыңдап, біліп жүрген оқушыларымыз, олардың бейнелерін қолөнер туындыларынан да көріп қаныға түседі: сол образдарды санасына әбден сіңіріп өседі, яғни олар осы ою-өрнектердің түр-түсінің әсемдігіне сәйкес жып-жинақы орналасуына эстетикалық әсер алып қана қоймай, бейнеленген ұғымдарына аспан белгілерін, аспан сырын сол кездегі өздерінің дүниетанымдарын түсіндіре отырып, айдың, күннің және басқалардың бейнелерін ұғындырған. Үлкендер мұндай өрнектердің мәнісін үйрету арқылы жастардың адамгершілік тәрбиесін жетілдіре түскен.

Сонымен қатар оқушыларды туған жерлеріне деген сүйіспеншілігін және жер, су, өсімдіктерін аялайтын абзал азамат болып жетілуін және оған талап ете отыру. Жер су өсімдіктерге қатысты да қасиетті ұғымдарға ою-өрнек өнерін бейнелеу арқылы оқушыларды суды ластамауына, талды сындырмауын, шөпті жұлмауына тағы басқа сол сияқты тәртіптілікке шақыру. Яғни, сол өрнектердің жасалу тәсілдерін көрсетіп қана қоймай мазмұнын түсіндіру негізінде оқушылардың туған жер табиғатына деген аялы сезімдерін оята алу.

Ою-өрнектің бастапқы бұйымды тіпті өрнектерін сол елдің руының, ұлтының атымен атаған, мәселен түркімен теру ұлт атымен аталынса, бұқар теру - Бұқара халықының ою түрлері. Ою атауындағы «теру» сөзі бұл жерде ою, нақыш, өрнек деген мағынасын білдіреді. Бұл топтағы ою-өрнектерді білу арқылы оқушылардың өнерге салыстырмалы көзқарасы пайда болады, өзге елдің де ою өнерінің қыр-сырымен танысады, ұлтаралық, халықаралық сыйластық қатынастарын үйренеді. Қазақта балаға 7-9 жасында әкесінен жұртын ағайын-туысын, нағашы-жұртын, ата-тегін, руын, ел жұртын білдіруге ерекше көңіл бөлген. Ру ел таңбаларға қатысты ою-өрнектерді үйрену нәтижесінде оқушылардың тарихқа деген қызығушылығын арттырып, ақыл-ойы дами түседі, ата-баба дәстүрлерін қастерлеу арқылы адамгершілігі молаяды, әрине, бұған бұйымға орналасуына байланысты ою-өрнектер қатарына «қолтықша», «шетою», «орта ою, «шет гүл» т.б. оюлар орын алады. Бұл шет ою кілем, түскиіздердің шет жиегіне орналасады, бұйымның заттың ортасына безендіретін ою ол орта ою деп білеміз. Орта ою мен шет оюдың арасындағы «үшкіл» сияқты орынға орналасқан өрнек үшкіл деп аты айтылғандай үшбұрышты затты айтамыз. Ою өрнектерді үйрену негізінде оқушылардың ісмерлігі, шеберлігі артады, эстетикалық талғамы ерекшеленеді. Өйткені бұйымға ою-өрнектерді түсіруден бұрын қай өрнекті бұйымның қай жеріне орналастыруды, қалай сәндеуді, қай тұста, өзі қаншама білімдарлықты талап етеді. Жалпы ою-өрнек өнерінің тәрбиелік мүмкіндіктері қолөнер бұйымдарының жасалу процесінен де анық көрінеді. Текеметке ойыстыру, киіз басу сияқты өнері жүн сұрыптаудан басталады. Балаларды жұмысқа қызықтырып «жүнді тұмсығына дейін түтсең, мұрныңнан немесе жүннің астынан маржан түседі» деп шапшаңдылыққа, жүнді ысырап етуге болмайтынын ескерте отырып үнемділікке, жүннің шуаш иісі кеткенше әбден жууды талап етіп тазалыққа, текеметке түр салу үшін жүнді алуан түске бояуды көрсету арқылы әсемділікпен талғампаздылыққа тәрбиелеген, «кесіліп пішкен тон келте болмас» деп айтқандай, балаларды тек қана ою оюға ғана емес сонымен қатар балалар топтасып қызмет етуге, бір-біріне жанашыр, қамқор сыйлас болу. сияқты адамгершілікке ұйымшылдыққа ұмтылдыру. Бұл қандай іс болса да бірігіп істесе береке болады дегенді білдіреді. Қай тұста өрнек әдемі көрінетін алдын-ала ойластыру керек. Осының өзі қаншама білімдарлықты талап ететіні сөзсіз/4/.

Сондықтанда оқушыларға қазақ ұлттық ою-өрнектердің өзіне тән мазмұндық ерекшеліктері мен тағылымдық мүмкіндіктерін меңгерту, қазақ ұлттық ою-өрнектерінің өнерін қазіргі заманғы мектептеріне қойылып отырған талаптарға сай оқушылардың тәлім-тәрбие процесінде нәтижелі пайдалана білуін қамтиды. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып мүмкіндіктерін сипаттаған, қазақ ұлттық ою-өрнек өнерін оқушыларды тәрбиелеуде пайдаланудың мүмкіндіктерін көрсете білу керек. Қазақ өнерінде ою-өрнек өнері басты тәрбие құралының бірі болғанын, оның бүгінгі таңдағы тәлім тәрбиеге әсерінің, басымдылығын баяндау. Ою-өрнек өнерін ұрпақ тәрбиесіне пайдалануда қолданылатын тәсілдерге (теориялық, практикалық, әдебиеттік, этнографиялық, математикалық, компьютерлік, музыкалық т.б), жұмыс формасында (асар, жеке орындау, топтасып орындау, жарыс, сый табақ тарту, көрме ұйымдастыру т.б.), әдістерге (көрсету, реніш, түсіндіру, үлгі-өнеге, мадақтау, жаттықтыру, реніш білдіру, сендіру, жазалау, қызықтыру, әңгімелесу, талдау, салыстыру, ырымдау тағы басқа ), сипаттама бере отыру қажет. Сонымен қатар қазақ ұлттық ою-өрнек өнері тәрбиенің бар құрама бөліктерін (адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық, еңбек, экономикалық, экологиялық, дене) біріктіретін нақтылы мысалдар төңірегінде ұғындыра отырып, ою-өрнек өнерінің қолданылу ерекшелігі, оның тәрбиелік маңызы өте зор десекте болады. Қазақ ұлттық ою-өрнек өнері материалдары бойынша мектеп бағдарламасында енгізілген тақырыптардың біріне арнап сабақ үлгісін даярлау және де ою-өрнек өнерін оқушыларға меңгерте отырып ою-өрнек өнеріне тікелей қатысы бар Сәндік композиция негіздері, киіз басу, ши тоқу, кілем тоқу шеберлігі, мата бұйымдарын көркем өңдеу, шығыстың сәндік қолданбалы өнері, оның шығу тарихын, дамуын, мазмұнымен өзіндік ерекшеліктері тәлім - тәрбиелік маңызы мен тәлімдік мүмкіндіктерін меңгерту. Қазақ ұлттық ою-өрнек өнерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін киіз басу, текемет ойыстыру, кілем тоқу, ұлттық нақышта киім тігу т.с.с. қол өнерінің түрлерінің технологиялық процестерін баяндау барысында ұлттық бағыт беру.

Қорыта айтқанда оқушыларды тәлім-тәрбие беруге қазақ ұлттық ою-өрнек өнерін пайдалануға қалыптастыру қажет.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030» Барлық Қазақстандықтар өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан жолдауы - Алматы, 2002.

2. Өмірбекова М, «Қазақтың ою-өрнектері» Энцклопедия, А- 2003 ж.

3. 
   Ұ.М.Әбдіғаппарова «Қазақтың ою-өрнектері», Алматы, Өнер 1999 ж.
   
4. 
   Ұзақбаева С.А.Тамыры терең тәрбие.-Алматы, 1995-1716.
   

(г.,Алматы, Казгосженпи)

- правовое просвещение призвано привить учащимся знания, навыки и взгляды, без которых невозможно функционирование нормального гражданского общества;

- правовое просвещение должно знакомить студентов с особенностями политической и правовой системы общества;

- правое просвещение должно формировать самосознание студентов, их знания о государстве и праве и должное умение ими пользоваться.

Время неизбежно идет вперед. В нашей стране государственно-правовая ситуация меняется крайне быстрыми темпами. Так, например, за несколько последних лет произошли существенные изменения в законодательстве Республики Казахстан. В Казахстане в ХХ столетии, было принято пять Конституций. Однако ни одна из них не была прокомментирована. Этому были свои причины.

«Конституция Республики Казахстан, принятая на республиканском референдуме 30 августа 1995 года, является актом, положившим начало новому этапу конституционного развития независимого государства» //1/,3/.

Конституция – основной закон правового государства. Все другие законы и нормативные правовые акты должны строго соответствовать и не противоречить ей. Конституция Республики Казахстан обладает высшей юридической силой, оказывает прямое действие на всей территории Республики. Высшая юридическая сила Конституции, означает, что нормативные правовые акты или их отдельные правовые нормы, противоречащие Конституции, юридической силы не имеют и подлежат отмене. Прямое действие норм Конституции означает, что государственные органы должны их применять непосредственно к тем общественным отношениям, которые они регулируют.

Согласно Конституции Республики Казахстан - Республика Казахстан утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы.

Основополагающими принципами деятельности Республики являются: общественное согласие и политическая стабильность, экономическое развитие на благо всего народа, казахстанский патриотизм, решение наиболее важных вопросов государственной жизни демократическими методами, включая голосование на республиканском референдуме или в Парламенте» //2/,3/.

Единственным источником государственной власти является народ. Признание народа Казахстана единственным источником государственной власти означает, что государство, его органы формируются по воле народа. Именно народ, избирает Президента, депутатов в Парламент и местные представительные органы. Народ осуществляет власть непосредственно через республиканский референдум и свободные выборы. Приняв на республиканском референдуме Конституцию, народ выразил свою волю относительно формы государственного устройства, формы правления, системы высших и местных органов государственной власти, принципов их организации и деятельности. Народ имеет право делегировать осуществление своей власти государственным органам. Под «государственными органами» не имеются в виду все органы государства. Народ в целом делегирует свою власть только тем субъектам, которые он выбирает, - Президенту, депутатам Парламента. Никто не может присваивать власть в Республике Казахстан. Право выступать от имени народа и государства принадлежит Президенту, а также Парламенту Республики в пределах его конституционных полномочий. Правительство Республики и иные государственные органы выступают от имени государства в пределах делегированных им полномочий.

