«КЕР-ОҒЛЫ» - Орта Азия, Иран, Кавказ атырабы халықтары арасында кең таралған батырлық эпос

Ол 16 ғасырдың аяғы - 17 ғасырдың басында пайда болды. Эпостық кейіпкердің прототипі Түркияда тұратын түрікмен теке тайпасынан шыққан көтерілісшілердің жетекшісі шайыр Кер-оғлы болып саналады. Кер-оғлының батыс (аджария, азербайжан, армян, гагауз, грузин, күрд, түрік және т.б.) және шығыс (түрікмен, өзбек, қазақ, тәжік т.б.) нұсқалары бар; әр түрлі этникалық халықтар арасында барлығы 13 нұсқасы жазылды.

Батыс нұсқаларының кейіпкері - жауынгер және ақын, халық кек алушысы және текті қарақшы Кер-оғлы немесе Көр-оғлы (соқыр адамның ұлы); Батыс нұсқаларының тарихи негізі – Джелалиялық дау дамайлар - 16-шы ғасырдың 2-жартысында Анадолы, Солтүстік Ирак және Сириядағы қуатты көтерілістер топтамасы. Кейінірек пайда болған шығыстық нұсқалар тарихилығы аздау, лирикалық тақырыптар басым; олардың кейіпкері - Гор-оғлы немесе Гур-оғлы (қабірдің ұлы) билеушісі.

Орындаушылық дәстүр негізінен дастан аясында өтеді. Оқу басым (бір ішекті формулалы әуендер негізінде), көптеген ұлттық дәстүрлерде баяндаушы - дастаншы, ақын - ішекті аспапта: саз, дутар, домбырада сүйемелдейді. Өлеңнің ән айтуға ауысу белгілері де бар. (лирикалық тақырыпқа байланысты ән үзінділері әсіресе әзірбайжан және түрікмен дәстүрлерінде жиі кездеседі) және аспаптық әуендер (мысалы, дастанға кіріспе).

Ол жеке сюжеттері бар бөліктерде орындалады (мысалы, «Кер-оғлының туылуы»). Дастанның әзірбайжандық және түрікмендік дәстүрлерінде эпостың кейбір эпизодтарына сәйкес дутар немесе туйдуктарда орындалатын аспаптық пбесалар бар [«Көр-оғлының әскери әні»; «Кел, менің Кир-атым» (Кер-оғлының ұрыста қашқан аттың жылауы), т.б.

Басылым:

Ке­рог­лы. Азер­бай­джан­ский на­род­ный эпос. Ба­ку, 1940

Гер-ог­лы. Турк­мен­ский ге­рои­че­ский эпос. М., 1983.

© Большая Российская Энциклопедия (БРЭ)

Әдебиеттер:

• 
  Ма­ме­дов Т. А. Эпи­чес­кие на­певы дас­та­на «Керог­лу» // Му­зы­ка эпо­са. Йош­кар-Ола, 1989
  
• 
  Ус­пен­ский В. А., Бе­ля­ев В. М. Турк­мен­ская му­зы­ка. Аш­ха­бад, 1979. Т. 1 [с нотным прил.]
  
• 
  Ко­рог­лы Х. Г. Огуз­ский ге­рои­че­ский эпос. М., 1976
  
• 
  Жир­мун­ский В. М. Тюрк­ский ге­рои­че­ский эпос. Л., 1974
  
• 
  Кар­ры­ев Б. А. Эпи­чес­кие ска­за­ния о Кер-ог­лы у тюр­коя­зыч­ных на­ро­дов. М., 1968