Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар

1 Эквиваленттіліктің қандай түрлері мен деңгейлері бар?

2 Семантикалық және прагматикалық эквиваленттілікті қарсы қойып салыстырудың мәні неде ?

3 Аударма варианттарының көптүрлілігі неге байланысты ?

4 Эквиваленттілік деңгейін анықтайтын факторлар қандай?

Негізгі әдебиет: 1 (69-93-беттер)

Қосымша әдебиет: 1 (137-140-беттер)

Дәріс 11

Тақырыбы: Аударма прагмматикасы

Мазмұны: 1.Аударма прагмматикасы ұғымы.

2. Аударылатын текстердің прогмматикалық классификатикасы.

Аударма процесінің екінші этабында аудармашы бастапқы хабарда аударма қабылдаушысының түсінуін қамтамасыз етуге талпынады. Ол оригин,ал қабылдаушысына қарағанда аударма қабылдаушысының бөтен тілдің иесі екенін, оның білімі, өмірлік тәжірибесі, басқа тарихы, мәдениеті бар екенін ескереді. Осындай алшақтаулар бастапқы хабарды толыққынды түсінуге кедергі болатын жағдайларда, аудармашы бұл кедергілерді аударма текстіне тиіс өзгертулер жасау арқалы жоя алады.

Аударма қабылдаушысында тиісті басқа тілдер, ұлттар туралы жан-жақты білімі болмаған жағдайда берілген хабарға түсініктеме жасап, аударма текстіне толықтурулар түсіндірулері жасауды қажет етеді. әсіресе бұл оригиналда адам аттары, географиялық аттаулар, мәдениет және тұрмыс жағдайындағы ұлттық болмысқа қолданылған жағдайда болады. Географиялық атаулар: мысалы Американың Massachusets, 0klahoma, Virginia, Канаданың Albert, Monitoba немесе Англияның Middlesex, Surrey т.б. қазақ не орыс тілдеріне аудару барысында әдетте «штат, провинция, графство» деген т анықтауларды қосып аудару керек. Себебі оны қазақ, орыс оқырмандары түсінбеуі мүмкін. Мысалы: Массачусец штаты, Алберта провинциясы, Мидлсекс графствосы, т.б. анықтап түсініктеме беретін элементтер мекеме, фирма, басылым органдары т.б атауларын аудару барысында қажет болуы мүмкін. Мысалы: The strike movement Spain is on the increase, “Newsweek” reports. –Как сообщает журнал «Ньюсуик» в Испании растет-движение.

Осыған ұқсас қосымша түсініктемелер бөтен елдің тұрмыс-салтқа байланысты әр түрлі реалиилердің атауларын түсінуді қамтамасыз етеді.

• 
  For desert you got Brown Betty, which nobody ate…
  
• 
  На сладкое – «Рыжая Бетти», пудинг с патокой, только его никто не ел.
  

Аударма қабылдаушысының берілген хабарды адекватты түсінудің қамтамасыз етуі үшін аудармашыға кейде берілген хабардың кейбір түсініксіз элементтерін қосымша хабарлармен ауыстыруына тура келеді. Солай етуге мәжбір бола алады. Мысалы: The Prime-Minister spoke a few words from a window in number 10. Бұл жерде Лондандағы Даудинг көшесіндегі 10 үйде премьер министрдің резиденциясы орналасқандығын кез-келген ағылшындық біледі. Бөтен елдің адамы оны білмеуі мүмкін, сондықтан аудармада: премьер министр произнес несколько слов из окна своей резиденции – деп №10 деген сөз резиденция сөзімен ауыстырылады.

Жиі мұндай ауыстурулар генрализация сипатында болады, яғни ол дегеніміз – сөздерді аудармада қабылдаушысына түсінікті болу жалпы мағынасын беріп ауыстыру: ...“a sweept” yard that was never swept where Johnson grass and rabbit – tabacco grew in a bundunce.

... «чистый» двор, который никогда не подметался и весь зарос сорной травой. Бұл ориганалдағы «джонсова трава» және «кроличный табак» деген арам шөптердің аты. АҚШ-тың оңтүстік штаттарындағы тұрғындарға ғана белгілі. Сондықтан орыс, қазақ оқырмандарына ол түсініксіз болғандықтан аудармада бұл атаулар арам шөптер деп жалпыламаны аударылған, оның устіне бұл жерде аулада қандай шөптер өскені емес, ауланың таза емес шөп басып кеткені қаралмағаны.

Жиі жалпылау жалқы есімдерді жалпы есіммен ауыстыруда қолданылады.(негізінен фипмалық атаулар)
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1 Аударма прагматикасы деген не?

2 Аударылатын мәтіндердің прагматикалық классификациясы қандай ?

3 Прагматикалық адаптацйя деген не?

4 Прагматикалық адаптация не себептен жасалады?

Негізгі әдебиет: 1 (209-226-беттер)

3(106-119)

Тақырыбы: Аударма прогмматикалық тұрғыдан өңдеудің принциптері мен тәсілдері.

Мазмұны: 1.Қысқартылған және жеңілдетілген аударма

2.Алғашқы жазылған, жұмыс және ресми аударма

Ғылыми – техникалық материалдардың доминантты функциясы болып қоршаған әлемнің объектілерін үндеуге (жариялауда) суреттеу,түсіндіру немесе сілтме жасау болып табылады.Бұл жерде қабылдаушыға прагматиалық әср ету оған ғылыми немесе техникалық сипаттағы белгілі бір істі атқаруы үшін қажет хабарларды жеткізе алуында болады.Егер хабарды қабылдаушы сол жеткізілген хабардың негізінде көрсетілген эксперименті орындай алып немесе прибормен немесе станокпен операцияларды жасай алса,онда текстің коммуникативті тиімділігіне жетті деп атауға болады.

