Казақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

2 Дәріс

2. Аударма теориясының қалыптасуы мен дамуы.

3. Аудармаға қойылатын талаптардың тұжырылымдауы.

Аударманың қоғамдық мәні, және аудармашылық іс-әрекеттің масштабының кеңюі зерттеушілердің назарынан тыс қалмады. Аударманың көп ғасырлық тарихында аудармашы әрекетін теориялық жағынан түсіндіруге, аударма сапасын бағалау критерийлерін жасау, аударма процесінің барысына және нәтижесіне әсер ететін факторларды анықтауға бірнеше рет талпыныстар жасалынды. Аудармашы өз жұмысында үнемі әртүрлі аударма варианттарын таңдау қиыншылықтарымен кезігіп отырды. Осындай қиындықтарды жеңу туралы өз ойларын түсіндіруге тырысты. Мұндай тұжырымдама аударма принциптері түрінде қалыптасып отырды.

Сөйтіп, аударманың бірінші тетретиктері аудармашылардың өздері болды. Олар өздерінің жеке тәжірибелерін таратуға тырысты.

Мәселен, тіпті көне дәуірдің аудармашылары аударманың оригиналға жақындық деңгейі туралы мәселені кеңінен талқылаған. Көне аудармаларда оригиналды сөзбе-сөз көшіріп аудару орын алды. Ол кейде аударманы түсінуге қиындық келтірді. Сондықтан кейінірек кейбір аудармашылар аудармашының еркін аударма жасауға құқығын теориялық жағынан негіздеуге тырысты.

Кейінірек кейбір аудармашылар «аудармашының нормативті теориясын» жасауға тырысты. Онда «жақсы» аударма дегенге жауап беретін бірнеше талаптар айтылды. Француз гуманисті, ақын, аудармашы Этьени Доле (1509 - 1546) аудармашы аударманың төмендегі 5 негізгі принциптерін басшылыққа алуы тиіс деп санады. Олар:

1. 
   аударылатын мәтіннің мазмұнын және автордың айтайын деген ойын толықтай түсіну;
   
2. 
   аударылатын екі тілді жетік білу;
   
3. 
   сөзбе-сөз аударудан бас тарту;
   
4. 
   аударма сөйлеудің жалпы қолданылатын формасын қолдану;
   
5. 
   сөздерді дұрыс таңдап, дұрыс орналастыру;
   

1790 жылы ағылшын аудармашысы А. Тайтлер өзінің «Аударма принциптері» деген жұмысында аудармаға төмендегідей талаптарды ұсынды:

1) аударма оригиналдың идеясын толық беруі тиіс;

2) аударманы берудің стилі мен манерасы оригиналдағыдай болуы керек;

3)аударма оригинал сияқты жеңіл оқылуы тиіс.

Мұндай талаптар қазір де мәнін жоғалтқан жоқ.

Сөзбе-сөз аудару мен еркін аударуды жақтаушылардың арасындағы талқылау Ресейде де болды. Орыс аудармашылары П.А.Вяземский және әсіресе А.А.Фет сөзбе-сөз аударуды жақтады, бірақ белгілі әдебиетшілер және аудармашылар Н.М.Карамзин, В.А.Жуковский аудармада аудармашылар оригиналды сақтай отырып, еркін өз бетінше шығарма жасау құқығын жақтады. Әсіресе олар өлеңдерді аударуда еркіндікті талап етті. Жуковскийдің мынадай қанатты сөзі кеңінен белгілі: «Прозада аудармашы – құл, ал өлеңде қарсылас». Аударманың осы бір-біріне қарсы екі концепсиясы XX ғ.-да боды. Ол кездегі ұсынылған аударма принциптері негізінен аударма практикасына сүйеніп жасалып отырды. Олар аударма әрекетінің мәнін ашатын қандай да бір ғылыми теориясына сүйенген жоқ. Олар аударманың жеке, немесе жеңіл аспектілерін қозғап отырды. Ағылшын зерттеушісі Т.Сэвори әртүрлі авторлар ұсынған аударманың негізгі талаптарын қосып төмендегідей талаптар ұсынды:

