Сақтарда негізінен, әскери қоғам болды

 1) Шошақ бөрікті сақтар (Тиграхауда) Тянь-Шань тауын, Жетісу жерін, Сырдарьяның орта ағысын мекендеген

 2) Теңіздің арғы жағындағы сақтар (парадарайя) Қара теңіздің солтүстігінен, Арал маңын яғни Сырдария мен Амудария өзендерінің төменгі ағысын мекендеген.

 3) Хаома сусынын дайындайтын сақтар (хаомоварга) Мұрхаб аңғарын мекендеген.

Көсемдер әскер басы болды да, билік жүргізді. Олар тайпаны қару-жарақпен, азық-түлікпен қамтамасыз етті. Ол өзтайпасы атынан бітім немесе келісім жасады. Патшалар (көсемдер) рулар мен тайпаларға жайылымдарды, көшіп қонатынжерлерді бөліп берді; ол жерлерді пайдалану тәртібін белгіледі. Жер үшін таластарды шешіп, рулар мен тайпалар арасындақарулы қақтығыстар болмауын қадағалады. Көсем қаза болса, оның сүйегін арбаға салып, ел аралатқан..

Сонымен Сақтар арасында бірте-бірте мүлік теңсіздігі пайда болды. Малға жекеменшік қалыптаса бастады.Қолға түскен тұтқындарды құлға айналдырды. Сақ қоғамында халықтың үш тобы болды деген болжам бар. Ол рим тарихшысы Квинт Курций Руф айтқан аңызға сүйеніп айтылады. Бұлар:

жауынгерлер — сүңгі мен оқ («ратайштар-арбада тұрғандар»),

абыздар — құрбандық табағы және айрықша бас киімі бар,

қауымшыл сақтар, яғни «сегізаяқтар» (соқаға жегетін екі өгізі барлар).

 Бұдан сол кездегі шеберлердің өз бұйымдарын әр түрлі материалдарды пайдалана білгенін байқаймыз.

Қазақтың белгілі археологы М.Қ.Қадырбаев, бұл мәдениеттің хронологиялық мерзімін б.з.д. VII - III ғасырларымен негіздеп, оның дамуын екі кезенге бөлген. Тасмола мәдениетінде тән археологиялық ескерткіштері «мұртты» қорған деп аталады. Бұл күрделі ғұрыптық – жерлеу кешендері тастан қаланып, әдетте үш негізгі бөлшектерден: үлкен, кішкентай қорғандар мен ұзындығы 60-тан 200 метрге дейін жететін жартылай доға тәріздес жолдардан құрастырылған. Бұл «мұрттар» қорғанмен жанасып, үнемі шығысқа қарай бағытталған. Үлкен қорғанның астында, тереңдігі екі метрге жететін шұңқырда қайтыс болған адамның мәйіті жерленген. Кішігірім қорғанда жылқы қаңқаларының қалдықтары, қыш ыдыстардың сынықтары кездеседі.

Қазіргі уақытта шартты болса да, "мұртты" обалардың негізгі ауқымы анықталды. Бүгінгі таңдағы мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан аумағында 300-ден астам ескерткіштер анықталған. Аталмыш мәліметтер жыл сайын толықтырылуда.

Жалпы алғанда тасмола мәдениеті обалар материалдары негізінде зерттелген күйінде қалып отыр. Бұл мәдениетке сипаттама беруші мәліметтер танымал үш бөлікті құрайды: а) қару-жарақтар; б) ат әбзелдері; в) ғұрыптық заттар, әшекейлер, тұрмыс бұйымдары.

Скиф-сақ заманында тайпалардың материалдық мәдениетінде қару-жарақтың, ат әбзелдерінің айрықша түрлері пайда болды, "скиф-сақ аң стилі" деген атау алған өзіндік өнер кең таралды. Кей ретте ерте темір дәуіріндегі қоғам тұрғындарының бұл материалдық мәдениетін "скифтік үштік" (ат әбзелдері, қару, аң стилі) деп те атайды.

