Кәсіпорын экономикасы пәні бойынша дәрістер жинағы

Шаруашылық қоғамдар.

1. 
   ЖШҚ – Жауапкершілігі шектелген қоғамдар: Мүшелердің жауапкершілігі олардың салымдар мөлшерімен ғана шектелген. Қатысушылар саны шектелмеген. Ең сенімсіз кәсіпорын формасы.
   
2. 
   Қосымша жауапкершілігі бар қоғам: мүшелері қоғам қарыздары бойынша бүкіл мүлігімен өз салым үлесіне пропорционалды жауап береді.
   
3. 
   АҚ: Жарғылық капитал бірдей үлестерге – акцияларға бөлінеді. Түрлері:
   

• 
  ЖАҚ: Акциялар акционерлердің көпшілігі берген рұқсатымен ғана сатылады. Қоғам мүшелері арасында ғана қолданылады.
  
• 
  ААҚ: акциялар еркін сатылады.
  

3. Өндірістік кооперативтер

4. Унитарлы кәсіпорын.

Екі түрі бар:

• 
  Шаруашылық жүргізу құқығы бар: кәсіпорын қарыздары бойынша мемлекет жауап береді.
  
• 
  Оперативты басқару құқығы бар: (қазыналық кәсіпорындар) тек мемлекет ие болады (мысалы қорғаныс өнеркәсібі).
  

Ұйымдардың келесі түрлері болады:

1. 
   Корпорация – акционерлік қоғам, жалпы мақсаттарға жету үшін бірнеше кәсіпорындардың бірігуі, кіретін кәсіпорын қарыздары үшін жауап береді.
   
2. 
   Концерн – келісімдік монополиялық бірлестік, шоғырландыру, кооперациялау, мамандану және интеграциялау артықшылықтарын қолданады. Ең ірі кәсіпорын түрі.
   
3. 
   Консорциум – ірі экономикалық бағдарламаны орындау үшін кәсіпорындардың уақытша бірігуі.
   
4. 
   Картель – нарықтарды бөлу, баға деңгейі, өнім өңдіру үлесі, төлем жасау мерзімдері және т.б. бойынша жасалынған келісім.
   
5. 
   Трест – кәсіпорындар өз дербестігінен толығымен айрылады, бір орталыққа бағынады.
   
6. 
   Синдикат – жабдықтау және өткізу сұрақтары бойынша қызметті жетілдіру мақсатымен ерікті түрде бірігу түрі.
   
7. 
   Холдинг – акционерлік қоғам түрі, өз капиталын басқа компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алу үшін қолданады және оларға басқару жүргізеді.
   
8. 
   Қаржылы-өнеркәсіптік топтар – ірі инвестициялық бағдарламаларды іске асыру мақсатымен өз активтерін біріккен заңды тұлғалар жиынтығы.
   

1. 
   Негізгі өндірістік қорлар, түсінік беру және құрамы.
   
2. 
   Негізгі қорларға баға беру.
   
3. 
   Негізгі қорлардың тозуы, ұдайы өндірісі
   
4. 
   Негізгі қорлардың амортизациясы
   
5. 
   Негізгі қорларды пайдалануды сипаттайтын көрсеткіштер
   

1. 
   Дәрістер
   
2. 
   Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и статистика», 2000 г., 159-185 б.
   
3. 
   Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и биржи», 1999 г., 150-167 б
   
4. 
   Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.: «Инфра-М», 1997 г., 146-165 б.
   
1. 
   5. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы), Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 12-24 б
   

8. 
   6. «Кәсіпорын экономикасы» курсы бойынша практикалық сабаққа арналған есептер
   

Есеп жинағы бойынша өздік жұмысқа арналған есептер (№1, №2, №3, №4).

Қолдану мақсатына қарай негізгі қор түрлері:

1. 
   Ғимараттар (цехтер, қоймалар, т.б.);
   
2. 
   Құрлыстар (көпір, тоннель, жолдар, т.б.);
   
3. 
   Тасымалдау қондырғылары (құбырлар, электр тоғын тасымалдау желілері, т.б.)
   