«В Конституции РК названы основные признаки суверенности и независимости: собственная территория, которая объявлена целостной, неделимой и неприкосновенной; самостоятельная система государственных органов как высших, так и местных, собственная Конституция, свои законы, принимаемые народом, Парламентом, Президентом; собственное гражданство; равноправное положение Республики в системе государств мира» //3/, 11/.

«Конституция Республики Казахстан определяет форму непосредственной (прямой) демократии – референдум и свободные выборы. К ним относятся собрания, митинги, шествия, демонстрации, народные обсуждения важных вопросов государственной жизни, законопроектов и т.д. Посредством выборов избирается Президент Республики Казахстан, представительные (законодательные) органы, органы местного самоуправления» //4/, 33/.

Форма государства - это сложное общественное явление, которое включает в себя три взаимосвязанных элемента: форма правления; форма государственного устройства; форма государственного режима.

Форма правления представляет собой структуру высших органов государственной власти, порядок их образования и распределения компетенции между ними.

«Монархия – это форма правления, при которой верховная государственная власть осуществляется единолично и переходит, как правило, по наследству» //5/, 101/.

Республика – это форма правления, при которой власть осуществляется выборными органами, избираемыми населением на определенный срок.

Согласно Конституции Республики Казахстан, Республика Казахстан - унитарное государство с президентской формой правления. Новая Конституция 1995 года закрепила полную президентскую форму правления. Она выражается в том, что, во-первых, Президент не относится ни к одной ветви государственной власти; во-вторых, Президент избирается народом и независим от Парламента; в-третьих, Президент наделен широкими полномочиями и может оказывать в соответствии с Конституцией конструктивное влияние на все ветви государственной власти, на их взаимоотношения, способствуя эффективному осуществлению ими своих полномочий. Президентская форма правления необходима для обеспечения стабильности и общественного согласия в стране.

Государственная власть в Республике едина, осуществляется на основе Конституции и законов в соответствии с принципом ее разделения на законодательную, исполнительную и судебную ветви и взаимодействия между собой с использованием системы сдержек и противовесов. Законодательная власть принадлежит Парламенту Республики Казахстан. Исполнительная власть – Правительству Республики Казахстан и местным исполнительным органам. Судебная власть принадлежит Верховному Суду и местным судам. Президент Республики Казахстан не относится ни к одной ветви власти. Он стоит над всеми тремя ветвями власти и обеспечивает систему сдержек и противовесов. Законодательная, исполнительная и судебная ветви власти в процессе осуществления своих полномочий взаимодействуют между собой. Для того чтобы в процессе осуществления своих полномочий какая-нибудь ветвь государственной власти не вышла за пределы конституционных и других нормативных правовых норм, не присваивала бы полномочия других ветвей власти установлена система сдержек и противовесов.

Система сдержек и противовесов – это совокупность установленных в Конституции организационных и правовых мер, обеспечивающих деятельность ветвей государственной власти в рамках их полномочий, предусматривающих ответственность за их превышение.

Сдержки – это конституционные способы удерживания деятельности ветвей власти в рамках закона. Например, Верховный Суд вправе принимать нормативные постановления только по вопросам судебной практики.

Противовесы – это конституционные способы противодействия одной ветви власти другой для отстаивания своих конституционных полномочий и недопущения нарушения Конституции.

«Президент Республики Казахстан является главой государства, его высшим должностным лицом, определяющим основные направления внутренней и внешней политики государства и представляющим Казахстан внутри страны и в международных отношениях» //6/,1/.

Президент Республики Казахстан является главой государства. Из 183 стран, входивших в 1993 г. в ООН, более 130 государств возглавляли президенты. Конституционный статус и полномочия президента различаются в зависимости от типа республики. В Президентской республике, как правило, президент является не только главой государства, но и главой исполнительной власти. В Конституции Республика Казахстан провозглашается государством с президентской формой правления. Президент Республики Казахстан обладает реальными властными полномочиями, позволяющими ему руководить ответственным перед ним Правительством.

Президент Республики Казахстан является высшим должностным лицом. Должностным является лицо, осуществляющее постоянно или временно функции государственной власти, связанные с выполнением нормотворческих, организационно-распорядительных обязанностей. Президент, как высшее должностное лицо осуществляет функции по изданию нормативных правовых актов, имеющих высшую силу закона.

Президент Республики Казахстан избирается в соответствии с конституционным законом совершеннолетними гражданами Республики на основе всеобщего, равного и прямого избирательного права при тайном голосовании сроком на пять лет.

Президентом Республики может быть избран гражданин Республики по рождению, не моложе сорока лет, свободно владеющий государственным языком и проживающий в Казахстане последние пятнадцати лет.

Акты Президента:

Президент Республики Казахстан на основе и во исполнение Конституции и законов издает указы и распоряжения, имеющие обязательную силу на всей территории Республики, а также Президент Республики имеет право определять приоритетность рассмотрения проектов законов, а также объявлять рассмотрение проекта закона срочным, означающее, что Парламент должен рассмотреть данный проект в течение месяца со дня его внесения. При неисполнении Парламентом настоящего требования Президент Республики вправе издать указ, имеющий силу закона, который действует до принятия Парламентом нового закона в установленном Конституцией порядке.

Президент Республики издает законы, в случае когда, Парламент двумя третями голосов от общего числа депутатов каждой из Палат по инициативе Президента делегирует ему законодательные полномочия на срок, не превышающий одного года.

Президент издает указы, которые могут быть нормативно-правовыми и индивидуально-правовыми, и распоряжения, которые являются индивидуально-правовыми актами. Все эти акты имеют обязательную силу на всей территории Республики.

Указами президента Республики: осуществляются конституционные полномочия Президента; решаются вопросы обеспечения согласованного функционирования всех ветвей государственной власти; осуществляется правовое регулирование вопросов, не входящих в компетенцию Парламента; принимаются решения по стратегическим вопросам экономического и социально-политического развития Казахстана.

Распоряжениями Президента Республики Казахстан осуществляется решение вопросов административно-распорядительного характера, в соответствии с компетенцией президента Республики назначаются и освобождаются от должности должностные лица.

Акты Президента нормативного характера вводятся в действие на всей территории Республики со дня их официального опубликования, если иное не будет установлено Президентом.

Акты Президента ненормативного характера вступают в силу со дня их подписания, если иное не будет установлено Президентом.

Акты Президента публикуются в официальных органах печати. Не подлежат публикации акты Президента, содержащие государственные секреты Республики.

Парламент Республики Казахстан является высшим представительным органом Республики, осуществляющим законодательные функции. Парламент Республики Казахстан является высшим представительным органом потому, что народ выбирает в него своих представителей, делегирует им полномочия , которые они реализуют от имени народа. Будучи высшим представительным органом, представляющим народ, Парламент осуществляет законодательные функции. Законодательная власть представляет собой совокупность полномочий по принятию законов.

Парламент состоит из двух Палат: Сената и Мажилиса, действующих на постоянной основе.

«Сенат образуют депутаты, избираемые по два человека от каждой области, города республиканского значения и столицы Республики Казахстан на совместном заседании депутатов всех представительных органов, соответственно области, города республиканского значения и столицы Республики. Семь депутатов Сената назначаются Президентом Республики на срок полномочий Сената». //7/, 4/.

Мажилис состоит из ста семи депутатов.

Конституция Республики Казахстан, определяя состав Парламента, первым называет Сенат, вторым Мажилис. Сенат выполняет функции верхней палаты, а Мажилис нижней палаты. Так, принимаемый Мажилисом законопроект не называется законом, а остается законопроектом. Он становится законом после принятия Сенатом. Наиболее важные вопросы решаются на совместных заседаниях Сената и Мажилиса Парламента. Поэтому Сенат и Мажилис Парламента имеют как самостоятельные, так и совместные полномочия.

Депутат Мажилиса Парламента не может быть одновременно депутатом Сената.

Срок полномочий депутатов Сената - шесть лет, срок полномочий депутатов Мажилиса - пять лет.

Избрание депутатов Мажилиса осуществляется на основе всеобщего, равного и прямого избирательного права при тайном голосовании. Избрание депутатов Сената осуществляется на основе косвенного избирательного права при тайном голосовании. Половина избираемых депутатов Сената переизбирается каждые три года.

Депутатом Сената может быть гражданин Республики Казахстан, состоящий в гражданстве не менее пяти лет, достигший тридцати лет, имеющий высшее образование и стаж работы не менее пяти лет, постоянно проживающий на территории соответствующей области, города республиканского значения либо столицы Республики не менее трех лет. Депутатом Мажилиса может быть гражданин Республики, достигший двадцати пяти лет.

Депутат Парламента не может заниматься предпринимательской деятельностью.

Полномочия депутата Парламента прекращаются в случаях подачи в отставку, признания депутата недееспособным, роспуска Парламента и иных предусмотренных Конституцией случаях. Депутат Парламента лишается своего мандата при вступлении в силу обвинительного приговора суда в отношении него, его выезда на постоянное место жительства за пределы Республики Казахстан.

Нормативные правовые акты, принимаемые Парламентом, считаются законодательными актами. Законодательными актами являются законы, принимаемые Парламентом, постановления, принимаемые Парламентом, Сенатом и Мажилисом. Парламент принимает нормативные постановления и индивидуальные. Нормативные постановления, имеют обязательную силу на всей территории Республики Казахстан.

Законы Республики вступают в силу после их подписания Президентом Республики. Законопроект, принятый Сенатом, считается законом. Однако этот закон еще не приобретает юридической силы. Закон вступает в юридическую силу, только после подписания его Президентом.

Изменения и дополнения в Конституцию вносятся большинством не менее трех четвертей голосов от общего числа депутатов каждой из Палат. Вопросы внесения изменений и дополнений рассматриваются на совместных заседаниях Сената и Мажилиса Парламента.

Конституционные законы принимаются только по вопросам, предусмотренным Конституцией, большинством не менее двух третей голосов от общего числа депутатов каждой из Палат.