Ең қиын проблема болып аударма текстіне нақты бір қабылдаушының жағынан болатын қажетті реакциясы қамтамасыз ету міндеті болып табылады.Бұл жерде аудармашыға оригиналдың қабылдаушыға ықпалына,әсері емес,аударма қабылдаушысының жеке ерекшеліктерін ескеруге тура келеді.Адамның мінез-құлқын,психикалық жағдайын жақсы білгенде ғана (сенімді түрде) берілген хабарға адамның көңіл-күйі,реакциясы қалай болатынын айтуға болады.Әдетте,аудармашы өз алдына --- эффект міндетін қоймайды.Ал,егер ондай міндет қойылатын болса,онда оның орындалуы текстің прагматикалық адаптациялануын,яғни оригиналға---- жағынан тең болуы үшін,аударма шеңберінен текст құру процесінде шығуын талап етеді.Шет тілінде аудару барысындағы мұндай адаптация мыс., берілген товарды қамтамасыз ететін реклама тексі өте жиі аударма тілінде болашақ сатып алушылардың талғамы мен талантына сай ерекшеліктерін ескеретін жаңа параллель тексті (co-writing) жасауға мәжбүр етеді.

Тіларалық коммуникацияны орындау процесінде прогматикалық проблеманың тағы бір типі шығады.Олар аударма қабылдаушысына қатысты аудармашыда қосымша прагматикалық міндеттердің пайда болуына байланысты.Осыған байланысты аудармашы аударманың негізгі прагматикалық міндеттерімен байланысты емес (тәуелді емес) қосымша мақсаттарды бақылауына тура келеді.Әрине,мұндай прагматикалық «жоғары міндет» (сверхзадача) аударма процесіне және оның нәтижесінің бағасына әсер етпей қоймайды.

Прагматикалық «жоғары міндет» оригинал тексіне тікелей қатысы жоқ,бірақ аудармашының аударма қабылдаушысына тиісті ықпал жасап,текст мазмұнының идеясына,автордың творчестволық манерасына т.б.аудармашы мен аударма қабылдаушысының қатынасын білдіретін факторлардан туындайды.

Нақты бір аударма әрекетінде прагматикалық «жоғары міндет» орындауға тырысу үшін аудармашы кейде аударманың прагматикалық потенциалымен және хаба көзінің ойларымен сәйкес келмейтін бірақ аударма қабылдаушысына әсер етуге жету үшін максимальды эквивалентілікке жетуден бас тартып,немесе таңдап аударумен қанағаттануына болады.

Нақты бір аударма әрекетінің прагматикалық міндеттерін сәйкес аудармашы оригиналының эмоционалды-стилистикалық және ассоциональды-бейнелік аспектілрін ескермей тек ғана «жалаң мағына» яғни,тексттің заттық-логикалық мазмұнымен шектеліп беруге тырысу басқа нәтижелерге әкеледі.Мұндай міндет өте жиі аудармашыға өте қысқа уақытта аударма қабылдаушысын хабардың негізгі мазмұнымен таныстыру қажет болған жағдайда туындайды.Мұндай қысқартылған аударма толық аударма текстін дайындаудағы аудармашының жұмыс процесінің алдын-ала дайындық этабы ретінде қарастырылады.Осыған байланысты үш түрлі категориядағы аудармашы ажыратуға болады.Бұлардың әрқайсысы белгілі бір талаптар типіне сәйкес келеді:Нобай (черновой),жұмыстық (рабочий),обзорный----және ресми (официальный) (басуға дайын) аударма.Бірінші категориядағы аударма ситуацияны көрсету деңгейінде орындалады.

АҚШ, оригиналда не туралы айтылатынын ғана бередi кейде кeйбip жерлерiн тастап, тiптi аударма типнiң нормасынан ауытку да болады. екiншi категорияның аудармалары оригиналдын заттык-логикалык мазмунын (ситуацияны суреттеу тәсiлi деңгейiнде) толык бередi аударма типiнiң нормасын сактайды, 6ipaқ оригиналдың — аспектiсiн беруде адекватты болмауы мумкiн, сондыктан жоғалған хабарды толыктыру үшiн түсiнiктемелер беруге тура келедi. З-шi категориядағы аудармалар оригналының аударма тiлiнде коммуникативтiлiгi жағынан толыққанды ауыстырылуын жасайды. Оригинал мазмұнының функционалды релевантна элементтерiн, оның прагматикалық потенциалын қоса бередi.

Аударма тексiн негiзiнен өзгертетiн прагматикалық жоғары мiдеттiң ерекше түpi больш аударманың оригиналды модернизациялауға ұмтылуы (тырысуы) болып табылады. Аударманың уақыты және орны оригиналдың уақыты мен орнынан өте қатты айырмашьшығы болуы мүмкiн.

Аудармашы өте жиi баска тарихи эпохада құрылған оригиналдармен, сонымен 6ipre өз ана типiнде де сол уақытта өзrepicтep болған, тiптi өзгерiстердiң болғаны соншалык баска тiл сиякты болып көрiнетiн аудармамен icтec болады. Бұрыңғы уакытта болған текстiң аудармасы аудармашынын алдына бiрқатар қосымша проблемалар қояды. Аударманың қaзipгi тiлмен жасалмағандығы туралы факт аударма тексiнде қандай да бip жолмен көpceтiлyi тиiс. —Аударма тiлiнiң сөздер мен структураларын пайдалана отырып, аудармада хронологикалық алыстықты көрсету кажеттi туады, Қaзipгi заманғы қабыддаушыға түсiнiктi, 6ipaқ архаизм ретiнде аз колданылып есiлетiн.