1. 
   аударма оригиналдың сөзін беруі керек;
   
2. 
   аударма оригиналдың ойын беруі тиіс;
   
3. 
   аударма оригинал сияқты жеңіл оқылуы тиіс;
   
4. 
   аударма аударма сияқты оқылуы тиіс;
   
5. 
   аударма оригиналдың стилін беруі керек;
   
6. 
   аударма аудармашының стилін беруі керек;
   
7. 
   аудармада алып тастау,қосу болу керек;
   
8. 
   аудармада алып тастау, қосу болмау керек;
   
9. 
   өлеңдерді проза түрінде аудару;
   
10. 
    өлеңдер аудармада өлең түрінде берілуі тиіс.
    

Мұндай аударма әректінің ғылыми теориясының керектігін негіздеуге талпыныстарға аудармашылардың өздері қарсы болды. Себебі аудармашылар бағынуға тиіс қандай да бір аударманың нормасы мен ережелері аудармашылардың шығармашылық еркіндігіне шек қоятын еді. Олар аударма теориясы мен ғылымын аударма өнеріне қарама-қарсы деп қабылдады.Олар талантты аудармашылар аударма теориясы туралы ұғымы болмаса да, аударма шедеврлерін жасағанын және жасап жатқанын көрсетті. Олар аударма деген - өнер, ешқандай аударма туралы ғылым мүмкін емес деп санады.

Бірақ, аударма өнері аудармашының психологиясына байланысты. Оның аударма процесін меңгеру қабілетіне, аударма барысы мен нәтижесіне әсер ететін барлық факторларды ескеріп, тілдік құралдарды дұрыс таңдап, толыққанды аударма мәтінін жасай алу қабілетіне байланысты.Кейбір аудармашылар әртүрлі деңгейде мұндай қабілетке ие, бірақ ол итуитивті түрде шығармашылық актің нәтижесінде болады.

Аударма әрекетінің шығармашылық сипаты, аудармашылық әрекеті ғылыми анализ бен теориялық сипаттаудың объектісі бола алмайды дегенді білдірмейді. Аударманың ғылыми теориясының негізі XXғ.-дың ортасына ьаман аударма проблемасына тілтанушылар көңіл аудара бастағанда жасала бастады.Оған дейін аударманың лингвистика ғылымының қатысы жоқ деп саналды.20-ғ-дың ортасына қарай тілтанушыларға аудармашылық әрекетке өз көзқарастарын түбірімен өзгертуге тура келеді.Себебе ол кезеңде бірінші орынға саяси,коммерциялық,ғылымии-техникалық, «іскерлік» материалды аудару қойылады.Оларға афтордың жеке стилінің маңызы болмады.Осыған байланысты аударманың негізгі қиындықтары аударма процесіне қатысатын 2 тілдің тілдік жүйелер құрылысындағы айырмашылықтарға байланысты екендігін айта бастады.Тілдік жүйе тілдік бірліктермен тілтанушылар айналысатын болғандықтан,және сонвмен бірге аударма дәлдігіне талаптардың өсуі,тілдік бірліктердің аудармада бірліктері бар екендігін көрсетіп,аударманың лингвистикаға қатысы бар екенін түсіне бастады.

Аударманы лингвистикалық тұрғыдан зерттеу қажеттігі жаппай аудармашылар даярлауда міндетінен туындады.20-ғ-дың ортасында аудармамен тек қана талантты аудармашылар ғана айналысып қойған жоқ,басқа да аудармашылар қажет болды.Аудармашылар дайындау үшін көптеген елдерде аудармалық мектептер,факультеттер мен институттар құрыла бастады.Олардың міндеттері жоғары білікті аудармашылар дайындау болды.Әдетте аудармашыларды дайындау шет тілдері оқытылатын жоғарғы оқу орындарында жүргізілді.Шет тілдернен сабақ беретін оқытушыларға оқу бағдарламасын,оқулықтар жасауларына тура келді.Ал ол жұмыстарды атқару үшін,аударма процесінің мәнін ашу керек болды және аударма барысы мен нәтижесіне әсер ететін лингвистикалық,экстралингвистикалық факторларды анықтай алу керек болды.