Законодательные акты Парламента и его Палат принимаются большинством голосов от общего числа депутатов Палат, если иное не предусмотрено Конституцией.

«Законодательный акт - это конституционный закон, указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу конституционного закона, кодекс, закон, указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу закона, постановление Парламента Республики Казахстан, постановление Сената и Мажилиса» //8/,1/.

Законы Республики, постановления Парламента и его Палат не должны противоречить Конституции. Постановления Парламента и его Палат не должны противоречить законам.

Роспуск Парламента:

Право роспуска Парламента Конституцией предоставляется только Президенту Республики. Это объясняется тем, что Президент Республики – это глава государства, не относится ни к одной ветви государственной власти. Он должен заботиться о политической стабильности всего государства, а также нормального функционирования всех ветвей государственной власти.

Президент Республики Казахстан может распустить Парламент в случаях: выражения Парламентом вотума недоверия Правительству, двукратного отказа Парламента дать согласие на назначение Премьер-Министра, политического кризиса в результате непреодолимых разногласий между Палатами Парламента или Парламентом и другими ветвями государственной власти.

Единую систему исполнительных органов Республики образуют Правительство, центральные исполнительные органы, как входящие в состав Правительства (министерства, государственные комитеты), так и не входящие в состав Правительства, а также ведомства и местные исполнительные органы.

Исполнительный характер деятельности органов государственного управления – это важнейший их признак. Он состоит в том, что эти органы обеспечивают исполнение законов, актов Президента, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики.

Деятельность исполнительной власти осуществляется в рамках принципа разделения единой государственной власти на три ее ветви: законодательную, исполнительную и судебную.

Правительство, выполняя поручения Президента о внесении законопроекта в Мажилис Парламента, является одним из субъектов, обеспечивающих участие Президента в законотворческом процессе. Кроме того, Правительство обязано согласовывать с Президентом Республики планы законопроектных работ Правительства.

Правительство имеет свой аппарат. Однако в 1997 году была проведена реформа в системе исполнительных органов, в соответствии с которой Аппарат Правительства был реорганизован в Канцелярию Премьер-Министра.

Главной организационной формой деятельности Правительства являются его заседания. Заседания Правительства проводятся не реже одного раза в месяц. Они созываются Премьер-Министром или Президентом.

Заседание Правительства считается правомочным, если в нем принимают участие не менее двух третей членов Правительства.

Основные полномочия Правительства Республики Казахстан:

1) разрабатывает основные направления социально-экономической политики государства, его обороноспособности, безопасности, обеспечения общественного порядка и организует их осуществление;

2) представляет Парламенту республиканский бюджет и отчет о его исполнении, обеспечивает исполнение бюджета;

3) вносит в Мажилис проекты законов и обеспечивает исполнение законов;

4) организует управление государственной собственностью.

Основные полномочия Премьер-Министра Республики Казахстан:

1) организует и руководит деятельностью Правительства, персонально отвечает за его работу;

2) в течение месяца после своего назначения представляет Парламенту доклад о Программе Правительства, а в случае ее отклонения представляет повторный доклад о Программе в течение двух месяцев;

3) подписывает постановления Правительства;

4) докладывает Президенту об основных направлениях деятельности Правительства и о всех его важнейших решениях.

«Правительство республики на основе и во исполнение Конституции Республики, законов, актов Президента, иных нормативных правовых актов издает нормативные и индивидуальные постановления.

Постановления Правительства подписываются Премьер-министром Республики» //9/, 10/.

Постановления Правительства принимаются по вопросам, отнесенным к его компетенции. Нормативные постановления содержат нормы права и рассчитаны на неоднократное применение. Официальное опубликование нормативных постановлений Правительства, касающихся прав, свобод и обязанностей граждан, является обязательным условием их применения. Ненормативные постановления Правительства не содержат правовых норм, носят индивидуальный характер, посвящаются решению одного конкретного вопроса.

Премьер-Министр Республики издает распоряжения, имеющие обязательную силу на всей территории Республики. Постановления Правительства и распоряжения Премьер-Министра не должны противоречить Конституции, законодательным актам, указам и распоряжениям Президента Республики.

Правительство и любой его член вправе заявить Президенту Республики о своей отставке, если считают невозможным дальнейшее осуществление возложенных на них функций. Правительство заявляет Президенту Республики об отставке в случае выражения Парламентом вотума недоверия Правительству. Президент Республики в десятидневный срок рассматривает вопрос о принятии или отклонении отставки. Принятие отставки означает прекращение полномочий Правительства либо соответствующего его члена. Принятие отставки Премьер-Министра означает прекращение полномочий всего Правительства. При отклонении отставки Правительства или его члена Президент поручает ему дальнейшее осуществление его обязанностей. При отклонении отставки Правительства, заявленной в связи с выражением ему Парламентом вотума недоверия, Президент вправе распустить Парламент. Президент Республики вправе по собственной инициативе принять решение о прекращении полномочий Правительства и освободить от должности любого его члена. Освобождение от должности Премьер-Министра означает прекращение полномочий всего Правительства.

«Судебная власть в Республике Казахстан принадлежит только судам в лице постоянных судей, а также присяжных заседателей, привлекаемых к уголовному судопроизводству в случаях и порядке, предусмотренных законом.

Правосудие в Республике Казахстан осуществляется только судом» //10/,1/.

Судебная власть осуществляется посредством гражданского, уголовного и иных установленных законом форм судопроизводства. Уголовное судопроизводство регламентируется Уголовно-процессуальным кодексом, административное - Кодексом об административных правонарушениях, гражданское – Гражданско-процессуальным кодексом.

Судами Республики являются Верховный Суд Республики и местные суды Республики, учреждаемые законом. Верховный Суд состоит из Председателя, председателей судебных коллегий и иных постоянных судей. Органами Верховного Суда являются Пленум, Президиум, судебные коллегии по гражданским, хозяйственным и уголовным делам, а также военная коллегия. При Верховном Суде образуется научно-консультативный совет. Районный суд состоит из председателя и постоянных судей.

Судебная власть осуществляет защиту прав, свобод и законных интересов граждан и организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики.

Каждому гражданину гарантируется судебная защита от любых неправомерных решений и действий государственных органов, организаций, должностных лиц, ущемляющих или ограничивающих права, свободы и законные интересы, предусмотренные Конституцией и законами Республики. Никто не может быть лишен права на рассмотрение его дела с соблюдением всех требований закона и справедливости компетентным, независимым и беспристрастным судом. Во всех судах и на любой стадии судопроизводства гражданам гарантируется право на профессиональную юридическую помощь.

Прокуроры и адвокаты участвуют в процессе на основе принципа состязательности и равенства сторон.

Решения, приговоры и иные постановления судов имеют обязательную силу на всей территории Республики. Не позднее суток после вступления приговора в законную силу суд направляет письменное распоряжение об исполнении приговора судебному исполнителю.

Судья при отправлении правосудия независим и подчиняется только Конституции и закону.

Какое-либо вмешательство в деятельность суда по отправлению правосудия недопустимо и влечет ответственность по закону. По конкретным делам судьи не подотчетны.

Принципы отправления правосудия:

1) лицо считается невиновным в совершении преступления, пока его виновность не будет признана вступившим в законную силу приговором суда;

2) никто не может быть подвергнут повторно уголовной или административной ответственности за одно и то же правонарушение;

3) никому не может быть без его согласия изменена подсудность, предусмотренная для него законом;

4) в суде каждый имеет право быть выслушанным;

5) законы, устанавливающие или усиливающие ответственность, возлагающие новые обязанности на граждан или ухудшающие их положение, обратной силы не имеют. Если после совершения правонарушения ответственность за него законом отменена или смягчена, применяется новый закон;

6) обвиняемый не обязан доказывать свою невиновность;

7) никто не обязан давать показания против самого себя, супруга (супруги) и близких родственников, круг которых определяется законом. Священнослужители не обязаны свидетельствовать против доверившихся им на исповеди;

8) любые сомнения в виновности лица толкуются в пользу обвиняемого;

9) не имеют юридической силы доказательства, полученные незаконным способом. Никто не может быть осужден лишь на основе его собственного признания;

10) применение уголовного закона по аналогии не допускается.

Суды не вправе применять законы и иные нормативные правовые акты, ущемляющие закрепленные Конституцией права и свободы человека и гражданина.

Неприкосновенность судьи: судья не может быть арестован, подвергнут приводу, мерам административного взыскания, налагаемым в судебном порядке, привлечен к уголовной ответственности без согласия Президента Республики Казахстан, кроме случаев задержания на месте преступления или совершения тяжких преступлений.

Судьями могут быть граждане Республики, достигшие двадцати пяти лет, имеющие высшее юридическое образование, стаж работы по юридической профессии не менее двух лет и сдавшие квалификационный экзамен.

Судья не может быть депутатом Парламента, осуществлять предпринимательскую деятельность, кроме преподавательской, научной или иной творческой деятельности.

ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Г. Сапаргалиев. Конституция Республики Казахстан. Комментарий. Алматы: Жеті Жарғы. 1998. – С. 3.
   
2. 
   Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 года. С. 3.
   
3. 
   А.Д.Кожабекова, А.Х.Алдабергенова. Основы права. Курс лекций по неюридическим специальностям заочной формы обучения. Казгосженпи. – Алматы: 2004 г. С. 11.
   
4. 
   Б.Ж. Байсалбаева. Основы государства и права Республики Казахстан. Алматы: 1996 г. С. 33.
   
5. 
   В.Н. Хропанюк. Теория государства и права. 2001 г. С. 101.
   
6. 
   Конституционный Закон Республики Казахстан от 26 декабря 1995 г.
   

7. 
   Конституционный Закон Республики Казахстан от 16 октября 1995 г.
   

8. 
   Закон Республики Казахстан от 24 марта 1998 г. «О нормативных и правовых актах». С. 1.
   
9. 
   Конституционный Закон Республики Казахстан от 18 декабря 1995 г.
   

10. 
    Конституционный Закон Республики Казахстан от 25 декабря 2000 г.
    