— Ескiрген лексикалық элементтердi қолданумен 6ipre текстiң архаизмдiлiгi аудармашының тiлдiң қaзipri замандағы немесе қазipri заманғы өмip мен тұрмыска байланысты қолданаттын сөздер мен сөз тiркестерiн қолданбауымен қамтамасыз етiледi өйткенi, оригинал құрылган кезде ол сөздер мен сез тiркестерi болған —

Аударма қaзipri қазақ тiлiне аударылғанмен Англияда XIV ғасырда өмiр сүрген оригинал авторы және оның кейiпкерлерi аудармада мынадай сөз тiркестерiн: «ic-canapғa шығу - ездить в кан­ку», «өндiрiстен қол үзбей оқу- Заниматься чем-либо без отрыва от производства», «кадрлар ipiктey -подбирать кадры», «өзектi мәceлeлepдi шешу-решать проблемные вопросы» т.б.

Оригиналдың уақыт қашықтығына коммуникативтi жағынан толық сәйкес келу үшiн аудармашы аударма талаптарын бұзып, беретiн хабарды модернизациялауға тырысады, ягни казiргi заманғы автордың жасағанындай қылып. Мұндай мiндеттен тыс (жоғары мiндеттi) орындау аударма тексiнде нeriзгi өзгерiстердiң болуына алып келед!, аз колданылатын архаизмдердiң орнына, кepiciншe Қaзipri заманғы, күнделiтi қолданылатын лексикалар қолданылады. өзrepicrep ситуацияны сипаттауға да катысты болады. Егер библиялық текстiң ағылшын аудармада дiнге сенушiлер 6ip-6ipiмeн кезiккенде суйетiн болса, (greeted one another with a holy kiss) модepнизaцияланған вариантанда олар қол алысады. (gave one another a hearty handshake all around).

Накты 6ip аударма актiсiнiң арнайы мақсаты оригиналдың мазмұнымен немесе оның прагматикалық потенциалымен тiкелей байланысты емес жағдайында аударма кабылдаушысына әсер ету мақсатында болуы мумкiн.

1 Аударманың прагматикалық проблемасы қайдан туындайды?

2 Мәтінді прагматикалық жағынан қайта құру деген не?

3 Аударманы прагматикалық тұрғыдан өңдеу қай жанрларда жиі кездеседі ?

4 Қысқартылған және жеңілдетілген аударма деген не?

5 Алғашқы жазылған жұмыс және ресми аударма деген не?

3(106-113)

Тақырыбы: Аударма модельдері

Мазмұны:1Аударма моделі ұғымы

2Аударма процесін аударма моделдерінің көмегімен сипаттау

3Денотаттық(ситуациялық)трансформациялық-семантикалық және құрылымдық-әрекеттік моделі

Аударма деп тар мағынада бұл термин аудармашының аударма мәтінін жасаудағы әрекетін атайды. Аударма процесі кем дегенде 2 этапты: аудармашының оригиналдың мазмұнын анықтауы және аударма вариантын таңдауы. Осы этаптардың нәтижесінде оригинал мәтінінен аударма мәтініне өту орындалады.Бұл жағдайда аудармашы жиі өз жүрегімен әрекет етеді, кейде варианттарды таңдауда нені басшылыққа алғанын да білмейді, бірақ бұлай жасау үнемі еркін өз білгенін істеу деген емес. Ол көп жағдайда бастапқы тіл мен аударма тілі хабарларын құру тәсілдерінің сәйкестігімен анықталады. Аударма теориясы оригинал мәтінінен аударма мәтініне өту қалай өтеді, аудармашы әрекетінің негізінде қандай заңдылықтар жатқанын анықтауға тырысады.

Нақты аударма процесі аудармашының миы арқылы орындалады және оны тікелей бақылап, зерттеу жасау қиын. Сондықтан аударма процесін зерттеу жанама жолмен әртүрлі теориялық модельдердің көмегімен, яғни аз не кем мөлшердегі жақындықпен аударма процесін толықтай немесе оның белгілі бір жағын сипаттайтын теориялар арқылы жасалады. Аударма моделі деп аудармашының бірқатар ойлау операцияларын орындай отырып бүкіл түпнұсқаның немесе оның кейбір бөлігін аударуын шартты сипаттауды айтады. Лингвистикалық аударма теориясында аударма модельдері тілдермен тілдік бірліктердің ой операциялары түріндегі аударма процесін білдіреді, яғни таңдау оригиналдың тілдік ерекшеліктерімен және аударма тіліндегі сәйкес құбылыстармен анықталатын лингвистикалық операция дегенді білдіреді. Аударма моделі шартты түрде болады, себебі аударма мәтінін жасау процесіндегі аудармашының шын әрекетін міндетті түрде бейнелемейді. Өзінің практикалық жұмысында аудармашы бізге белгілі аударма модельдерінің ешқайсысымен сәйкес келмейтін қандай-да бір жолмен қажетті нәтижеге жете алғанмен де, мұндай моделтдерді білу оған кейбір қиын аудармалық міндеттерді шешуге көмектеседі.