Тілтанушы мамандарға жоғары білікті аудармашылар даярлайтын тиімді курстар құру үшін тиісті деңгейде ғылыми база жасау керек болды,

Аударманың лингвистикалық аспектілерін нақты зерттеуді кеңес тілтанушылары бастады.1950 жылы Я.И.Рецкер өзінің «Ана тіліне аударудағы заңды сәйкестік» деген мақаласын жазды.Онда ол аудармашының аударма вариантын таңдауы тіпті де еркін емес екенін,оның заңды,яғни аударма процесіне қатысатын екі тілдің бірліктерінің сәйкестігімен анықталатынын сендіре айтты.Я.И.Рецкер бұл тәсілдерді «заңды сәйкестілік» деп атады,және 3 түрлі сәйкестік болатынын анықтады:эквиваленттер,аналогтар және адекватты ауыстырулар.Сөйтіп, «сәйкестік» ұғымы зерттеу практикасына нақты енді.Аударма процесінің тілдік заңдылықтарын анықтау үшін аудармаларды олардың түпнұсқаларымен салыстыру тәсілі ерекше маңызды болды.Соңғы онжылдықтарда аудармалық сәйкестілік мәселесімен көптеген авторлар айналысты.А.С.Бархударов «Тіл және аударма» деген еңбек жазды.1953ж.А.В.Федоровтың «Аударма теориясына кіріспе» атты еңбегі жарық көрді.Онда алғаш рет аударманың лингвистикалық теориясын жасаудың қажеттігі мен мүмкіндігі айтылды.Аударманың лингвистикалық аспектілеріне арналған еңбектер шетелдерде де көптеп шыға бастады.

Лингвоаудармалық зерттеулер 20-ғ-дың 70-жылдарында жемісті дамыды.Аударманың лингвистикалық теориясын жасауда үлкен үлесті кеңес ғалымдары қосты.Олардың еңбектеріне тән нәрсе – аудармалық зерттеулердің лингвистикалық негізін нақты анықтауға тырысу және аударманы тілдік ғылымдардың объектісі ретінде қарастыру болды.Зерттеулер нақты жасалған аудармалардың негізінде жүргізілді.Ондай аудармаларды оригиналдарымен олай салыстыру тіларалық қатынасты тілдік жүйелердің ерекше заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді.Бұл тұста Ю.В.Ванниковтың «Аудармалық пәндердің бірегей комплексі» деген еңбегін атап өтуге болады.Бұл еңбекте аударма теориясының негізгі бөлімдерін топтастырудың жалпы принциптеріжасалған және аударманың жалпы,жеке,арнайы теориялары деген ұғымдардың анықтамаларын ұсынды.

1973 жылы В.Н.Комисаровтың «Аударма жайлы сөз» және 1980 жылы «Аударма лингвистикасы деген еңбектері шықты.Бұл жұмыстарда аудармаға лингвистикалық анализ жасау принциптрін жасауға,аудармалық эквивалент,аударма процесін және аударма модельдерін суреттеу тәсілдеріне көңіл бөлінді,бірінші рет аударма прагматикасы,аударма нормасы ұғымдары енгізілді.

Лингвоаудармалық мәселе А.Д.Швейцердің «Аударма және лингвистика» деген еңбегінде қарастырылды.А.Д.Швейцердің аударма процесінде грамматикалық трансформациялардың лексикосемантикалық қайта жасаудың болатынын анықтады.

1974жылы Я.И.Рецкердің «Аударма теориясы және аудармалық практика» деген еңбегі шықты.Ол еңбегінде автор аудармалық заңды сәйкестілік теориясының негізін жан-жақты айтып берді.Еңбекте сәйкестілік типтерінің классификациясы,аудармадағы әр түрлі лексикалық,грамматикалық,трансформациялардың түрлері суреттеледі.Автор фразеологиялық бірліктерді аудару мәселесіне және аударма мазмұнынын модальды,экспрессивті асектілеін беру мәселелеріне ерекше көңіл бөлді.Осы кезеңде кеңес ғалымдарының зерттеулерімен бірге аударманың лингвистикалық теориясы шеңберінде шетел тілтанушыларының еңбектерінің де маңызы зор болды.