4. 
   Машиналар және жабдықтар:
   

б) Жұмыс машиналары мен жабдықтары (еңбек затына әсер етеді);

в) Өлшеу және реттеу аспаптары;

г) Есептегіш техника және т.б.

5. 
   Көлік құралдары;
   
6. 
   Құрал-сайман, қызмет ету мерзімі 1 жылдан жоғары болатын басқа құралдар);
   
7. 
   Өндірістік және шаруашылық жиһаз;
   
8. 
   Жұмысшы және өнім беретін мал;
   
9. 
   Көпжылдық өсімдіктер;
   
10. 
    Жер құнарлығын өсіруге қажет күрделі шығындар;
    
11. 
    Басқа қорлар (мысалы кітапханалық қор).
    

Негізгі қорларға баға беру келесі құн түрлері бойынша жүргізіледі:

• 
  Негізгі қорлардың бастапқы құны, оларды сатып алу жылы болған бағаларға, жеткізу шығындарына және құру және қою құнына тәуелді болады.
  

= + +

• 
  Қайта есептеу құны – берілген жыл бағалары бойынша негізгі қорларды жасау немесе сатып алу құны (қайта бағасын анықтау мезетіне байланысты):
  

= *

= *

• 
  Қалдық құны бойынша – қорлардың тозуын есебке алу:
  

= —

- баланстық құны бойынша – бухгалтерлік баланстың бірінші бөлімінде жазылатын құн

Тозу – негізгі қорлардың өндірістік процеске қатысу нәтижесінде өз құнын жоғалтуын сипаттайды. Негізгі қорлар оларды қолдануға немесе қолданбауға тәуелсіз тозуға ұшырайды. Тозудың екі түрі бар: табиғи және моральдык. Табиғи тозу – негізгі қорлардың пайдалануға немесе қоршаған ортаның ықпалына байланысты өз тұтынушылық, өнімді қасиеттерін жоғалту процесі. Нәтижесінде жарамсыз боп қалады. Табиғи тозу коэффициенті келесі формула бойынша анықталады.

Мұндағы Қт – тозу құны, Қбас – бастапқы құны

Моральдық тозу – негізгі қорлардың құны экономикалық тұрғыдан төмендеуі (ғылыми-техникалық прогреске және әлеуметтік факторларға байланысты). Моральдық тозу түрлері:

1. Өндірістік: берілген қорды өңдіру шығындары азаюдың нәтижесінде болатын тозу. Т = Қб – Ққ.е.

2. Экономикалық: берілген қор бағасына тең бірақ оған қарағанда өнімділігі жоғары қорлардың пайда болуы: П. Г. Бунича формуласы бойынша:

Т = Қбе – Қбе/(Өе*Тне) – (Қбж*Тқ*Өе)/(Өж*Тнж)

Мұндағы: Қбе, Қбж – ескі және жаңа машинаның бастапқы құны

Өе, Өж – ескі және жаңа машинаның жылдық өнімділігі

Тне, Тнж – ескі және жаңа машинаның нормативтік қызмет ету мерзімі, жыл

Тқ – Ескі техниканың қалған қызмет ету мерзімі, жыл

3. Маркетингтік: берілген машинаға сұраныстың өзгеруіне байланысты, нарықтағы өзгерістерге байланысты бағаның төмендеуі. Формуласы өндірістік моральдык тозуға сәйкес анықталады.

Тозу амортизация түрінде есептеледі.

Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі – негізгі қорлардың құнын қалпына келтіру және өсіру шараларының жиынтығы. Интенсивті (сапасы жағынан) және экстенсивті (саны жағынан) болуы мүмкін. Түрлері:

А) Жаңа құрылыс; Б) Қайта құру; В) Өндірістің кеңеюі; Г) Техникалық қайта қарулану; Д) Модернизация (жаңарту); Е) Қорды ауыстыру; Ж) Жөндеу (күрделі, орташа, ағымдағы, бақылау)

Амортизация – бұл негізгі қорлар құнының шығарылған өнім құнына біртіндеп түсу процесі. Амортизацияның жылдық сомасы негізгі қорлардың қызмет ету мерзіміне тәуелді болады және амортизация нормалары негізінде құрылады. Амортизацияның жылдық көлемі келесі формула арқылы табылады:

Тенг – қорды енгізу айынан бастап жылдың аяғына дейін қалған ай саны.