Ситуациялық (денотаттық) аударма модельі әдетте денотаттар деп аталатын құбылыстар, қандай да бір заттарды бейнелейтін барлық тілдік бірліктердің мазмұны. Тілдің көмегімен құрылатын хабар қандай да бір ситуация туралы хабардан тұрады, яғни бір-бірімен белгілі бір қатынасқа түсетін денотаттардың сәйкестігі. Тілдердің әртүрлілігін есепке алмасақ, бүкіл адамзат үшін бізді айнала қоршаған орта бірдей. Қоршаған ортаның, биологиялық құрылыстардың өнеркәсіптік, өмір процестері барлық адамдарда, олардың тілдерінің бөлектігіне қарамастан ортақ, бұл дегеніміз барлық адамдар бір-бірімен ой алмасқанда бірдей құбылыстарды көру арқылы болады. Кез-келген хабардың негізгі мазмұны белгілі-бір тілден-тыс ситуацияның бейнесі екенін ескерсек, аударманың ситуациялық моделі аударма процесін аударма тіліндегі ситуацияны, түпнұсқа тіліндегі сипатталған ситуацияның көмегімен беру процесі ретінде қарастырады. Бұл жағдайда аудармашының әрекеті мынадай түрде бейнеленеді. Аудармашы оригинал мәтінін қабылдай отырып, осы мәтінді құрайтын бірліктерді өзіне белгілі аударма тіліндегі тілдік бірліктермен теңдестіреді және олардың мағынасын контекстті аудара отырып түпнұсқа қандай ситуацияны сипаттап отырғанын анықтайды. Одан кейін аудармашы осы ситуацияны аударма тілінде сипаттайды. Сөйтіп аударма процесі түпнұсқа мәтінінен аударма мәтініне өту кезінде болады. Кейбір жағдайларда бұл процесс қысқа жолмен өтеді, яғни мәтінді немесе оның кандайда бір бөлігін аудару алдын ала жасалынса және аудармашыға бастапқы тілдің белгілі бірліктері аударма тіліндегі бірдей заттарды немесе құбылыстарды көрсеткен жағдайда. Бұл негізде ол тікелей түпнұсқа бірліктерін аударманың сәйкес бөліктерімен ауыстыра алады. Ситуациясыз қарапайым сөйлемді түсіну қиын. Мысалы: ағылшын сөйлемі The table is on the wall - Таблица кабырғада- деп аударылады, себебі шынайы әрекетте қарым-қатынас жасаушыларға екі сөздің біреуін table – стол және таблица деген мағыналардың бұл жағдайда таблица алынатын, себебі әдетте қабырғада стол емес таблица ілінетіні белгілі болғандықтан болып тұр. Аударманың ситуацялық моделі түсіндіру күшіне ие. Ол аударма процесін бара-бар сипаттайды, яғни аударма тілінде коммуникативті тең мәтін жасау үшін аудармада бастапқы тілде қандай ситуация сипатталса соны аударма тілінде жеткілікті мөлшерде көрсету. Басқа сөзбен айтқанда, осы модельдің көмегімен ситуацияға ұқсас деңгейдегі эквиваленттілікке жетуге болады. Ситуациялық модель негізінде мынадай үш түрлі жағдайда болады: 1) эквивалентсіз лексиканы аудару кезінде; 2) оригиналдағы суреттелінетін ситуация бірмезгілде аударма, вариантын анықтаған кезде; 3) оригиналды немесе оның қандай да бір бөлігін түсіну және аудару хабарда қолданылған тілдік бірліктердің мағынасына еңбейтін ситуацияны анықтаусыз мүмкін болмаған жағдайда. Бастапқы тілдің эквивалентсіз бірліктерінде дайын сәйкестік болмағандықтан мұндай бірліктерге кез-келген окказиональды сәйкестіктерді жасау тәсілі ситуацияны еске алумен

байланысты. Тіпті аударылатын сөзге немесе сөз тіркесіне жасалынған сәйкестіктер (транскрипция немесе калька) бүкіл ситуацияны анықтау негізінде таңдалынады:

The plan is to use a system called “dense pack” which would put the missiles into a narrow strip 14 miles long and one mile wide.- План предусматривает использование системы, именуемой «плотная упаковка» при которой ракеты размещаются на узкой полосе длиной 14 миль и шириной в 1 милью.

Эквиваленттіліктің екі типін ситуация деңгейіндегі сипаттауда мынадай жағдайлар ситуациялық оригиналда қалай сипатталғанына байланыссыз аударма тілінде берілген ситуацияны сипаттаудың бір ғана жолы болатындығы айтылды. Мұндай жағдайда аудармашы шынайы әрекетте жүгіну ғана арқылы ситуативті эквиваленттілікпен істейтінін анықтай алады: егер ағылшын оригиналына және ғана боялған нәрсені (Wet paint) онда бұл ситуация орыс аудармасында «осторожно, накрашено», деп ал сынғыш нәрселер оралған упаковкадағы (Fragile) орысша «осторожно, стекло» деп аударылады. Осындай ұқсас жолмен ситуация едәуір мөлшерде аударма вариантын таңдауды аударма тілінде бұл ситуацияны бір ғана емес бірнеше сипаттау жолымен анықтайды. Осы тәсіл көптеген жағдайларда аудармада қолданылады.

Keep off the grass. – По газоном не ходить.

To sit up late. – Поздно лечь спать.

To swallow the bait. – Попасть на удочку. Орыс тілінде бұл сөз тіркестерін басқа жолмен беруге болса да, әдетте ситуацияға жүгіну аудармашыға дұрыс аударма жасауға көмектеседі.