Аударманың лингвистикалық теориясын жасауға арналған еңбектердің көпшілігінде аударманың жалпы теориялық проблемалары азды-көпті нақты қос тілге қатысты аудармалық сәйкестіліктерді жан-жақты суреттеу негізінде қарастырылады. Осы зерттеулердің нәтижесінде тек қана жалпы аударма теориясы ғана емес, жеке, арнайы аудама теорияларының негізін жасау мүмкін болды.

Соңғы онжылдықта аударманың жекелеген түрлерін зерттеуге арналған аударманың арнайы теориясы едәуір дамыды. Мұндай зерттеулер де жалпы алғанда аударма мәнін тереңірек түсінуге мүмкіндік жасап, жалпы аударма теориясының кейбір жағдайларын нақтылауға көмек жасады. Әсіресе әр түрлі ауызша аударма ғылыми –техникалық аудармаларды зерттеу табысты дамып келеді.

Сөйтіп, өз елімізде, шет елдерде жасалған лингвоаудармалық зерттеулер лингвистикалық аударма теориясын жасауға негіз болды

1 Аударманың бірінщі теоретиктері кімдер болды?

2 Көне аудармаларда қандай аударма орын алды?

3 Аудармашы әрекетін теориялық жағынан түсіндіруге талпынған аудармашылар кімдер?

4 Аударманың ғылыми теориясының негізі қай кезде жасалына бастады?

5 Аударманың лингвистикалық аспектілерін нақты зерттеп,лингвистикалық аударма теориясын жасауға негіз болған кеңес ғалымдары кімдер?

5 (3-6 беттер)

2(10-17беттер)

Мазмұны:1.Аударма теориясының пәні Аударма ұғымының анықтамасы.

2. Аударманың жалпы,жеке және арнайы теориялары.

3.Салғастырмалы әдіс- аудармалық зерттеудің негізгі әдісі ретінде.

4.Аудармашылық іс - әрекеттің объективті субъективті жақтары.

Аударма дегеніміз – кейбір аспектілері әртүрлі ғылымдардың зерттеу пәндері бола алатын күрделі,көп қырлы құбылысы.Аударма жүргізу шеңберінде психологиялық,әдебиеттік,этнографиялық және аударма әрекетінің басқа да жақтары,сонымен бірге аударма қызметінің тарихы зерттелінеді.Қазіргі заманға аударма жүргізуде негізгі орынды аударманы лингвистикалық теориялық бөлігін лингвистикалық аударма теориясы құрайды. «Аударма теориясы» термині «Лингвистикалық аударма мағынасында колданылады».

Аударма теориясы жалпы аударма теориясы,жеке аударма теориясы,және арнайы аударма теориясы болып бөлінеді.Жалпы аударма теориясы аударманың жалпы лингвистикалық заңдылықтарын зерттейтін бөлім.Жеке аударма теориясы нақты екі тілдің арнайы ерекшеліктерін зерттейтін бөлім.Арнайы аударма теориясы аударма процесі кезінде әртүрлі типтегі және жанрдағы текстердің ерекшеліктерін ашады.Жалпы аударма теориясы теориялық негізде түсіндіріледі және жеке.арнайы аудармалар теориясының негізгі түсініктерін анықтайды.

Аударма теориясы өз алдына мынадай негізгі міндеттерді қояды:

1. 
   Аударманың жалпа лингвистикалық негізін ашып суреттеу.Яғни аударма процессінің негізінде тілдік жүйелердің қандай ерекшеліктері мен заңдылықтары жатқанын көрсету,аударма процесінің мүмкіндігінің шегін анықтау;
   
2. 
   Аударманы лингвистикалық зерттеудің объектісі ретінде анықтау,оның басқа тілдік арақатынастарды айырмашылығын көрсету;
   
3. 
   Аудармашылық қызметінің түрлерін топтастырудың негізін жасау;
   
4. 
   Оригинальдық мәтіндердің және аударманың қарым – қатынастық тең құндылығы ретінде эквивалеттіліктің мәнін ашу;
   