Кенг – енгізілетін қорлар құны.

Ешығ – шығарылатын қорлар құны.

Тшығ– қорды шығару айынан бастап жылдың аяғына дейін қалған ай саны.

N_a – амортизация нормасы.

Амортизация нормасы – қорларды толығымен қалпына келтіру үшін амортизациялық төлемдердің нормасы:

Na = (Қбал – Қжою)*100 % /(Қбал*Тн)

Қбал, Қжою – қордың баланстық және жою құны

ҚР да қолданылатын амортизация әдістері

Сызықты әдісті көздейтін мемлекеттік органдармен белгіленген орталықтандырылған амортизация нормаларынан басқа амортизацияның басқа әдістерін қолдануға болады, өйткені амортизациялық қорды кәсіпорындар өзінің қызметін дамытуға жіберетін инвестиция ретінде қолдана алады. Мұнда амортизация әдісін таңдағанда ең маңызды фактор ретінде уақыт қолданылады.

Келесі әдістер қолданылады:

• 
  Сызықты тәсіл;
  
• 
  Кемітілмелі қалдық тәсілі;
  
• 
  Пайдалы қолдану мерзім жылдарының реттік нөмерлерінің қосындысы бойынша құнды аудару тәсілі;
  
• 
  Құнды өнім көлеміне пропорционалды аудару тәсілі;
  
• 
  Амортизацияның тездетілген әдісі (сызықты әдіс бойынша аударым құнының 3 еседен артық мөлшерде болмау керек).
  

• 
  Сызықты тәсіл бойынша негізгі қордың бастапқы құнына және амортизация нормасына қарай анықталады;
  
• 
  Кемітілмелі қалдық тәсілі бойынша есепті жылдың басында негізгі қордың қалдық құнына және амортизация нормасына қарай. Мұнда амортизация нормасы берілген қорды пайдалы қолдану мерзіміне қарай анықтайды; бұл тәсілде амортизация әсіресе бірінші жылы тездетіліп өседі.
  
• 
  Пайдалы қолдану мерзім жылдарының реттік нөмерлерінің қосындысы бойынша құнды аудару тәсілі бойынша негізгі қордың бастапқы құнына және жылдық ара-қатысқа қарай анықтайды. Бұл жылдық ара-қатыстың алымында қорды пайдалану мерзімінің аяғына дейін қалған жыл саны болса, бөлімінде қордың қызмет ету мерзім жылдары сандарының қосындысы қойылады;
  
• 
  Өнім көлеміне пропорционалды аудару тәсілі бойынша есепті жылы өнім көлемінің натуралдық шамасына және қордың бастапқы құны мен осы қорды пайдалы пайдалану мерзімі ішінде жоспарланатын өнім көлемінің жалпы көлемінің ара-қатысына қарай анықталады. Бұл тәсіл негізгі тозу факторы пайдалану мерзімділігі болатын активтер үшін қолданылады.
  

Әртүрлі әдістерді салыстыру

Сонымен, тездетілген амортизация әдістері бастапқы кезде өзіндік құнды өсіріп, салық салынатын пайда мөлшерін азайтуға мүмкіндік береді. Ал соңғы жылдары керісінше амортизациялық төлемдер азайып, салық салынатын пайда көлемі өсе бастайды, яғни салық салынатын пайда көлемі уақытта кейінгі мерзімдерге жылжиды. Ақшаның уақыттағы өзгерісін есебке алғанда компанияның ағымдағы салық төлеу шығындары төмендейді.

Кәсіпорынның инвестиция көздері ретінде пайда және амортизация болады. Әртүрлі тәсілдер осы екі көрсеткіштің уақыттағы шамасын өзгертеді, сонда кәсіпорынның «пайдасын» анықтау үшін қорларды пайдалану мерзімі ішінде амортизацияның жалпы сомасын және таза пайда сомасын бір-біріне қосу қажет және ақшаның уақыттағы өзгерісін (дисконтын) есебке алу керек.