Stop, I have a gun!- Стой, я буду стрелять! Және орыс тілінде қолданылмайтын «Стой, у меня ружье!» сипатталынатын ситуацияға жүгіну мынадай жағдайларда аударма вариантын таңдауда сөйлемдегі мазмұн жеткіліксіз болған жағдайда шешуші роль атқарады.Біз келген ситтуацияны егжей –тегжейлі сипатталмайтынын білеміз және оның белгілерінің жиынтығын белгілеу арқылы болатынын білеміз.Сонымен бірге аударма вариантын таңдау кейде берілген ситуацияның шын мәніндегі әрекетте болатын басқа ,бірақ түпнұсқада қолданылған ситуацияны білдірмейтін белгілеріне байланысты болады.Бұл жағдайда аудармашы берілген ситуация жайында мәліметтер іздестіре отырып аударады.Қарапайым мысалды қарастырайық. Мысалы: бізге мынадай ағылшын сөйлемін аударуымыз керек:

Her aunt must be made to tell then about it. Бұл сөйлемнің жалпф мазмұнын түсіну қиын емес, бірақ aunt зат есімімен made етістігіне орыс тілінің сәйкестікті таңдау қосымша хабарды талап етеді. “aunt” – тетя, тетушка, тетка болуы мүмкін, ал “must be made” – заставить, убедить немесе попросить дегенді білдіруі мүмкін. Бұл сұрақты шешу үшін, шын мәнінде қандай адамдар туралы сөз болып отыр, олардың арасындағы қатынас қалай, осы туысқан адам туралы тиісті хабар алу үшін қандай тәсіл қолдану керектігін анықтап алу қажет. Нақты ситуация жайлы керекті мәлімет кейде әртүрлі әдеби кітаптардан немесе әртүрлі справочниктерден алынады. Мысалы, мына мысалда аудармашыға Англияның тарихының негізін білуге тура келеді.

Cromwell and Bradshaw not the guide man, but the King Charles’s head man likewise sojourned here. (J.K.Jerome). асты сызылған сөздерді аудару тек аудармашыға Дж. Бредшоның Англияда Карл І-шіні өлім жазасына кескен соттың председателі болғанын білген жағдайда ғана мүмкін болады. Мәтінде өзіне не тар шеңбердегі немесе кең шеңбердегі контекст guide man және King Charles’s head man сөз тіркестерін дұрыс түсіндіруге көмектесе алмайды. Сөйтіп, аударманың ситуациялық моделі аударма процесінің кейбір маңызды жақтарын дұрыс бейнелейді және аудармашының шынайы әрекетке жүгінуі мен байланысты және оны аударма тілінің құралдарымен сипаттайтын аударма варианттарын таңдау ерекшеліктерін түсіндіруге мүмкіндік беретін модель. Сонымен бірге бұл модельдің аз күшке ие, өйткені ол аударма процесінің орындалуының кейбір тәсілдеріне ғана ие. Белгілі, сипатталынатын ситуация көп жағдайда әртүрлі тәсілдермен сипатталынатын болғандықтан аударма вариантын таңдауды үнемі бір жақты анықтай бермейді. Ондай жағдайларда нақты оригинал сипаттайтын ситуацияны дәл анықтау аудармашыға бұл ситуацияның қандай белгілерін аударма тілінде хабарды құруда көрсету керектігін білдірмейді.

Аударманның ситуациалық моделі түпнұсқаның коммуникация мақсатын беру үшін аудармашы сол ситуацияны сипаттаудан бас тартқан жағдайда қолданылмайды. Егер бұл ситуация түпнұсқа қабылдаушысына қарағанда аудрма қабылдаушысына басқа асссоциациямен байланысты тиісті қортынды жасауға мүмкіндік бермесе, онда аудармашының сол ситуацияны аударма тілінің құралдарымен сипаттауы тіларалық коммуникацияны мүмкіндігін қамтамассыз етпейді.

Бұл айтылғандардан шығатыны ситуациялық модель аударма процесін дұрыс түсіндірмейді. Ол аударма процесін адекватты түрде мынандай жағдайларда

Оның орындалуы үшін түпнұсқадағы сипатталынатын ситуацияны анықтап оны аударма тілінің құралдарымен берген жағдайда бере алады. Бірақ оның түсіндіру күші оның түпнұсқасының сол бөлігінің мазмұнын аудармада берілу қажеттігін ескрмейтіндігімен шектеледі.

Аударманың трансформациялық семантикалық моделінің ситуациялық модельден айырмашылығы, аудармада оригинал бірліктерінің мағыналарын беру іске асатындығында. Ол аударма процесін аудармашының бастапқы тіл бірліктерінен аударма тіл бірліктеріне олардың арасында эквиваленттілік қатынасын орната отырып өтетін бір қатар кайта құру деп қарайды. Сөйтіп трансформациялық модель түпнұсқамен аударма структураларымен лексикалық біріліктерімен тікелей байланысына бағытталған.Сәйкес келетін бірліктер аудатма процесінің бастапқы және соңғы жағдайы ретінде қарастырылады.Трансформациялық семантикалық модель бойынша аударма процесі 3 этаптан өтеді.Бірінші этапта-анализ этабында бастапқы тіл шеңберіндегі бастапқы синтатикалық структураларды ықшамдап ауыстыру жасалады.Түпнұсқаның структуралары қарапайым және жеңіл формаға қайтадан жасалады.Мұндай қарапайым «ядролық» структуралар әртүтлі тілдерде бір –біріне жақын,және аудармада бір-бірін жеңіл ауыстырады.Мысалы,She is a good dancer сөйлемі неғұрлым анық структураға She dances well деп ауыстырылады; немесе The thought worried сөйлемі екі ықшамдалған сөйлем түрінде берілуі мүмкін: he thought,he worried.