5. 
   Әртүрлі тілдерді біріктіру үшін жеке және арнайы аударма теориясын құрудың ерекшеліктерін және жалпы принциптерін жасау,
   
6. 
   Аударма процесін оригинальдық мәтінді аударма мәтініне ауыстырудағы аудармашының әрекеті ретінде ғылыми сипаттаудың жалпы принциптерін жасау;
   
7. 
   Аударма процесінде прагматикалық және қоғамдық лингвистикалық факторлардың әсерін ашу;
   
8. 
   «Аударма нормасы» ұғымын анықтау және аударма сапасын бағалау принциптерін жасау;
   

Лингвистикалық аударма теориясы ең бірінші кезекте аударма процесіне қатысатын тілдер қызметінің ережелерімен құрлысының ерекшеліктері негізінде жатқан аударма процесінің объективті заңдылықтарын анықтап,сипаттаумен айналысатын сипаттамалы теориялық пән болып табылады.Лингвистикалық аударманы зерттеудің маңызды тәсілі болып,аударманың салғастырмалы талдауы қызмет етеді,яғни аударма мәтінінің формасы мен мазмұнын оригиналдық формасы мен мазмұнын салғастырып талдау.Аударма процесі кезінде әртүрлі тілдегі екі мәтіннің арасында белгілі бір қатынас орнайды.Осындай текстерді салғастыра отырып,аударманың ішкі механизмін ашуға,эквивалеттілік бірліктерді анықтауға,оригиналдағы бірліктерді аударма мәтініндегі эквиваленттермен ауыстыру кезінде болатын мазмұны мен формалардың өзгеруін анықтауға болады.

Салғастырмалы талдау жасау аударма кезінде әр тілдің өзіне ғана тән ерекшеліктерге байланысты кездесетін кейбір қиыншылықтарды қалай жеңуге болатындығын,оригиналдық қандай элементтері,аудармаға берілмей қалатындығын анықтауға мүмкіндік береді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1 Жалпы аударма теориясы нені зерттейді?

2 Жеке аударма теориясы нені зерттейді?

3 Арнайы аударма теориясы нені зерттейд

4 Аударма теориясы пәнінің негізгі міндеттері қандай?

5 Лингвистикалық аударманы зерттеудің маңызды әдісі не ?

Негізгі әдебиет: 1 (34-48беттер)

7 (5-14 беттер)

Мазмұны:1.Қысқартылған аударма.

2.Өңделген аударма.

3.Аннотация.

4.Реферат,резюме.

Аударма процесі кезінде бастапқы болып оригиналдық мәтін ал соңғысы болып аударма мәтіні саналады.Сондықтан лингвистикалық аударма теориясы бастапқы тіліндегі мәтінмен де аударма тіліндегі мәтінмен байланыста болады.Аудармашылық қызмет оның мақсаты басқа тілдегі оригиналдың авторы жасаған хабарды аударма оқырмандарына дұрыс жеткізу болғандықтан ол делдал қызметін атқарады.Басқа сөзбен айтқанда әртүрлі тілде сөйлейтін аударма арасындағы қарым – қатынас мүмкіндігі,тіл аралық қарым – қатынас мүмкіндігі аударманың арқасында іске асады.

Толық қанды аударма жасау үшін аудармашының есінде мынандай жағдайлар:хабардың авторының өзгеше ерекшеліктері және хабарды қабылдаушылардыңерекшеліктері,аударма процесінің барысы мен нәтижесінде әсер ететін тіл аралық қарым – қатынастың аспектілері болуы тиіс.Тілдік делдал хабарды бастапқы хабардан алып,оны басқа тілде беруі керек.Сондықтан бұл қызметті екі тілді қатар білетін адам ғана іске асыра алады.Оригинальдық мәтіндегі хабарды жеткізу тіларалық қарым – қатынас мақсатына қарай тілдік делдалдар арқылы әртүрлі формада және толықтығы жағынан әртүрлі деңгейде орындалады.Тілдік делдалдылықтың екі негізгі түрі анықталған.Аударма және адаптивное транскудирование (қайта жасап ауыстыру).