ӘОК 947.01 (с 55)

(Алматы қ., Қазмемқызпи)

Бастапқы кезде үкімет қазақ арасында ислам дінінің берік орнауына, елдің дін қағидаларын ұстануына ынталы болды. Жер-жерде мешіттер салдырып, оларға имам етіп татар молдаларын тағайындады. Бұндай «жалпақ» шешейліктің себебі Орта Азия мұсылмандарының дін атымен саясат жүргізіп, қазаққа жер беруінен қорыққандығынан» / 1, 77 б./, яғни мұсылман халықтарының бірігіп кету қаупінің алдын алу еді. Бірақ, ислам қағидаларына бой ұсынған сайын қазақ елі партиялық тәртіпке көндіге түседі деген дәме ақтала қоймады. Ендігі бағыт өлкедегі оқу жүйесін түбірінен өзгертуге қарай ауысты. Жер-жерде қазақ, орыс, араб мектептері, оқытушылар семинарлары көптеп ашыла бастады. Бұл мектептерде араб жазуы кириллицияға ауыстырылды. Олардың түпкі мақсаты даланы орыстандыру еді.

Сонымен ғасыр басындағы қазақ даласында білім берудің екі түрі тайталасты: орысша және мұсылманша білім беру жүйесі. Алайда мұсылманша білім беру жан-жақты қысымға шыдамай ыдырады. Оның есесіне орысша білім берудің өрісі ашыла түсті. Мәселен, XX ғасырдың бас кезінде «Қазақстанның бес облысында (Ақмола, Торғай, Орал, Жетісу және Семей) небәрі 229 мектеп пен медресе қалған. Ал орыс тілінде оқытатын оқу орындары 1203 мектепке жетті.

Патша үкіметінің Ресей империясы құрамындағы орыс емес халықтарға білім беру жөніндегі саясаты 1900-1917 жылдар аралығында да өзгеріссіз қалды.

1905-1907 жылдардағы революцияның да қазақ халқына әсері айрықша болды. Саяси-қоғамдық өзгерістер ұлттық сана-сезімнің өсуіне де ықпал етті. Мұның бәрі орыс миссионерлерін сұмдық шошытты. Сондықтан да олар ендігі жерде өз позициясын өзгертуге мәжбүр болды.

Міне, осылайша жан-жағынан құрсаулай бастаған Ресей мемлекетінің орыстандыру саясатын дер кезінде байқаған қазақ зиялылары қазақ халқын ислам дініне жаппай тартып, жаңа үлгідегі мектеп, медреселер арқылы дін насихатын күшейтуді, сөйтіп, енжар, көшпелі халықты бір ту астына біріктіруді өздерінің азаматтық парызы деп санады. Бұл орайдағы ой-пікірін сол тұста жарық көріп тұрған «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінің бетінде үнемі жазып, насихаттап отырды.

Қазақ арасында құқықтық қарым-қатынастарды реттеуде қай жолды тұтыну, яғни мұны шариғат жолымен шешу немесе дәстүрлі әдет-ғұрып қағидаларын қолдану мәселесі ұлт зиялыларын қатты толғандырды. Осы мәселеге орай олардың пікірі екіге жарылып, айтыс-тартысты өршітіп жіберген кездері де жоқ емес. Әсіресе, бұл талас 1914 жылдың 15-25 маусым аралығында Петербургте өткен Ресей қол астына қараған мұсылман халықтарының басты адамдары шақырылған съезде күн тәртібіне қойылды. Съезд шақырғандағы басты мақсаты - мұсылмандардың рухани істерін біржолға салу, азаматтық неке, қылмыстық іс жүргізу т.б. мәселелерді біріге отырып шешу. Съезге Қазақстаннан алты адам қатысқан. Олар: Ә.Бөкейханов, Б.Қаратаев, Ж.Сейдалин, С.Лапин, Д.Аманшин және А.Нарымбаев.

Бұл жерде қазақ зиялыларының пікірі екіге жарылғандығын байқауға болмайды. «Қазақ» газетінің сөзін ұстаушылардың бірегейі Ә.Бөкейханов қай жағынан болса да қазақтың өз алдына жеке ұлт болып, өзге халықтармен тең дәрежеде иық теңестіріп, өз ісін өзі шешетін бостан ел болуын қаласа, «Айқаптықтар» жалпы түрік бірлігі идеясының етегінен ұстап, отаршылдық құрсауынан тілі мен діні түп-тамыры ортақ түркі халықтары біріге отырып шығуды қолдады. «Айқап» журналының А.Байтұрсынов негіздеген төте жазуға көшпей, жалпы түркі халқына ортақ емлемен жазуы да осыған байланысты.

Бұл орайда басылым қазақ тарихына байланысты материалдарға айрықша ыждаһат танытты. Ел ішінде айтылып жүрген тарихи әңгімелер, тарихи тұлғалар туралы аңыздар, қазақтың тарихын танытатын шежірелерді жинау, сондай-ақ қазақ тарихын зерттеген шет жұрттық ғалымдардың еңбектерімен жұртшылықты таныстырып отыру секілді мәнді дүниелер журнал бетінен кең орын алды.

Журнал тарихи тақырыпқа сонша мән бергенде, мынау мақсаттарды нысана етіп ұстаған секілді.

Әуелі шашырап жүрген құнды деректерді жинап, қазақ тарихын құрастыру, екінші, сол арқылы халықтың тарихи жадын тірілтіп, ұлттық санасын қалыптастыру, үшінші, ұлттың өзіндік бет-бедерін айқындап, әлем халықтары қатарында терезесі тең ел ретінде өмір сүру құқығын дәлелдеу.

«Айқап» бетінде негізінен тарихи тақырыпқа көбірек қалам сілтеген авторлар Ғ.Мұсағалиев, С.Ғаббасов, Қ.Жастабанов, Қашқынбайұлы Досмайыл, М.Сералин секілді қаламгерлер болды.

Журналдың басқарушысы М.Сералин осы бір келелі мәселені көтере отырып, «Қазаққа тарих керек пе?» мақаласында екі мәселені көтереді, біріншісі, өзіміздің қолда бар дерек мәліметтерімізді жиып алу, екіншіден, қазақтар туралы басқа журналдардағы, кітаптардағы ойларды пайдалану, түзету. Алайда, бұл жерде автор пікірінше оларды (шет ел тарихшылары) талғаусыз көз жұмып, қабылдай беруге болмайды. Себебі, шет жұрттың ғалымдары қазақтың тұрмыс-тіршілігін жете білмейді, білген күнде де оны өз мақсат-мүддесі тұрғысынан баяндайды. Сондықтан оны пайдаланған адамдар сын көзімен қарауға тиіс. Ғұлама ағартушы М.Сералиннің бұл пікірі бүгінгі күнге дейін өз мәнін жоғалтпаған. Оның әсіресе «Шежіре» туралы айтқандары өте қызық.

«Айқапқа» қалам күшімен көмек беріп, тарих-танымдық мақалаларын үзбей жариялап тұрған авторлардың бірі Ғ.Мұсағалиевтің «Айқап» журналында «Кімге өкпелеуге керек?» (1913, № 7,8), «Қазақ жайынан» (1913, №13,14,17,22-24), «Тарих» (1914, №4,5,6,7,8), «Мысыр» (1914, №24) т.б. көлемді мақалалары жарық көрген / 2 /.

Автор «Кімге өкпелеу керек?» атты мақаласында қазақ елінің Ресейге қосылғаннан кейінгі тарихи жағдайына тоқтала келіп, 1900 жылға дейінгі қазақ арасындағы оқу-ағарту мәселесін сөз еткен. Орынбор, Семей, Омбы, Астрахань қаласындағы оқу орындарының жай-күйінен мәлімет берген. Өнер-білімсіз тұра бермей, оқу-ғылымның етегінен ұстап, ілгері ұмтылуға шақырған.

Ғ.Мұсалиевтің «Айқап» бетінде көлемді «Тарих» атты мақаласы басылған. Онда Ресей патшасы Екатерина заманынан бері қарайғы орыс-қазақ қарым-қатынасына тоқталған. Мақалада Ресейдің қазақтарды отарлауда жүргізген саясаты мен қолданған шаралары нақты деректер негізінде жан-жақты ашылады /3/.

Ғ.Мұсалиевтің тарихи деректерге сүйеніп жазған материалдарын оқи отырып, оның әр халықтың өзін-өзі билеу мәселесіне жұртшылық назарын аударуға талпынғанын аңдаймыз. Тарихтың жазуына, тағдырдың айдауына көнген қазақ елінің келешегі үшін күресуді мұрат тұтар көзі ашық азаматтардың қай кезеңде де өзгелердің өнегесін зерттеп, өткеніне алаңдай беруінде үлкен мән жатыр. Өйткені өткенсіз-бүгін, бүгінсіз-ертең бұлдыр, тарихтың тағылымы-қоғамдық саяси дамудың жолын таңдап, ел еркіндігін, мемлекет тәуелсіздігін қастерлей білу үшін қажет.

Ғ.Мұсағалиевтің тарихи тақырыптарға арналған еңбегін шола отырып, ұлтына өнеге-үлгі таратып, көзін ашып көңіл рухын сергітуді мақсат тұтқан жан екенін аңғарамыз.

Журналдың 1912 жылғы 6 санында М.Дулатовтың «Хан Абылай» атты мақаласы жарық көрді. Онда Міржақып Абылай туралы ел аузынан жиналған деректерге тоқталған. Абылайдың 17 ғасырда өмір сүргендігін, 48 жыл хан болып, 68 жасында қайтыс болғандығын айта келіп, Тобылбай бидің баласы Арыстан ақынның бір шумақ өлеңін келтіреді. Автор Абылайдың тегі, оны елдің хан көтеруі, жаугершілік заманда ел басқаруы, көрген түсі, оны жоруы, Абылайдың өлімі, артындағы қалған балалары жайында деректер келтірілген.

Түйіндей келгенде, журнал бетінде жарық көрген тарихи танымдық материалдардың мынадай құндылықтарын санамалап көрсетуге болады.

Біріншіден, тарихи фактілер көп бұрмаланбай, таза күйінде көрінген. Екіншіден, қазақтың Ресейге бодан болуының ақ-қарасы біршама ашылған. Үшіншіден, қазақ шежірелерінің деректі құны айқындалған.

XX ғасыр басында ұлттық бірлікті нығайту, мәдениетті дамыту идеялары алға тартқан рухани-зерделі оқығандар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін өз мойнына алды. Олар өз қызметінің басты мұраты қазақ халқының ұлттық төл тумалығын сақтау, сонымен бірге оның тарихи өткенін қалпына келтіріп, ұлттық санасын шыңдау деп санады. Игі мақсаттарын іске асыру үшін «Қазақтың бірі-ай, бірі-күн» - «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті беттерінде ой-пікірін үзбей жариялап отырды.