Анализ стадиясында ықшамдалған қайта құруларда элементарлы мағынадағы кейбір сөздерде жатады.Мағынанаың мұндай элементі сөз мағынасында оның өзімен жақын сөздердің мағыналарын салыстырумен және оларлың арасындағы айырмашылықты көрумен анықталады.Мұндай семантикалық қатарлардың құрамынан мағыналардың ортақ элементтерін де ,сонымен бірге әрбір синонимнің басқа қатарлардан ажырататын айырмашылықтарында табуға болады .Мысалы,мынадай ағылшын сөздері қатарларында:speak,sing ,whistle,whisper,hum мағынаның жалпы «ядролық» компоненті болып, »дыбыстарды сөйлеу аппаратының көмегімен дыбыстау» болып табылады.Ал, мағынасы мысалы: whisper-«сыбырлау» осы ядролық мағынадан тұрады,және екі қосымша ажы рататын белгілері онда дыбыс жоқ,ал speak-sing сөзімен ажыратылады.

Осындай ұқсас жолмен кез-келген жақын мағналы сөздердің элементарлы мағыналарын анықтауға болады: Мысалы run, walk, jump, hop etc., немесе кейбір «туыс – түр» жағынан байланысты сөздер: animal және mammal, dog және poodle т.б.

Ұқсастық немесе айрмашылық элементтерін әртүрлі тілдердің мағыралары жақын сөздердің салыстыру арқылы да табуға болады. Мысалы студент сөзіне анализ жасау мынадай семантикалық белгілерді: жоғары оқу орнының оқушысы (мектептегі оқушыдан айырмашылығы), оқушы (оқытушыдан айырмашылығы), жекеше түр (студенттерден айырмашылығы).Ағылшын тілінде student бірірші сема жоқ, қалған екеуі сәйкес келеді.Семалардың әйтеуір бір бөлігінің сәйкес келуі әртүрлі тілдердің сөзіне эквивалент болуына мүмкіндік береді.

Анализ этабырда синтактиалық структураларды және лексикалық бірліктердің мағынасын ықшамдау аударманың екінші этабын –«өту» этабын яғни ,аударма тілінің негізгі структураларына және семантикалық компоненттеріне өтуге мүмкіндік береді.Айтылып өтілгендей,мұндай структуралар және элементарлық семалар деңгейінде әр түрлі тілдерде едәуір ұқсастық байқалады.Сондықтан негізінде бұл деңгейдегі эквиваленттік бірліктер салыстырмалы түрде тез табылады.Егер She is a good singer сөйлемі белгілі бір профессионалды әншіге қатысты болмаса,бұл сөйлемді оңай « She sings well” деп ауыстыруға болады. Осыған ұқсаc he was humming a merry tune сөйлемін аударуда қазақ сәйкестігін табу жеңіл, егер ағылшын семасы hum to produce musical tones және without words дегенді білдіретінін еснпке алсақ, яғни сөзсіз ыңылдап өлен айту.

Үшінші этапта -“реструктура жасау” яғни структураны қайта жасау-оригиналдың соңғы структуралары мен бірліктерін аударма тіліне ауыстыру болады (жасалады).Бұл жағдайда тілдің нормасына сәйкес мынадай формальді белгілер,сөз тәртібі,сөйлем құрылысы ,семантикалық бірліктердің саны оларды бөлу өзгереді.

Аударманың трансформациялық- семантикалық моделі тусіндіру күшіне ие.Ол аударма процесінің тікелей бақылауға келмейтін көптеген жақтарын сипаттауға мүмкіндік береді.Әсіресе ситуациялық моделден айырмашылығы бұл модель бастапқы мәтінінің мазмұнындағы тілдік бірліктердің мағынасының рөлін, және бұл бірліктердің аудармада қолданылатын аударма тілі құралдарына тәуелділігін көрсетуге мүмкіндік береді: Last year saw a rapid growth of industrial production-Өткен жылы өндіріс өнімдерінің тез өсуі байқалды. She was preceded by her father.- Ол әкесінің соңынан ілесе кірді.

Мұндай парафразалар сол сияқты түсіріп тастау немесе қосып аудару тәсілдері арқылы жасалады.

Mc Dennot spoke briefly into the telefone, then waited again.-Макденнот телефоннан қысқа бұйрықтар берді де, қайтадан күте бастады.

As he stood there he heard a shot friend.- Кенет ол оқ атылғанын естіді.

Сонымен бірге трансформациялық семантикалық модель универсалды емес, ол кез-келген аудармалық әрекетте қолданылады.Ол түпнұсқа мен аудармадағы синтактикалық структуралар мен лексикалық бірліктердің арасында трансформациялық қатынас болмаған және екі мәтіннің эквиваленттілігі сипатталынатын ситуацияның ортақтығына негізделіп қана аударылатын жағдайларды қарастырмайды.

Ағылшын тілінің Answer the telephone мен қазақ тілінің трубканы ал дегеннң бірдей болуы to answer мен алу етістіктерінде жалпы семаның болуынан емес,

шын мәнінде телефон қонырауына жауап бере отырып, телефон трубкасын алу керектегін білгендіктен, сондықтан екі сөйлем де бірдей ситуацияны әртүрлі айта отырып “бірдей нәрсені” білдіреді. Мұндай жағдайларда аударма процесін түсіндіру үшін эквиваленттіліктің екінші типінде аударманың ситуациялық моделі жақсы “жұмыс істейді”.

Трансформациялық- семантикалық модель аударма процесінде коммуникацея мақсетын беру үшін ситуацияларды ауыстыру болған жағдайда және түпнұсқа мәтінімен байланысты бейнелі немесе тағы басқа байланыстарды беру қажет болған жағдайда қолданылмайды. Басқаша айтқанда, трансформациялық- семантикалық модель аударма процесін сипаттау үшір эквиваленттіліктің бірінші типінде қолданылмайды.