Ерте темір дәуірінің далалық тұрғындары ерекше қарқынмен дамыды, металл өндірісі, сауда айырбасы гүлденді. Тайпалық одақтардың ат төбеліндей бай шоғыры: патшалар, әскери мансап иелері пайда болды. Үлкен "патша" обалары, яғни қайтыс болған ауқатты адаммен бірге өзінің құндылығымен мәнді болып саналатын бұйымдар - қару-жарақ, ат әбзелдері, әшекейлер бірге жерледі.

Қазақ даласының көптеген өңірінен табылған ежелгі қорған мен обалардан сол заманның әдет-ғұрыптарына байланысты бұйымдармен қатар адам сүйектері де қазып алынды. Осы адам сүйектеріне жүргізілген арнайы зерттеу жұмыстары Қазақстан жерінде алғашқы темір дәуірінде сақ тайпалары өмір сүргенін дәлелдейді. Сол дәуірде Қазақстан аймағы шошақ бөрікті сақтардың негізгі мекен-жайы болғаны белгілі. Сондықтан антропологиялық сипаттамалар тек осыларға ғана беріледі. Шошақ бөрікті сақтарға байланысты археологиялық ескерткіштер Қазақстанның оңтүстік, шығыс, орталық аймақтарында орналасқан. Осылардан табылған адамдардың қаңқа сүйектеріне арнайы антропологиялық зерттеулер жүргізілді. Көне заманда қазақ даласын мекендеген сақ тайпаларына қатысты зерттелген бас сүйек өлшемдерін жыныс ерекшеліктеріне қарай тоғыстырылып, барлығына ортақ краниометриялық анықтамасы алынды. Бас сүйектердің жалпы сипаттамасы: бас формасы жұмыр, төбе биіктігі жоғарылау, маңдай кеңдігі орташа, қабақ сүйектері айтарлықтай жетілген, бет сүйегі аласа, ені жалпақ, жақ сүйектері орташа көтеріңкі, жазықтығы сүйір, көз ұяларының биіктігі аласа, ені жалпақ, алдынан қарағанда пішімі төртбұрышты, қоңқақ мұрын болып келеді. Осы айтылған сипаттамалар және басқа анықтамалар бойынша сақ тайпалары көне еуропоидтық антропологиялық типке жатады. Бұл адамның бас сүйегі сақ тайпаларының біріне жатады. Оның табылған жері Алматы облысындағы Қаратал өзенінің бойы. Антропологиялық пішімі осыған ұқсас адамдар сақ дәуірінде көне қазақ даласына кең таралған. Сонымен қатар олардың бейнесіне моңғолоид тектес тайпалар ықпал еткені байқалады. Жалпы қазақ даласында сақ тайпаларының дәуірінде (б.з.б. 5 — 4 ғасырлар арасында) моңғолоид тегінің араласу деңгейі 15 — 20 пайыздан аспағаны байқалады..

Сарматтар. "Сармат" этнонимі ежелгі деректерде б.з.д. 3 ғасырдан бастап қолданылып келеді. Осы кезден бастап сарматтардың Скифияны жаулауы басталды. Сарматтардың бір тайпасы - роксоландар б.з. 1-ғ. Мидияның шекарасына жетіп, Риммен соғысқан. Сарматтар өздері басып алған елдің саяси өміріне мықтап араласқан. Мыс. Б.з.д. 2 ғ. соңында Понтия патшасы Митридаттың қолбасшысы Диафантпен болған соғыста роксоландар скифтерге қосылды. Б.з.д. 1 ғ. Митридат Римге қарсы күрескенде сарматтар оның жағында болған. Б.з.д. 49-ж. римдіктер мен сарматтар бірлесіп, Боспор патшасының одақтастары сирактарды (сармат тайпасы) жеңеді. Аландар (Оралдың оңтүстік өңірінен шыққандар, сармат тармен туыстас тайпалар) Қара теңіздің солтүстік өңіріне дейін жетеді. Кейін ғұндарға қосылып, Испаниядан бір шығады.