Ұлттық маңызды мәселелері - емле, дін, ғұрып жайын бір жолға салу жайы көтерілгендігі, пікірталастарға баруы, олардың халқына жанашырлығын танытады. Олардың түпкі ойында әрекеден гөрі берекені көздеу ниеті басым болды.

«Қазақ» газеті 1913 жылы шыққан күнінен бастап қазақ әдебиеті мен мәдениетінің жоғын жоқтап, үлкен эстетикалық өреге көтеріле білді. Біз енді жарнама, аннотация түрлерімен ғана емес, кәдімгідей ауыз толтырып айтатын рецензияларға, сұқтанатын ғұмырнамаларға, сүбелі де ойлы сын мақалаларына, қарымы кең ғылыми зерттеулерге кездесіп, қазақ халқының көркемдік таным-білігінің қол созым биікте екенін, ешкімнен де сорлы болмағанын анық көреміз.

Қазақ өзінің алғашқы сандарының бірінде «Қазақ тарихы» деген мақала жариялап, «қияметке шейін қазақ қазақ болып жасамасақ, осы ғасырдың ғылым жарығында қазақ көзін ашып, бетін дүзесе, өзінің қазақшылығын жоғалтпас және өзіміздің әдет-ғұрыпқа сай «қазақ мәдениетін» (Казахская культура) құрып, бір жағынан «қазақ әдебиеті» (Казахская литература) тұрғызып, қазақшылығын сақтамақшы» деуінің өзі газет жұмысының ең өнімді салаларын меңзейді /4/.

«Айқап» пен «Қазақ» маңына топтасқан қазақтың озық ойлы, көзі ашық, көшелі азаматтарының пікірталастары, олардың жазған мақалалары қоғамдық ойға қозғау салып, «бостандық, теңдік, оқу-білім, мәдениет» деген мәнді сөздері елдің «жүрегі мен тілінде» ойнай бастады. Марғау қазақ даласын тұмандай басқан ауыр ұйқының бұлтын сейілтті. Елді жаппай өнер-білімге ұмтылдыруда ықпалы зор болды.

1. 
   Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан.- Алматы, Қазмембас.-1950.
   
2. 
   Өзбекұлы С. Арыстар алашытың: тарихи очерктер. -Алматы, Жеті жарғы.-1998.
   
3. 
   Асқаров.М «Айқап» саяси-әлеуметтік, әдеби-мәдени мәселелердің көрінісі.-Алматы, 2000.
   
4. 
   «Қазақ» №3,1913.
   

ӘОК 336.2

Бихондиева А.Б. аға оқытушы (Шымкент қ., М.О.Әуезов ат. ОҚМУ)

2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап мүлдем жаңа «Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер туралы кодексі» (Салық кодексі) шықты. Осы салық кодексіне сәйкес, салық қызметінің органы – салықтар мен басқа төлемдердің толық және өз мезгілінде төленуіне мемлекеттік бақылауды жүзеге асыруға тиісті болды. Салық кодексінде «мемлекеттік бақылау» термині «салықтық бақылау» болып өзгертілді. Бұл кодексте салықтық бақылауға міндетті зейнетақы қорларына төленетін жарналардың толық, өз уақытында төленуін бақылауы да кіреді.

Салық кодексіндегі салықтық бақылаудың бекітілген нысандарымен түрлерінен басқа практикада қолданылып жатқан салық қызметінің органы – салық салу обьектісін анықтау мүмкін емес болған жағдайда; есеп құжаттарының жойылу немесе жоғалуы жағдайында; салық салу обьектісін тікелей және жанама әдістермен (активтер, айналым-дар, өндіріс шығыны т.б.) анықтайды. Салық төлеушілер, салық комитеті актісіне сәйкес 5 жыл ішінде – қағазда, электрондық, магниттік тасымалдаушыларда – салық есебі бойынша құжаттарды жүргізуі міндетті.

Кодекстің 542, 544 баптарына сәйкес, ресми түрде жаңа бақылау түрлері «Салық төлеуші мониторингі», «камеральды бақылау» енгізіл-ді.

Қазіргі салық заңдарында төрт түрлі: мақсаттық, кешендік, кезектен тыс, сонымен қатар қылмыстық процессуалдық шеңбердегі заңдар бойынша тексерулер бар.

Салықтық құқық, құқықтың басқа салаларымен тек заңдық мәселелермен ғана тығыз байланысты емес, сонымен бірге – экономика, экономикалық талдау, бухгалтерлік есеп тағы сол сияқты мәселелерді де қамтиды. Салық комитетері салық төлеушілермен өзара қатынастарын бүгінгі заңдар мен нормативтер негізінде жүзеге асырады. Сондықтан да салық заңдарындағы кемшіліктер, оның тұрақсыздығы мен кемшілігі салық бақылауының тиімділігіне тікелей әсер етеді. Заңдар мен нормативтік актілердегі анық тұжырымдардың жасалмауы тексерудердің созылуына, ұзақ уақыт келісімге келмеуге салық органына немесе қаржы министрлігімен хат алмасуға әкеп соғады.

Жетілмеген салық салу, субьектілердің мемлекетпен салықтық қарым-қатынастарды, сонымен бірге салықтарды жинауды регламенттейтін жетілмеген заңдар-салықтардың жиналуына айтарлықтай әсер етеді, сол себепті жалтарудың легалды және легалды емес жолдарын туындатады. Салықтық құқық бұзушылықты талдау барысында мына жағдайларда құқық бұзушылық жиі кездесетінін көрсетті.

1. 
   Қосымша құн салығы салынатын айналымды анықтауда;
   
2. 
   Салық органына есеп бермейтін, салық органында тіркеуде жоқ, шот-фактураларында ешқандай реквизиті жоқ жеткізушінің шотфактурасы бойынша ҚҚС есепке жатқызуда;
   
3. 
   ҚҚС бойынша жеңілдікті дұрыс қолданбауында;
   
4. 
   Айыппұлдар мен өсімпұлдарды есептеуде;
   

Қазіргі уақыттта арнаулы басқарманың қызметі - салық төлеушілердің шағымдарын қарау жөнінде тәжірибие жинақтауына және республика көлемінде толық талдау жүргізуге мүмкіндік береді, мұның нәтижелерін өздерінің практикалық жұмысында пайдалануға аумақтық салық кемитеттеріне жеткізіледі. Сондай-ақ салық төлеушілерге, және салық органдарына тән қателіктердерді анықтаудың мүмкіндігі бар, мұның өзі жүргізілетін салық тексерулерінің сапасын арттыруға және салық заңнамасының нормаларын жетілдіруге көмектеседі. Салық органдарының жұмысын жетілдіру жөніндегі бұл басқарманың ұсынымдары, бұлардан басқа салық органдарының камералдық, сондай-ақ құжатнамалық тексерулерді жүргізуіне кететін уақытын үнемдеуге мүмкіндік береді.

Егер шығымдану қорытындыларын соттан тыс тәртіпке қарайтын болса, онда олардың салық төлеушілер үшін оң нәтижелері болады және салық тексеру нәтижелерімен келіспейтін барлық салық төлеушілердің өтініш жасауы үшін көтермелеу болып табылады. Әрине аппиляция қосымша тексеруге әкеп соғады. Қосымша тексеру тек салық төлеушінің шағымын қараған кезде ғана тағайын-далады және салық төлеушілер арасында туындаған даулы мәселелерді шешу болып табылады. Сөйтіп, қосымша тексеру, ең алдымен, салық төлеушілердің мүдделері үшін обьективті және әділетті шешім қабылдау мақсатында жүргізіледі.

Салық органдарының бақылау іс-әрекетіне, салық салу негізіне қатысты қазіргі құқықтық актілерді талдау нәтижесінде, заңды тұлғалардың салықтық төлемдеріне салық органдар бақылауының төмендегідей ерекшеліктері байқалады. Біріншіден, салық органдарына тіркеуге тұрумен байланысты. Заңды тұлғалардың салық төлеуші ретінде тіркеуге тұруының ерекшелігі, олар тек қатаң түрде бекітілген заңдағы мерзімдерге сәйкес мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін салықтық есепке тұруға міндетті. Екіншіден, бақылауды жүргізу нысандары мен әдістері бойынша айырмашылығы бар. Мысалы, камералдық салықтық тексеру барлық салық төлеушілерге жасалынатын болса, барып салықтық тексеру жүргізу – тек заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерге қатысты жүзеге асырылады. Үшіншіден, бюджетке төленбей қалған сомаларды төлету тәртібінде де айырмашылық бар. Заңды тұлғалардан қарыз берешектері мен салықтар бойынша өсімпұлдарын салық органдарын қаржы өндіру барысында жедел болуын қамтиды. Бірақ кей кездерде ондай жағдайлар салық төлеушінің заңды құқықтарын және қызығушылығын бұзуға әкеп соғады.

Бақылау салық органының барлық бағытына қатысты. Соған байланысты салықтық бақылаудың мақсаттары мен тактикалық межелері сан алуан түрлі. Салық органдарының алдында тұрған мақсаттарға қол жеткізу қажеттілігі, олардың қызметкерлерінің бақылау шаралары мен құқықтарының аясын кеңейтілуін қажет етеді. Мысалы, заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерге жалданушы шет елдерден заңсыз келуші жұмысшы күшіне төленген еңбекақыларына салық көбіне төленбейді. Тіпті олардың басым көпшілігі салықтық тіркеуге тұрмайды. Бұл сәтте еліміздің жалдаушы заңды және жеке тұлғаларына қатысты олардың арзан жұмыс күшін жалдау кезінде салықтық міндеттемелерге қатысты шаралар ұйымдастырылуы керек. Сонымен бірге шет елдерден ағылып келуші жұмыссыздарға құқық қорғау органдарымен біріге отырып жасалатын шараларды заңдық негіздеп, оларға толып жатқан қыруар қаржылардан мемлекетке тиісті салық сомаларын өндіріп, бюджетті толықтыра түсу керек.