Different brands of courage, “ Charles said.” Serge and barathea”.- “Себебі батылдықтын әртүрі бар»- деді Чарльз.-Біреуі-сержанттық, ал екіншісі- офицерлік».Мұнда Serge және barathea сөздерімен сипатталынып тұрған ситуация маңызды емес, бұл жерде Рецептордың бұлардың тканьдердің екі түрі екенін, біріншісі қарапайым арзан ткань, екіншісі қымбат екенін білгендіктен өзінше қорытынды жасай алуында.Қазақ тілінде мұндай тканьдер жоқ болғандықтан дәл солай аударуға келмейді. Сондықтан аудармада ағылшын сөйлемнің айтайын деген ойын білдіру үшін басқа ситуация қолданылады. Мұдай жағдайда да аударма процесінде ситуациялық модель қолданылмайтынын атап айту керек.

Аударманың ситуациялық және трансформациялық-семантикалық моделі аударманың шартты бейнесін береді,ол аудармашының нақты әрекеттеріңе толық сәйкес келмейді.Аудармашының әрекетін толық бейнелеу үшін модельге осындай әрекетті қамтамасыз ететін психикалық процестерді суреттеуді енгізу қажет. Осы мақсатпен сөйлеу әрекетінің теориясын қолданатын аудармарың психолингвистикалық моделі жасалынады. Аударманың психолигвистикалық моделі сөйлеу әрекеті теориясын иайдаланады.Сөйлеу әрекет мақсатымен сөйлеушіде алдымен болашақта айтылатын хабардың алдымен ішкі программасы жасалынады да,одан кейін ойды сөзбен жеткізуге айналысады.Бұдан шығатаны психолингвистикалық модель аудармашы аударма процесін жасай отырып,ең алдымен оригинал мазмұнын өз түсінігінше қайта құрады да ,яғни өзінің ішкі программасын жасайды,сосын бұл программаны аударма тексіне айналдырады.

Ішкі программа сөйлеушінің субьективті формасында болатындықтан аударма процесі 2 этаптан тұрады.Бастапқы тілден ішкі кодқа “аудару” және ішкі кодтан аударма тіліне “аудару”.

Аударманың психолингвистикалық моделі толықтай аударманы сөйлеу әрекетінің түрі ретінде түсіндіреді.Өкінішке орай,бұл модельдің түсіндіру күші біздің ішкі программа қалай жасалынып ,оның аударма мәтініне айралдыру қалай өтетінін білмейтінімізбен шектеледі.Сондықтан аударманың психолингвистикалық моделін ары қарай жіктеп зерттеу аударма теориясының маңызды міндеті болып саналады.

1. 
   Аударма моделі ұғымының мәні не?
   

3 Аударманың денотаттық моделі деген не?

4 Аударманың трансформациялық-семантикалық моделі деген не?

5 Аударманың құрылымдық-әрекеттік моделі деген не?

Дәріс 14
Тақырыбы: Аударама процессі

2.Аударма процесінің кезеңдері: түпнұсқаны түсіну және аударма вариантын таңдау.

Аудама процесі немесе аударма деп тар мағынада бұл термин аудармашының аударма тексін жасаудағы әрекетін атайды.Аударма процесі кем дегенде екі этапты :аудармашының оригиналдық мазмұнын анықтауы және аударма вариантын таңдауы.Осы этаптардың нәтижесінде оригинал тексінен аударма тексіне өту орындалады. Бұл жағдайда аудармашы жиі өз жүрегінен әрекет етеді,кейде варианттарын таңдауда нені басшылыққа алғанын да білмейді.Бірақ,бұлай жасау үнемі еркін,өз білгенін істеу деген емес. Ол көп жағдайда бастапқы тіл мен аударма тілі хабарларын құру тәсілдерінін сәйкестігімен анықталады. Аударма теориясы оригинал тексінен аударма тексіне қалай өтеді,(қандай)аудармашы әрекетінін негізінде қандай заңдылықтар жатқанын тырысады.

Аударма процесі кезінде аудармашы бастапқы тіл мен аударма тіл бірліктерін, яғни оригинал бөлігі мен оған сәйкес аударма тексті бөлігін бір тілден екінші тілге ауыстыра отырып үнемі салғастырып отырады.Аудармашының бүкіл сөйлеу әрекеті бастапқы тілді және аударма тілін қолдану әрекеті деп бөлуге болады.Аудармашы бастапқы тілді қолдана отырып оригинал текстін түсінуді орындайды,ал аударма тілінің көмегімен ол аударма тестін жасайды.Сөйтіп, аудармашы әрекетінде сөйлеу әрекеті жағынан әртүрлі аударма процесінің өзара байланысты 2 этапты көруге болады.Бірінші этапқа аудармашының оригиналдан хабарды алу әрекеті жатады, екінші этапқа аударма текстін жасаудағы аудармашының аударма тіліндегі бүкіл тиісті тәсілдерді таңдау процесі жатады.Оригиналдан хабарды алу этапын әдетте "мағынаны анықтау" деп атайды.Бұл этапта аудармашы аударылатын оригиналдың бөлігінен сонымен бірге лингвистикалық және ситуациялық контекстен тұратын және сол хабардың негізінде келесі этапқа қажет мазмұн туралы тиісті қорытынды жасайтын хабар алуы тиіс.Аударылатын текстің мазмұны қабылдаушыдан сол мазмұнды түсіну үшін ойлау әрекетін қажет ететін күрделі комплекс болып табылады.Бұл жұмысты аудармашы да істеуге тиісті, өйткені ол аудармалық әрекеттің 1-ші этабында өзі де оригинал текстін қабылдаушы болып саналады.