Аударма толықтай бөгде тілдік оригиналға бағытталған.Аударманың міндеті қабылдаушының тіліндегі мәтіннің немесе оригиналдағы мәтінді толықтай қарым – қатынастық ретінде ауыстыра алатындай және қабылдаушының тіліндегі мәтінмен оригиналдағы мәтіннің қызметтік,құрлыстық және мағыналық жағынан тең болатындай тіл аралық қарым – қатынасты қамтамасыз ету.Аудармашы тілдік қарым – қатынастың күрделі тілдің қатысушы ретінде бір мезгілде бірнеше қарым – қатынастық қызмет атқарады.Біріншіде ол оригиналдың қабылдаушы ретінде яғни,бастапқы тілдің тілдік қарым – қатынас әрекетіне қатысады.Екіншіде ол аударма тіліндегі мәтінді жасаушы ретінде яғни аударма тіліндегі қарым-қатынас әрекетіне қатысады. Үшіншіден ол аударма тілінде жай мәтін жасамайды аударма мәтінін яғни ол мәтін қызметі мағынасы және құрылысы жағынан түпнұсқаны толықтай ауыстыра алатындай аударма мәтінін жасайды.Бұл аудармашы аударма процесіне қатыса отырып , бастапқы тілдегі және аударма тіліндегі әрекеттерд біріктірущі. Аудармашы алдымен бастапқы тілді талдап,оның аударма тіліндегі эквивалентін іздеп одан эквивленттік тілдік шығарма жасап,оны бастапқы тілмен салғастырып аударманың ең соңғы вариантын жасайды.Аударма тіліндегі тілдік шығарманы түпнұсқаның белгілі бірліктерінің аудармасы ретінде таңдай отырып аудармашы әртүрлі тілдегі екі мәтіннің қарым- қатынысы жағынан бірдейлігін қамтамасыз етеді. Аударма теориясының маңызды міндеті болып әртүрлі тілдегі мәтіндер мазмұнытепе-тең беру мүмкіндігін жасайтын тілдік экстролингвистикалық факторларды анықтау. Түпнұсқадағы және аудармадағы мәтін мазмұнының ортақтығы аударманың ортақтығы деп аталады.

Адаптивное транскодирование бұл хабарды бір тілден екінші тілге аудармадағыдай тек қана ауыстырып қоймай ,хабарды түпнұсқадағыдай емес тіл аралық мақсатта қайта жасап ,ауыстыратын тілдік делдалдықтың бір түрі . Қайта жасап ауыстырудың екі түрі бар:қысқартылған және адаптацияланған аударма. Қысқартылған аударма дегеніміз аударма кезінде түпнұсқаның кейбір бөліктерінің моральдық, саяси, немесе кейбір практикалық жағынан түсіп қалуы. Бұл жағдайда кейбір бөліктері түсіп қалса да түпнұсқаны аударма тіліне қарым-қатынастық жағынан тең дәрежелі түрде берілуі керек

Адаптацияланған аударма дегеніміз аударма кезінде түпнұсқаның құрылысы менмазмұнынтүпнұсқаны толықтай түсінуге мүмкіндігі жоқ,кейбір қабылдаушы топтар үшін түсінікті жасау мақсатында жартылай қысқартып аударуды айтамыз. Қайта жасап аудару хабардың көлеміне байланысты бөгде тілдегі мәтіннің мазмұнын топтастырып беретін хабарды аударуда аннотация, реферат, резюме аударғанда қолданылады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1 Тілдік делдалдық деген не

2 Тілдік делдалдықтың негізгі қандай

3 Адаптацияланған транскодирование(қайта жасап ауыстыру )

4 Қысқартылған аударма

5 Адаптацияланған аударма деген не?

7 (5-14 беттер)

2 Өңделген аударма

3. Аннотация

4. Реферат, резюме.

Аудармашының нағыз аударма ісі әртүрлі жағдайларда іске асады:

1. 
   аударылатын текстердің тақырып, тілі, жанры жағынан әртүрлілігі;
   
2. 
   аударма жазбаша ж/е ауызша орндалады, аудармашыға аударманың дәлдігі, толықтығы жайында талаптар қойылады т.б.
   