Археологиялық ескерткіштері. Б.з.б. 4 ғ. басында савроматтар Доннан Ембіге дейінгі территорияны алып жатты. Осы кезде олардың екі мәдениеті қалыптасты. Олар: Батыс Болғар-Дон мәдениеті, және Шығыс-Орал мәдениеті. Сармат тайпалары (ерте -Прохоров мәдениеті) өлген адамның қабірін балшықпен сылап не таптап, өлген адамды басын түскейге қаратып, шалқасынан жатқызып қоятын болған. Екінші кезеңде (орта -Суслов мәдениеті) б.з.д. 2-ғ. соңынан б.з. 1-ғ. басына дейін қабір құрылысының түрлері өзгермейді.

Кейінгі сарматтар Орал, Еділ, Дон өңірін, Орал сыртындағы даладан Буг өзеніне дейінгі аралыққа тараған. Бұл б.з. 2-4 ғғ. Өлген адамдары іші көмкерілетін тар қабірлерге жерленген.

Шаруашылығы. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Жылқы мен қой өсірген. Иран тілдес болған. Зергерлік өнер. 3-5 ғғ. "полихромдық өнер" дамыды. Тек алтын қолданылды. Полихромдық өнерге әшекейлеудің түрлі техникасы тән. Жиі кездесетіндері түрлі-түсті тастармен безендіру (инкрустация), зерлеп оқа жүргізу, жалату т.б. Бұл әшекейлер Ертістің жоғары жағынан (Шілікті), Орталық (Жыланды), Батыс Қазақстан (Бесоба) қорғандарынан табылды.

Сонымен қорыта келгенде сақтар мен сарматтар тайпалары коғамдық құрылымы мемлекеттік деңгейге өскен және өзіндік материалдық мәдениеті мен өнері бар айрықша көшпелі өркениет жасау ісінде жоғары дәрежеге жетті.

 

ҮЙСІН МЕМЛЕКЕТІ

 

Үйсіндер Орталық Азия аумағындағы алғашқы таптық этнобірлестіктердің бірі болған. Қытай деректерінде үйсіндер туралы алғашқы деректі елші Чжань Цзянь жазған, оның топшылауына қарағанда үйсіндер ертеректе Цилянь-Шань мен Дуньхуан аралығында мекендеген, кейіннен Жетісуға қоныс аударған. Үйсіндердін мемлекеті б.з.б.ІІІ ғасырдан б.з.V ғасыр аралығында батыс шекарасы Шу, Талас өзендері бойымен Қаратаудың шығыс бөктерінен басталып, шығысында Бесбалық ауданымен шектессе, солтүстігінде Балқаш көлінен, оңтүстігінде Теріскей Алатауының бөктерін алып жатты. Елдің қалың қоныстанған орталығы Іле өзенінің аңғары болды, елдің ордасы Ыстықкөл мен Іле өзенінің оңтүстік аралығындағы Қызыл Аңғар қаласы болған. Қытай дерктерінде б.з.б. ІІ ғасырда үйсіндердің саны 630 мың адам, соғыс кезінде көптеген атты және жаяу садақшылардан тұратын әскер шығара алатындығы жазылған. Сондай-ақ, елдің оң қанат, орталық және сол қанат болып үшке бөлінетіндігі айтылады. Екі қанатты кіші гуньмолар басқаратыны және олар орталықтағы ұлы гуньмоға тәуелді болғаны және әр гуньмоларда тұрақты он мың жасақтары болды дейді. Деректерде үйсіндерді көшпелі ел, мал өсірумен қатар егіншілікпен айналысады деп көрсеткен. Жетісу жерінің ерекшелігіне байланысты үйсіндерді жартылай көшпелі тайпа болған деп айтуға толық негіз бар. Мысалы, Кеген өзенінің бойындағы Ақтасты қонысынан археологиялық қазба жұмыстары кезінде 11 бүтін және 15 сынған дәнүккіштер табылғаны және үйсіндердің өнделетін алқаптары көп жағдайда, су өздігінен ағып баратын тау бөктерінде орналасқаны осыған дәлел.