Белгілі бір қатынаста аудармашының оригиналды түсінуі- ерекше түсіну болып табылады.Себебі ол сол тексті аудару ниетінде емес жай қабылдаушының түсінуінен өзгеше.Аударма ниетіндегі түсінудің 2 ерекшелігі бар.Аударылатын бөліктің мазмұны туралы соңғы қорытындының міндеттілігі және аударма тілінің структурасының шарттылығы."Қарапайым" қабылдаушы тексті шамалап түсінседе қанағаттанады.Керісінше аудармашы аудармада қандай мазмұнды беру керек екенін нақты анықтауға тиіс болады.Мысалы, мына ойды білдіруді түсіну үшін: If it is important to get clear which are the structural and institutional impediments that prevent Britain from making the best use of its resourses ағылшын қабылдаушысына institutional сөзінің мағынасын анықтаудың қажеті жоқ.Өйткені ол institute сөзінен шыққан және (жалы түсінуге) берілген тексте жалпы түсіну үшін оның қай мағынада (учреждение,қоғам,мекеме) қоғамдық институт па қолданылып тұрғанын анықтап жатудың қажеті жоқ.Бұл жерде Англияның бүкіл салтының, заңының мекемелер мен қоғамдық институттардың оның экономикасының тиімділігіне әсер ететіндігі айтылатындығын жобалап түсінуге болады.Ал бірақ аудармашыға мұндай жалпы түсіну

жеткіліксіз.Себебі ол сөздің мазмұнының жалпы мағынасын емес, оның осы текстегі нақты мағынасын беруі тиіс.Сондықтан оған нақты мүмкін мағынаны таңдауы керек.

"Соңғысы" болып аудармашының оригиналдың синтактикалық структурасы туралы қорытындысы туралы болу керек.Егер бұл структура екі жақты мағыналы болатын болса, аудармашыға оригиналдың мазмұнын анықтауда қай мағынаны алуы тиіс екенін шешуге тура кледі:The level of future supplies depends on the farmers decisions taken well in advance and not always on the best information and advice.Сырт қарағанда, бұл сөйлемнің структурасы on предлогының мағынасына қарай әртүрлі аударылады.Егер оны to depend етістігін басқарушы байланыс көрсеткіші ретінде қарасақ, онда сөйлемнің бірінші бөлімінде былай болады: болашақ қамтамасыз ету деңгейі фермерлердің қабылдаған шешімдеріне байланысты.Ал егер екінші предлог (on) to take a decision on the best of information онда мынадай ойды білдіреді:болашақ қамтамасыз ету фермерлердің бірнеше алдыңғы жылдарға дұрыс хабар мен ақылдың негізінде үнемі бола бермейтін қабылдаған шешімдеріне байланысты.Аударма процесінің 2 этапы, яғни, аударма текстін жасауға тілдік құралдарды (тәсілдерді) таңдау.Ал аудармашының аударма тіліндегі тілдік әрекетін білдіреді.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

2. 
   Аударма процесі ұғымының мәні не?
   

3 Аударма процесі неше кезеңнен тұрады?

2.Генерализация (жалпылау) мен конкретизация (нақтылау), ұғымының мағыналық дамуы тәсілі, метонимиялық және антонимдік аударма

3.Орын ауыстыру, алмастыру, қалдырып кету тәсілдері.

4.Аудармалық компенсация. Транслитерация, транскрипция, калькалау, суреттемелік аударма.

Аудармалық немесе тіларалық трансформация дегеніміз - қайта жасап өзгертудің көмегімен оригинал бірліктерінен аударма аударма бірліктерінен өтуді айтады. Аудармалық трансформация мазмұн мен мәнері бар тіл бірліктерімен жасалатындықтан олар формальды-семантикалық сипатқа ие, әрине бастапқы бірліктерді форма жағынан да мағына жағынан да өзгерте ді

Аударма процесін сипаттау шеңберінде аудармалық трансформация статистикалық жағынан, яғни бастапқы тіл бірліктерімен олардың сөздіктегі сәйкес келушілігінің арасындағы қатынасты талдау емес, динамикалық жағынан, яғни аударма тәсілі(әдісі) ретінде, аудармашы әртүрлі оригиналды аудару кезінде сөздік сәйкестігі жоқ, контекст бойынша қолдануға келмейтін жағдайда қолдана алатын аударма тәсілі ретінде қарастырылады. Бастапқы тіл бірліктерінің сипатына (түріне) қарай аудармалық өзгертулер лексикалық және грамматикалық болып 2-ге бөлінеді. Сонымен бірге күрделі лексика-грамматикалық өзгертулер, яғни бір мезгілде оригиналдың лексикалық және грамматикалық өзгерту немесе деңгей аралық, яғни лексикалық бірліктен грамматикалық бірлікке не керісінше грамматикалық бірліктен лексикалық бірлікке өту түрі болады. Аударма процесінде қолданылатын лексикалық өзгерулердің негізгі типтері мынандай аудармалық тәсілдерден тұрады: аудармалық транскрипция және транслитерация, калькирование және лексикалық-сематикалық ауыстырулар (конкретизация-нақтылау,генерализация-жалпылау және модуляция). Ең көп тараған грамматикалық өзгертуге: синтактикалық ұқсасу (уподобление) (дословный перевод – сөзбе-сөз, өзгеріссіз), сөйлемді мүшелерге бөлу, сөйлемдерді біріктіру, грамматикалық ауыстыру (сөздің формасын, сөз табын немесе сөйлем мүшесін) ауыстыру жатады. Күрделі лексикалық-грамматикалық өзгертуге: антонимдік аударма, экспликация (описательный-перевод - сипаттау) және компенсация жатады.