Қорыта келгенде Салық кодексіне бірінші кезекте салықтық тексеру кезеңділіктері бойынша 534-баптың 1-тармағына өзгеріс енгізілуі керек:

а) заңды тұлғаларды кешендік тексеру 3 жылдан 5 жылға дейінгі аралықта бір рет, ал тақырыптық тексеру жылына бір реттен жиі болмауы тиіс;

б) жеке тұлғаларды кешенді тексеру 5 жылдан 10 жылға дейінгі аралықтан кем болмауы керек те, тақырыптық тексеру тіпті қажеті жоқ. Әрине 534 – баптың 2-тармағында көрсетілген жағдайлар-дан басқа кездерде;

в) бір мекемелердің тұрақты түрде тексеріліп, ал екінші бір мекемелердің елеусіз, бақылаусыз қалмауын қадағалап отыратын шаралар болуы керек. Өйткені ірі көлемді кәсіпорындарды тек салық органы емес барлық бақылаушы органдар тарапынан тексеру үстіне тексерулер жасалып отырылады да, орта және шағын кәсіпорындарда ашылған сәтінен бастап ондаған жылдар бойы тексерілмеген жағдайлары кездесіп отырады;

г) сонымен бірге Салық көдексіне әрбір салықтық құқық бұзушылықты, салықтық бақылау кезінде анықталған жағдайда, қолданылатын шаралар мен айыппұлдар, есімпұлдарды есептеу жағын қатаңдау етіп өзгерістер енгізу керек, сол арқылы салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерді өз уақытында және толық көлемде орындап отыруы - өсімпұлдар мен айыппұлдар төлеуден гөрі анағұрлым пайдалырақ екендігін тез түсінетіндей дәрежеге жеткізу керек;

д) Салық кодексіне және басқа да салық заңнамалары мен нормативтік актілеріне әрбір өзгерісті енгізуге негізгі ұсыныстар - ең төменгі сатыдағы салық комитеттерінен басталуы тиіс, өйткені олар тікелей салық төлеушімен жұмыс істей отырып, қандай мәселелердің жиі туындайтындығымен тікелей ұшырасады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.ҚР «Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер» туралы Кодексі 12 маусым 2001 жылы № 210.

2. ҚР «Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер» туралы Заңы 124.04. 1995 жылғы № 2235.

3. Қ.Р. «Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер» туралы Кодексі 12 маусым 2001 жылы № 210-11 (толықтырулар мен өзгерістер енгізілген).

4 ҚР Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім).

5. ҚР Президентінің жолдауы 2000 жылы.

6. Е.В.Порохов. Теория налоговых обьязательств/Учебное пособие «Жеті жарғы». А.: 2001 год.

7.А.И.Худяков. Налоговое Право РК/Учебник «Жеті жарғы». А.: 1998 год.

8. А.И.Худяков. Финансовое Право РК./изд. Қаржы - қаражат, Алматы, 1995 год.

9. Г.Карагусова. Налоги: сущность и практика использования./изд. Қаржы-қаражат. 1996 год.

10. Б.Аймаков. Налоговая система в условиях рыночных отноше-ний // Финансы Казахстана 1996 год, № 9.

В данной статье подвергнуты анализу законадательные и нормативные аспекты совершенствования порядка организации налоговых проверок и повышение ее эффективности в РК.

ӘОЖ 378. 14(063)

СЕМИНАР САБАҚТАРЫНА ДАЙЫНДАЛУ МЕН ӨТКІЗУГЕ АРНАЛҒАН

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР
Бихондиев Б.Б. э.ғ.к., доцент - ( Алматы қ., Қазмемқызпи)

Бихондиева А.Б. аға оқытушы- (Шымкент қ., М.О.Әуезов ат. ОҚМУ)

1. 
   Семинар сабақтарына дайындалу және өткiзу.
   

Семинар сабақтарында оқытушы студенттермен өзара үнемi қарым-қатынаста болады, оның өзара ғылыми және тәрбиелiк тұрғыдан студенттерге ықпалы мен жемiсi зор. Семинардың лекциядан ерекшелiгi, ол студенттер мен оқытушылар арасындағы байланыстарды күшейте түсудi қамтамасыз етедi. Екi-сағаттық семинар сабағында негiзгi талқыланатын мәселелер 3-4 сұрақтардан аспағаны абзал. Егер де семинарда талқыланатын негiзгi мәселелер 5-6 сұрақтардан құралатын болса, онда мұндай мәселелердi семинар сабағының шеңберiнде талқылау атүстi, асығыс, әрi өз дәрежесiнде оларға көңiл бөлiнбей өткiзiлуi мүмкiн.

Оқытушының семинар сабақтарына дайындалуы үш құрамдас, әрi өзара сабақтас үш үрдiстерден, яғни:

а) ұйымдастырушылық;

ё) ғылыми-теориялық;

б) методикалық үрдiстерден құралады.

I. ұйымдастырушылық үрдiсi деп семестрдiң басында жұмыс iстеуге арналған лектер мен топтардың студенттерiмен оқытушының алдын-ала танысуын айтады. Студенттердi өз мезгiлiнде семинар сабақтарының негiзгi және қосымша әдебиеттерi көрсетiлген жоспарымен таныстырып, қамтамасыз ету қажет, онда курс бойынша студенттер үшiн арналған баяндамалар мен рефераттарды, есептердi қайдан алып, қалайша орындау жөнiнде жазбаша методикалық кеңестер болуы тиiс, бұл студенттердiң экономикалық теорияның жекелеген, әрбiр тақырыбына дайындалуына өте қажет. Әрбiр оқытушы студенттердiң өзiндiк жұмыстарына байланысты курстың әр түрлi мәселелерi бойынша топтық немесе жекелей кеңестердi студенттермен өткiзудi қамтамасыз ету арқылы жан-жақты, әрi үнемi көмек көрсетуге мiндеттi.

II. Ғылыми-теориялық үрдiсi деп семинардың атқаратын қызметтерiне сәйкес оның пәндiк – мазмұны мен тәрбиелiк деңгейiн күшейту мақсатындағы оқытушының дайындығын айтады. Бұл жағдайда семинардың мақсаты – қозғалатын проблемалармен өзара үндесiп, оның әрi түсiнiктi түрде тұжырымдалуы тиiс. Өзектi мәселе бойынша шешiмдер қабылдау барысында жаңа белестi бiлiм алу үшiн студент өз бiлiмiн орнықты, әрi тиiмдi қолданатын болды.

III. Методикалық үрдiс деп – семинардың ғылыми-теориялық мазмұнын оқытушының iрiктеп және өз ой елегiнен өткiзiп, оны дидактикалық тұрғыдан өңдеуiн айтады. Бұл жағдайда оқытуды жандандырудың қазiргi кездегi құралдары-студенттердiң өз бетiмен жұмыс iстеуiне баулуға қызмет ететiн болады. Осыған орай, оқытушының мiндетi - семинар сабағында студенттердiң өз бетiнше шығармашылықпен жұмыс iстеуiне тiрек болатын мәселелердi сұрыптап, таңдап беру болып табылады. Мұны семинарды өткiзудiң әртүрлi әдiстерi мен түрлерiн, тәсiлдерiн ұштастыру арқылы жүзеге асыру қажет.

2. Семинардың қызметтерi.

I. Семинар ең алдымен бiлiм беру қызметiн атқарады, себебi семинар сабағына дайындалу барысында студенттер ғылыми әдебиеттермен және оқу материалдарын өз бетiнше оқып үйренудi, семинар сабақтарын талдау кезiнде олар оқытушымен және басқа студенттермен еркiн өзара араласып, пiкiр таластырады.

II. Семинардың танымдық қызметi оқытушының жетекшiлiк етуiмен немесе оның көмегiмен белгiлi бiр ұғымдарды студенттiң зерттеуге кiрiсуi арқылы жүзеге асырылады. Осылайша әлеуметтiк-экономикалық құбылыстарды талдау барысында студенттердiң бойында дидактикалық зерттеу әдiсiн пайдалана бiлу және оның ойлау қабiлеттiктерi қалыптасады. Нәтижесiнде студенттердiң бiлiм дәрежесi тереңдеп, нығаяды және танымның жоғары сатысына көтерiледi.

III. Тәрбиелiк қызметi – оның танымдық қызметiнен туындайды, себебi экономикалық теорияны оқып-үйрену өмiрлiк көзқарастардың қалыптасуымен тығыз да, ең бастысы, семинарда инабаттық мәселелер, жастарды еңбекке баулу, экономикалық тәрбие беру мәселелерi өз шешiмдерiн табады. Студенттер өздерiнiң алған бiлiмдерiнiң нәтижесiнде болашақ мамандардың бойында белсендi өмiрлiк көзқарастарын қалыптастырады.

IV. Бақылау жасау қызметi – семинар сабағында оқытушы мен студенттер арасында қалыптасатын өзара тығыз қарым-қатынастар мен ұзақ байланыстар негiзiнде пайда болады және ол бiлiм беру, таным және тәрбие беру қызметтерiмен өзара сабақтас. Оқытушының семинар сабақтарында студенттердiң бiлiмдерiне үнемi талдау жасау және баға беру арқылы “Экономикалық теория” курсы бойынша бүкiл бiлiм беру жүйесiн жетiлдiруге мүмкiншiлiктерi мол.

V. Шешендiк өнер мен пiкiр таластыра бiлудi жастарды» бойына қалыптастыру қызметi семинар сабақтарында “Экономикалық теория” курсы бойынша бiлiм беру процесiн мейлiнше жандандыру нәтижесiнде пайда болады. Семинардың бұл қызметi студенттермен жұмыстарды жiктеп, саралап ұйымдастыруға тiкелей байланысты.

VI. Жеке өзiндiк жұмыстарды студенттерге орындату және жүзеге асыру арқылы семинар сабағында әрбiр студенттiң басым және әлсiз жақтарын анықтап, олардың әрқайсысының өздерiне тән ерекшелiктерiне сәйкес, дербес жұмыс iстеуге мүмкiншiлiктер жасалады. Семинар сабақтарында оның сұрақтарынан басқа проблемалық мәселелерге көңiл аудару қажет.

VII. Проблемалық мәселелердi оқып-үйрену семинардың жаңа қызметтерiн туындатады. Осылайша семинар студенттердiң өз бетiнше тұжырымдар жасауға және өз әрiптестерiнiң пiкiрлерiне сын көзбен қарауға баулудың мектебiне айналады. Проблемалық бiлiм беру жағдайында жоғарыда аталған семинар қызметтерi одан әрi күшейе түседi. Мысалы, семинардың таным қызметi — өсу проблемаларының шешiмдерiн табу, тапсырмалармен және басқа да әдебиеттер негiзiнде проблемалық тапсырмаларды орындау және ғылыми экономикалық сананы қалыптастыру және т.б. арқылы толықтырылады.