Аударма түрлерінің 2 негізгі классификациясы бар:

1. 
   аударылатын текстің сипатына және
   
2. 
   аудармашының аудару кезінде сөйлеу әрекетінің сипатына қарай.
   

Көркем(әдеби) аударма ж/е информациялық(арнайы) аударма.

Көркем немесе әдеби аударма деп - көркем әдебиет шығармаларын аударуды айтамыз. Әдеби аударманың мақсаты шығарманың көркемдік эстетикалық аудармасын дәл беру.

Әдеби шығармаларды аударуға талдау жасау барысы аударманың көркемдігін қамтамасыз ету мақсатымен қатар кейде берілген текстің мағынасынан алшақтаудың барлығын көрсетеді.

М-ы: The mountain tops were hidden in in a grey waste of sky…

Вершины гор тонули в сером небе.

Were hidden- жасырын жатыр деген сөздің жақын сәйкес аудармасынан алшақтап «батып жатыр (тонули) деп аударманы жвқсы көркемдеп тұр.

Көркем немесе әдеби аудармада оригиналдың нақты бір жанрға жататындығына б/ы аударманың қосымша түрлері болады. Олар: поэзия аудармасы, пьеса аудармасы, сатиралық аударма, проза, текст, өлең т.б.

Хабарлама аудармасы дегеніміз- оқырманға көркем-эстетикалық әсері емес, қандай да бір хабарларды жеткізетін текстерді ауд-ы айтамыз. Мұндай текстерге әлеуметтік т.б. текстер жатады.

Бұл аудармаға сонымен бірге детектив әңгімелері, очерк, таза хабарламаларды қамтамасыз ететін аудармалар.

Көркем және хабарламалы аударма деп бөлу тек қана оригиналдың негізгі қызметін көрсетуге арналған негізінде көркем ауд-ң ішінде хабарлама ауд-сы да болуы мүмкін н/се керісінше хабарлама ауд-сы ішінде көркем ауд-ң элементтері де болуы мүмкін.

Хабарламлы аудармада оның қосымша түрлері аударылатын текстің әртүрлілігі функционалды стильге жататындығына б/ы мынадай қосымша түрге бөлінеді: ғылыми –техникалық материалдар, саяси-публицистикалық материалдар, ресми-іс материалдары, газет-ақпарат мат-ы, патенттік мат-р т.б.

1 Аударма түрлерінің 2 негізгі классификациясы қандай?

2 Аударманың жанрлық-стилистикалық классификация бойынша неше түрі бар ?

3 Көркем аударма деген не,оның қандай түрлері бар?

4 Лингвистикалық аударманы зерттеудің маңызды әдісі не ?

Негізгі әдебиет: 1 (94-97беттер)

6 (197-201 беттер)

Қосымша әдебиет:18(97-101беттер)


Дәріс 6

Тақырыбы: Аударма процесінің аударылатын текстің түріне тәуелділігі.

Мазмұны: 1. Ғылыми –техникалық материалдарды аударудың ерекшеліктері.

2. Қоғамдық-саяси , ресми-іскерлік материалдарды аударудың ерекшеліктері.

3. Бұқаралық ақпарат құралдарына арналған материалдарды аударудың ерекшеліктері

Әрбір функциональды стиль шеңберінде аударма процесінің барысы мен нәтижесіне әсер ететін тілдік ерекшеліктерді бөлі көрсетуге болады. Мысалы, ғылыми-технологиялық сильде ол ғылыми технологиялық материалдықлексикалық граматикалық ерекшеліктері және бірнеше кезекте арнайы лексика, терминдер басты болып саналады.

Стильдің негізгі ерекшеліктері оның информациялылығы , логикалылығы, дәлдігі, түсініктілігі.

Лексика шеңберінде бұл ең бірінші ғылыми-технологиялық терминдер мен арнайы лексика. Терминдер дегеніміз белгілі –бір ғылым, техника саласындағы арнайы объектілер мен ұғымдарды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері. Термин ретінде тек қана берілген стиль шеңберінде ғана қолданылатын терминдер, сонымен бірге жалпы қолданылатын сөздер де қолданылады. Мысалы: электроника текстерінде қолданылатын мынадай лексикалық бірліктер: coercivity, keraumophone, klystron т.б.басқа ғылыми-технологиялық текстерде қолданылады. Сонымен бірге жалпы мағыналы қолданылып жүрген dead, ripple, degenarasy т.б. сөздер ғылыми-технологиялық текстерде термин ретінде қолданылады.