 Көрсеткіштердің екі түрі бар:

1. 
   Жалпылама сипаттама беретін:
   

• 
  Қор қайтарылымдылығы – негізгі қордың әр бірлігінен шығарылатын өнім көлемі.
  

• 
  Қор сыйымдылығы – өнімнің бірлігіне жұмсалатын негізгі қор мөлшері.
  

• 
  Қорлармен қарулану деңгейі – бір адамға саналған негізгі қор құны.
  

Аорт.т. – өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың орташа тізімдік саны.

2. Негізгі қорларды жеке қолданылуын сипаттайтын көрсеткіштер жабдықтардың немесе өндірістік ғимараттардың жеке топтарын қолдану тиімділігін сипаттайды.

Жабдықты интенсивті пайдалану коэффициенті = Өі.ж./Өпаспорт (өнімділігіне қарай)

Жабдықты экстенсивті пайдалану коэффициенті = Ті.ж./Тнәт (уақытына қарай)

Жабдықты интегральды пайдалану коэффициенті = Ки*Кэ (қуатына қарай)

Нәтижелі уақыт қоры:

Экономикалық есептеулерде 3 түрлі уақыт қоры қолданылады:

1. 
   Күнтізбелі уақыт қоры:T_k=365
   
2. 
   Номинальды уақыт қоры – заң бойынша белгіленген уақыт қоры:
   

3. 
   Нәтижелі уақыт қоры – пайдалы жұмыс істеу уақыты:
   

Сменалық коэффициент = Жұмыс істелінген станко-сменалардың саны/қойылған жабдық саны

Жабдықты тиеу коэффициенті = жоспарды орындауға қажет уақыт қоры/нәтижелі уақыт қоры

Жабдықты күрделі жөндеуден өткізуге кеткен шығындардың экономикалық тиімділігі:

Эк.ж. = Бжаңа – (Шк.ж. + Үқ*Т)

мұндағы Бжаңа— жаңа машинаның бағасы (қайта есептелінген құны); Шк.ж. — берілген машинаны күрделі жөндеуден өткізу шығындары; Үқ — жаңа және ескі машинаны қолданудан түсетін шығын үнемі; Т — жөндеуаралық мерзім (жыл).

Бастапқы құны — 10 млн. теңге.

Жойылатын жабдықты өткізуден түсетін түсім — 1,2 млн. теңге.

Жоюға байланысты шығындар — 0,5 млн. теңге.

Нормативтік қызмет ету мерзімі — 8 жыл.

1.3. Экономикалық моральдық тозу көлемін анықтаңыз:

Ескі машинаның бастапқы бағасы — 20 млн. теңге.

Ескі машинаның өнімділігі— 10 мың дана жылына.

Ескі машинаның нормативтік қызмет ету мерзімі — 10 жыл.

Жаңа машинаның құны — 8 млн. теңге.

Өнімділігі — 30 мың дана жылына.

Ескі машинаның қызмет етуге қалған жыл саны— 2 жыл.

Жаңа машинаның нормативтік қызмет ету мерзімі — 5 жыл.

1. 
   Айналым қаржысы туралы түсінік.
   
2. 
   Айналым қаржының қалыптасу көздері
   

4. Айналым капиталын басқару

5. Қорларды басқару модельдері

Практикалық сабақ (1 сағат)

Есеп жинағы бойынша берілген тақырыптың 2.1., 2.3 тапсырмаларын орындау, тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру.

1. 
   Дәрістер
   
2. 
   Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и статистика», 2000 г., 198-220 б.
   
3. 
   Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и биржи», 1999 г., 167-194 б
   
4. 
   Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.: «Инфра-М», 1997 г., 165-180 б.
   
1. 
   5. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы), Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 24-36 б
   

/Оқу-тәжірибелік құрал/ Алибаева М.М., Қалдыбаев М.М.: 2005, 19-21 б

Есеп жинағы бойынша берілген тақырыпқа арналған өздік жұмыс есептерін шығару (№1, №2, №3, №4).

Дәріс