Жоғарыда аталған қызметтерi семинардың барлық типтерiне де ортақ.

I. Семинар сабақтарының үш типi бар:

1. 
   Жүйелiк-тақырыптың типтегi семинар көп таралған. Бұл лекциялардың тақырыптарына сәйкес, жүйелi курс бағдарламасының әрбiр тақырыбы бойынша өткiзiлетiн семинар сабағы болып табылады.
   
2. 
   «Проблемалық-тақырыптық типтегi семинар» деп курсты белгiлi бiр бөлiмi бойынша, бiрнеше тақырыптар мен бөлiмшелерден құралып өткiзiлетiн семинарды айтады. Мұндай семинарлар студенттермен жұмыстарды ұйымдастырудың орта мезгiлiнде немесе соңғы уақытында өткiзiледi.
   
3. 
   Арнайы семинар деп – методикалық сипаттағы мәселелерге немесе белгiлi маңызды мәселеге арналып өткiзiлетiн жүйелi семинарды айтады.
   

4. Семинарды өткiзу әдiстерi.

1. Семинар сабағы өткiзуде ең көп таралған жоспар бойынша сұрақ-жауап әдiсi болып табылады. Бұл жағдайда аталған әдебиет бойынша берiлген сұрақтарға студенттердiң барлығы дайындалады. Студенттер өз тiлектерi бойынша немесе оқытушының шақыруымен жауап бередi.

2. Семинар сабақтары рефераттар мен баяндамаларды талқылау әдiсi арқылы өткiзiлуi мүмкiн, бұл студенттердiң алдынала әдебиеттердi iрiктеуiне, рефератты», баяндаманың жоспарын жасап, олардың мазмұнын құрастыруына байланысты оқытушыдан үлкен дайындық жұмыстарын iске асыруды талап етедi. Рефераттар мен баяндамаларды» тақырыптары кафедра мәжiлiсiнде бекiтiлiп және барлық студенттер топтарына берiледi.

Рефераттар мен баяндамаларды тыңдаудың басты нысандары: бiрiншiден, академиялық топтың белгiлi бiр студентiне нақты тақырып бойынша дайындауды жіктеу; екiншiден, белгiлi тақырып бойынша бiр немесе бiрнеше студенттерге рефераттарды бiрмезгiлде жазуды мiндеттеу, мұндай жағдайда бiр студент негiзгi баяндамашы ретiнде сөйлейдi де, қалғандары пiкiр айтушы ретiнде оны толықтырады; үшiншiден, студент өз қалауы бойынша реферат пен баяндаманың тақырыбын таңдап алады.

Осылайша рефератқа (баяндамаға) дайындалудың үш жолының маңызы бiрдей. Академиялық топтың құрамын, дайындық дәрежесiн ескере отырып, оқытушы атаған рефераттар мен баяндамаларды тыңдаудың үш түрiнiң өзiне ұнағанын тыңдауға әрқашанда құқылы.

Студенттерге рефераттың (баяндаманың) тақырыбы бойынша академиялық топтың алдында 10-12 минуттан аспай сөйлесуi тиiс екенiн алдын-ала ескерткен жөн. Уақыты бұлайша шектеу, бiрiншiден, аудитория немқұрайлы тыңдаушыларға айналып кетпес үшiн, екiншiден, баяндамашының өз көзқарасын ықшам, әрi дәлiрек жеткiзуi үшiн қажет.

3. Бақылау жұмыстарын орындау және есептер мен жаттығулардың, тест сұрақта-рының шешiмдерiн табу сияқты семинар сабақтарын өткiзудiң әдiстерiн пайдалану оның бақылау жасау қызметiн одан әрi күшейте түседi.

Әдетте, жазбаша бақылау жұмыстары сабақтың бас кезiнде немесе ортасында берiледi, себебi оларды орындауға байланысты қажеттi уақыт жеткiлiктi болуы тиiс. Есептер мен жаттығуларды шешу студенттердiң ықыластарын жұмылдырып және олардың теориялық бiлiмдерiн қолдануға, әрi тереңдетуге жол ашады.

4. Семинар сабақтарын өткiзу әдiстерiнiң iшiнде коллоквиумдарды өткiзудiң маңызы зор. Коллоквиумның бақылау жұмыстарын орындаумен салыстырғанда бақылау жасау қызметi жоғары.

Коллоквиум жекелеген бiр тақырып бойынша немесе бiрнеше тақырыптарды жинақтап өткiзiлуi мүмкiн. Коллоквиумге алдын-ала дайындық жұмыстарын жүзеге асыру қажет. Кафедра коллоквиумге қатысты мәселелер мен проблемаларды таңдап, жасап және оларды студенттерге таныстыруға мiндеттi. Коллоквиум студененттердiң тақырыптарды қандай дәрежеде меңгергенiне бақылау жасаумен шектелмейдi, әрi лекция және семинар сабақтарының белгiлi бiр жүйелi бiлiм беру сапасын анықтауға көз жеткiзедi.

XX ғ. соңғы жылдары семинар сабағының интерактивтiк әдiстерiн кеңiнен пайдалануда.

Интерактивтiк әдiстердiң түрлерiне жататындар:

1. 
   зеректiлiк таныту;
   
2. 
   iскерлiк пен рольдердi орындау ойындары;
   
3. 
   дискуссия;
   
4. 
   дебат;
   
5. 
   кiшiгiрiм топтармен жұмыс жүргiзу;
   
6. 
   көрнектi құралдармен безендiру және иллюстрациялау;
   
7. 
   тренингiлер;
   
8. 
   өрнектi ара.
   

2. Құрылымы жағынан ойын әдiстерi бiрнеше түрге бөлiнедi:

1. 
   Дидактикалық ойындар және оның элементтерi
   
2. 
   Имитациялық ойындар және оның элементтерi
   

б) iскерлiк ойындары;

в) иллюстративтiк ойындар.

Интерактивтiк әдiстердiң келесi түрi дискуссиялар болып табылады.

3. Дискуссия кезiнде даулы мәселелердi қызу талқылайды және студенттерде әртүрлi көзқарастар болады.

4. Дебаттарды өткiзу студенттердiң өз көзқарастарын анық және дұрыс тұжырымдап жеткiзе бiлуге баулуды» тиiмдi құралы, ол студенттердiң өздерiне қажет айғақ дәлелдер мен мәлiметтердi тауып, қолдануға көмектеседi. Дебаттар студенттердiң қоғамдық пiкiрлерге әсер ету немесе саясатқа өзгерiстер енгiзу жөнiндегi өз қабiлеттiктерiне сенiмдiлiктерiн күшейтедi.

5. Интерактивтi әдiстен маңызды түрi “кiшi топтармен жұмыс жүргiзу”.

Бұл сабақ үстiнде студенттердiң қызметтерiн ең жақсы пәрмендi тәсiлi.

Кiшi топтармен жұмыс жүргiзу:

• 
  топтағы студенттердiң өзара бiр-бiрiне жауапкершiлiк сезiмдерiн қалыптастырады, себебi бүкiл топтың қол жеткен табысы оның әрбiр мүшесiнiң бiлiм дәрежесiне байланысты анықталады;
  
• 
  студенттердi ұжымдағы жұмысты жүргiзуге үйретедi, себебi топта шешiмдердi қабылдау оның барлық мүшелерiнiң пiкiрлерiн ескерiп, санасу арқылы жүзеге асырылады;
  
• 
  студенттердi белгiлi бiр тоқтамға келуге баулиды, себебi әрбiр топта дұрыс шешiмдердi таңдау үшiн оны жеткiлiктi дәлелдейтiн лайықты кандидатты iрiктеп алу қажет.
  

Экономикалық теорияны оқытуда ғылыми-методикалық жағынан дұрыс жасаған таблицалар, графиктер, диаграммалар мен схемалар маңызды роль атқарады.

Көрнектi иллюстрацияларға қойылатын талаптар:

• 
  шынайы ғылыми сипатта болу;
  
• 
  оқып-зерттелетiн материалдарға сай келу;
  
• 
  шынайы шындыққа негiзделу;
  
• 
  ыңғайлы және жақсы безендiрiлуi тиiс.
  

8. “Өрнектi ара” әдiсi студенттердiң өз ойларына түйген ақпараттарын бiр-бiрiне оқытушы ретiнде жеткiзуге мүмкiндiк бередi.

Жоғарыда айтылған интерактивтiк әдiстердi пайдалану арқылы семинар сабақтарын өткiзудiң практикалық нұсқауларын талдау, оларды пайдалану жеке адамның дамуына кең мүмкiншiлiктер жасайтындығына көз жеткiзедi.

Интерактивтi әдiстердiң студенттерге беретiн шараптары:

• 
  сабақты тыңдауға және өзара пiкiрлесуге дағдылану;
  
• 
  басқа адам үшiн жанашырлық жасай бiлу;
  
• 
  өз ой өрiсiнiң дамуына баға беру;
  
• 
  студенттердiң мәселелердi iске асыру және шешiмдердi қабылдауға қабiлеттi болуы;
  
• 
  сын көзбен талдап және ойлау;
  
• 
  бүкiл экономикалық проблемаларды жүйелi, салдары көзқарастармен тұжырымдауға студенттердiң қабiлеттерiн нығайту.
  

Майталман оқытушылардың тәжiрибелерi сабақты өткiзу тек бiр ғана әдiспен шектелуге болмайтындығын көрсеттi. Қалыпты жағдайда семинарды өткiзудiң әр түрлi әдiстерiн өзара ұштастырып өткiзудiң тиiмдi екенiн өмiрдiң өзi дәлелдеп бердi.

1. 
   Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030». Елбасының Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы, 1997.
   
2. 
   Әубәкiров Я. Экономикалық теория негiздерi. – Алматы, 1998.
   
3. 
   Кейне Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. – Москва, 1978.
   
4. 
   Макконелл К.Р., Брю С.Б. Экономикс: принципы, проблемы, политика. – Москва. 1992.
   
5. 
   Маршалл А. Принципы политической экономии. – Москва. 1983.
   
6. 
   Милль Д.С. Основы политической экономии. – Москва, 1980.
   