Терминдер объектіні немее құбылысты оның немесе дәл берілуі керек. Мұндай типті сөздерге ерекше талап қойылады. Ең бірінші термин дәл мағынаны беруі керек, яғни логикалық анықталу жолымен ашылатын, берілген ғылыми –технологиялық саланың ұғым жүйесіндегі ұғым аталған терминмен берілетін белгілі –бір қатаң мағынасы болу керек.

Егерде оптикалық прибордың белгілі бір деталлі viewfinder(видеоискатель) деп аталса бұл термин тек осы детальді атау керек. Термин 1-ақ мағыналы ол контекстке байланысты болмайды. Терин қатаң логикалық системаның бөлігі болуы керек. Терминнің мағыналары мен анықтамалары логикалық классификациялық ережелеріне бағынуы керек. Яғни терминдер объекті мен ұғымды нақты айыра отырып,түсініксіз немесе қарама-қарсылықты мағына бермеуі керек. Сондықтан терминде эмоциональдылық метафора, т.б. теңеулер қолданылмайды.Үлкен көңіл жаңадан құрылған терминдердің жүйелілігіне аударылуы керек. Көптеген салаларда белгілі-бірұғымдар мен объектілер класстары үшін терминдер жасаудың арнайы ережелері жасалынған. М-ы: электрондық лампанын түрлерінің атауларыelektrode терминіне ұқсас лампада қолданылатын электродтардың санын көрсете отырып жасалынады.

Ғылыми-технологиялық материалдарда тек терминалогиялық ж/е арнайы лексикалар қолданылып қоймайды. Онда кез-келген функциональді стильде қолданылатын жалпы халықтық сөздер көп қолданылады. Сондықтан аудармашы тек белгілі- бір саладағы терминдер мен арнайы лексиканы игеріп қоймай тілдің басқа да қыр-сырын меңгеруі керек.

Газеттік-ақпараттық стиль де өзінің ерекшеліктерімен аударма процесіне әсер етеді. Бұл стильдегі материалдардың негізі міндетті белгілі бір мәліметті тыңдаушыларға жеткізу. Газеттік-ақпараттық хабарлардан айырмашылығы мұнда арнайы мамандар үшін емес, бүкіл халыққа олардың өміріне қатысты, қатысты емес құбылыстар мен оқиғалардың жалпы түсініктілігінде. Бірақ мұндада белгілі бір фактілерді хабарлаудағы ұғымдар мен құбылыстарды дәл жеткізуі керек. Сондықтан мұнда да аталған ойды жеткізуді терминдер мен атаулардың маңызы зор. Газеттік-ақпараттық стиль үшін әсіресе саяси терминология тән.

Газеттік-ақпараттық материалдарда көп мағыналы терминдер, синоним- терминдер,қысқартылған терминдер мен атаулар жиі кездеседі. АҚШ-ң саяси терминологиясында state термині «мемлекет» н/е «штат» дегенді білдіруі мүмкін:Both the state and Federal authorities are bent on estabilishing a police state. Бірінші жағдайда State термині «федералдық» деген анықтауышпен қатар келіп штаттар өкілеті дегенді білдірсе, екінші жағдайда state «мемлекет» деген мағынаны білдіріп тұр. Congressman термині неғұрлым кең мағынада «америка конгресінің мүшесі» дегенді немесе тар мағынада «өкілдерпалатасының мүшес»і дегенді білдіруі мүмкін: Last yeara umberof American Senators and Congressmen visited Greate Britain.

Бір термин текстің идеялық бағытына байланысты әртүрлі мағына беруі мүмкін. Idealism термині философиялық мағынада матерализмге қарама-қарсы көзқарас мағынада және сонымен бірге ideas – «идеялар» мағынада қолданылуы мүмкін.