7. 
   Самуэльсон П. Экономика. – Москва, 1964.
   
8. 
   Смит А. Исследование оприроде и причнинах богатства народов. – М., 1962.
   
9. 
   Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика (пер с англ.) – М., 1993.
   
10. 
    Маркс К. Капитал.
    
11. 
    Мәдешов Б. Нарықтық экономика теориясына кiрiспе. – Алматы., 1995.
    
12. 
    Бихондиев Б.Б., Ботвич В.Я. Рыноктық шаруашылық негiздерi. – Алматы, 1993.
    
13. 
    Бихондиев Б.Б., Шаромова В.В. Основы рыночной экономики. – ч.1,2,3. Алматы, 1996
    
14. 
    Семинар сабағын өткiзуге арналған әдiстемелiк нұсқаулар. - Шымкент, ОҚМУ, 2002.
    

(Алматы қ., Қазмемқызпи)

Тәуелсіздікке қол жеткізіп, егеменді елге айналған ХХ ғасырдың 90 жылдарынан бастап, Қазақстанда көші- қон өзгеше сипат алды. 1990-шы жылдардан бастап бұрынғы Кеңес Одағының басқа республикаларындағыдай,Қазақстанда көші-қон үрдістері күшейді. Бұл көбінесе этностық топтардың тарихи Отанына оралу мүмкіндігінің кеңеюімен байланыстырылады. 1991-2005жж. ішінде халықтың республикалық көші-қон көлемі 4400,9 мың адамды құрады.Осы кезең ішінде ел ішіндегі көші-қон қозғалыстарында айтарлықтай өзгерістер болды, осы көрсеткіштердің шамасы 1991 жылғы 431,3 мың адамнан 2005ж 298,6 мың адамға азайды, яғни 1,4 есе қысқарды. 1994ж. республика халқының көші-қонға байланысты кемуі ең жоғары болып, 400 мың адамнан асты, көші-қон сальдосының коэффициенті (1000 тұрғынға шаққанда) -25 адамды құрады.1995 жылдан бастап Қазақстанда оң қозғалыстар басталды, елден тыс кетушілер санының төмендеу көрінісі байқалды. 1991-2005жж. ішінде халықаралық көші-қон бойынша республикаға 1126,7 мың адам көшіп келіп,3209,8 мың адам көшіп кетті. Осы кезең ішіндегі халықтың көші-қонының теріс сальдосы 2083,1 мың адамды құрады. Негізгі көші-қон ағымдары ТМД шеңберінде,Қазақстан мен Ресей, Украина және Орталық Азия елдері арасында,ТМД-дан тыс елдер шеңберінде Қазақстан мен Германия арасында қалыптасты.

Республикадағы көші- қон ағыны қарқынды жүрген облыстардың бірі- Қызылорда облысы. Ол Қазақстанның оңтүстігіндегі әкімшілік- аумақтық бөлік. Жер аумағы 226,0 мың км ². Қазақстан жерінің 8,3 %-ын алып жатыр. Тұрғыны 2007 жылдың деректері бойынша 625,1 мың адамды құрады. Орталығы- Қызылорда қаласы. Облыс құрамында 7 әкімшілік аудан, 3 қала бар. Қызылорда облысының табиғат жағдайына тән сипат- оның шөл зонасында орналасуы, шұғыл континентті климаты. Қызылорда облысы әрқашан да республиканың басқа аумақтарымен салыстырғанда табиғи тартымдылығы аз. Радиациялық, температуралық, ылғалдылық, жел және т.б.табиғи- климаттық өлшемдері бойынша облыс аумағы адамдар тұруына қолайсыз болып саналады. Мұндай көзқарас өнеркәсіптің шикізаттық бағытына және инфрақұрылымның нашар дамуына ғана емес, сонымен бірге экологиялық апат аймағына да кіруіне байланысты туындады.

70-ші жылдардан бастап Қызылорда облысынан кетушілер саны көбейді.Әсіресе, 1970 жылдан бастап облысқа келушілер ағыны әлсіз болып, көші-қон сальдосы теріс мәнге ие болды. Ең төменгі көрсеткіш 1994ж байқалды. Кеткендер саны келгендер санынан 12694 адамға артық болды. Ал 1994 жылдан бері көші-қон сальдосының қысқару тенденциясы бет алған.

Қазақстан өңірлерінің демографиялық жылнамалығы.А.,2006. 503-б

1999 жылғы халық санағы бойынша көші-қондық өсім -2631 адамды құрады.Облыстан 6365 адам көшіп кетті және сәйкесінше 3734 адам келді. Барлық көші-қондық өсімде сыртқы көші-қонға 47%, ал республикалық (облысаралық және облыстық) көші-қонға 53% тиесілі болды.1-сурет бойынша миграциялық өсім 1999ж. көші-қонның барлық түрлері бойынша теріс мәнге ие болды.

1999 ж. облыста басқа аудандардан жұмыс іздеп келушілер ағыны Қызылорда қаласында байқалды. Қызылорда қаласында миграциялық өсім -532 адамға жетті, көші-қонның қарқындылығы -2,75%-ды, облыстық орташа көші-қон қарқындылығы -4,63%-ге жетті.

Қызылорда облысынан халықтың жаппай кету ағыны 1992-1995 жж.аралығындағы кезеңге, жаңа мемлекеттің, жаңа реформалардың және қайта құрулардың қалыптасуының алғашқы жылдарына сәйкес келеді. Халықтың қоныс аударуының көп бөлігін орыстар, украиндер, белорустер құрады.

Қызылорда облысындағы халықаралық көші- қон да өзіндік сипатқа ие болды. Бұл негізінен облыс аумағынан бөлек этнос өкілдерінің тарихи Отандарына оралуымен байланысты. Көшіп кетушілердің көп бөлігін- орыстар, украиндер, немістер құрады.

1999-2006 жылдар аралығындағы халықаралық көші-қон мәліметтеріне талдау жасасақ, иммигранттар мен эмигранттардың негізгі бөлігін 16-62 жас аралығындағылар, яғни экономикалық белсенді халық құрайды. Осы жылдар аралығында халықаралық көші-қон айырымы оң мәндерге ғана ие. Бұл кеткендер санының келгендер санынан аз екендігін көрсетеді. Негізінен ТМД елдерінен келушілер мен ТМД елдеріне кетушілер саны тұрақты көрсеткіштерге ие.

Халықаралық көші-қонда 2005ж. Қызылорда облысында иммигранттар 2374 адам, эмигранттар 530 адам болды. Көші-қон айырымы 1844 адам болды.

Көші-қон халықтың жас және жыныс құрылымына да әсер етеді және жалықтың қартаюына әкеледі.Себебі, мигранттардың көбі еңбекке жарамды жастағылар болып табылады. Сонымен бірге, қалаларға еркектерге қарағанда әйелдер көп келеді, бұл қаладағы әйелдер санының артуына себеп болады. Сонымен бірге, көші-қон халықтың ұлттық құрамына да өзгерістер енгізді. 1989-1999жж. аралығында қазақтардың саны 87,8%-дан 94,7%-ға дейін өсті. Ал эмигранттар негізінен орыс тілді халық болды.

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері көші-қон мәселесіне көп көңіл бөлуде. Қазақстан Республикасының 1992 ж. қабылданған «Көшіп кетушілер туралы», «Халықтың көші-қоны» туралы Заңдары көші- қон саласындағы қоғамдық қатынастарды реттеп, көші-қон үрдістерінің негіздерін белгіледі. Сөйтіп, өзінің тарихи Отанына қайтып оралатын адамдар мен отбасылар үшін жаңа жерде тіршілік жағдайларын жасау мәселесін мемлекеттік тұрғыда шешу ісі қолға алынды. Шет елдерден ата жұртына көшіп келетін оралмандарға жыл сайын өсіп отыратын квота белгіленіп, олардың орналасуы үшін мемлекеттік және жергілікті бюджеттерден қаржы бөлініп тұратын болды. Көші- қон квотасы бойынша Қызылорда облысына да соңғы он бес жылда 5 мыңнан астам оралмандар көшіп келді. Облыстық миграция және демография басқармасының мәліметтері бойынша облысқа және соның ішінде Қызылорда қаласына жақын және алыс шетелдерден 1,5 мың жанұя немесе 5,23 мың адам қоныстанған. Олардың көбі көршілес Өзбекстаннан тарихи Отанына оралған оралмандар.

Қызылорда облысында халықтың тұрақты тұрмауының негізгі себептеріне әлеуметтік–экономикалық, экологиялық жағдайлардың нашарлауы болып табылады. Экономикалық және әлеуметтік көзқарас жағынан көші-қон үрдістерінің даму бағыттарын, қарқындылығын, көлемін және құрылымын анықтау маңызды. Себебі, бұл сұрақтарды зерттеу көші-қон деңгейі мен еңбекке жарамды бөлігін орналастыру деңгейі арасындағы өзара байланысты қалыптастыру үшін қажет.

Сонымен бірге ауылдық жерлерден қалаларға халықтың көші-қон ағынын азайту үшін жалпы демографиялық құрылымға өзгеріс ендіру керек.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Нүсіпова Г.Н. Халықтар географиясы: Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті. 2005.

2.Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағының талдамалы есебі. /Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі/ Алматы, 2005.

3.Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы. 01/2007/. Қызылорда облысы статистика басқармасы. Қызылорда, 2007

4.Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы Алматы: Қазақ энциклопедиясы. 2003. 5,6-томдар.

5.Қазақстан тәуелсіздік жылдарында. 2006 Қ.Р.Статистика агенттігі. Алматы, 2006.

6.Қазақстан өңірлерінің демографиялық жылнамалығы. /Қ.Р.Статистика агенттігі/ Алматы, 2006.

7.Региональный статистический ежегодник Казахстана. /Комитет по статистике и анализу/ Алматы , 2005.


ТҮЙІНДЕМЕ
Бұл мақалада Қызылорда облысындағы көші- қон мәселесі қарастырылды. 1999 жылдан 2006 жылға дейінгі көші- қон қозғалысына талдау берілді. Облыс ішіндегі және облыстан тыс жерлерге халықтың көші-қонуының себептері анықталды.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривается миграционная ситуация Кызылординской области. Дается подробный анализ миграционного движения населения за период с 1999г. по 2006 г. В работе анализируются причины миграции населения внутри области и за его пределы.

ӘОК 796.50