Қоғамдағы теңсіздіктің тағы бір дәлелі, Жетісу жеріндегі үйсіндердің заманынан қалған мыңдаған обалар. Обалар негізінен көлемі жағынан үш түрге бөлінеді. Бірінші түрінің диаметрі 50-80 м және биіктігі 8-12 м болады. Мұндай үйінді астында жерленген адамдардың жанына көптеген алтын әшекей бұйымдар, ыдыс-аяқтар мен қару-жарақтар қойылған. Бұған мысал ретінде Шығыс Жетісудағы Теңлік обасын, Батыс Жетісудағы Қаракөл және Буранин обаларын айта аламыз. Обалардың екінші түрінің диаметрі 15-20 м, ал биіктігі 1-1,5 м болады. Мұндай обалар жүзге тарта үйінділері бар қорымдарда топталған. Салынған заттар арасында көбінесе қару-жарақтар, ыдыс-аяқтар, қола әшекейлер және ішінара алтын әшекейлер де кездеседі. Ал үшінші обалардың диаметрі 5-10 м, биіктігі 30-50 см болады. Ондай обаларда мәйіт жанында бір-екі ыдыс, ішінара қола әшекейлер кездеседі, бір ерекшелігі мұндай обаларда қару-жарақ кездеспейді. Негізгі шаруашылығы төрт түлік мал өсіру болған соң меншік төрт түлікпен бірге жайылым жерлерге де тарады. «Цянь Ханьшу» жазбасында «бай үйсіндер 4000-5000 жылқы ұстайды» делінген. Осыдан кейін үйсіндерде байлықтың негізгі көзі шаруашылықтағы жылқының саны болған деуге болады.

Б.з.д. 1-мыңжылдықтың басында Орталық Азияны мекендеген тайпалар жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысып, скифтік мәдениетке ұқсас мәдениетті игеріп, арбалы көлікпен көшіп-қонып жүрді. Ежелгі Қытай жазбаларындаҚытайдың солтүстік шығыс жағын мекендеген жундер (цяндар) туралы айтылады. Қытай тарихнамашысы Сыма Цянь(Б.з.д.145-86 жылдары) Орталық Азияны б.з.д. VII-ғасырларда мекендеген Солтүстіктегі көршілерін жундер деп атайды.

Б.з.д. V ғасырдың соңында бұрынғы жундердің орнына Орталық Азияда көшпенділердің күшті бірлестігі – ғұндар(қытайша "сюнну") мен юэчжилер пайда болды. Юэчжилер — шығыс скиф (сақ) тайпаларына жатады. Олардың құрамында үйсіндер де болған. Аумағы Тянь-Шаньнан бастап, Орталық және Батыс Монғолия, Жоңғария, Алтай өңірі, ШығысТүркістанды қамтыды. Орталық Азия көшпенділері құдіретті тайпа бірлестігіне жатады. Бань Гу юэчжилердің ғұндардан да күшті болғандығын айта келіп: «Ұлы иузу елі (үлкен юэчжи) – түтін саны 400 мың; әскері 100 мың, олар көшпенді мемлекет, мал жайылымы жағдайына қарай көшіп-қонып жүреді, әдет-ғұрпы ғұндарға ұқсас», - деп көрсетеді. Б.з.д. III ғасырдыңсоңында олар Ганьсу провинциясының оңтүстік-батысын иемденген.

Ғұндардың соққысынан б.з.д. 174 жылдан кейін батысқа кеткен юэчжилер Бактрияны бағындырды, кейіннен Бактрия жерінде Кушан патшалығы пайда болды. Б.з.д. IV ғасырда қытайлықтар өздерінің қарсыластарының арасында ғұндарды алғаш рет атайды. Ғұндар б.з.д. III ғасырдың соңы мен II ғасырдың басында 24 тайпалар одағынан тұрған Еуразиякұрлығындагы бірден-бір ірі мемлекетке айналады. Шығысында Тынық мұхитынан бастап, батысында Тарбағатай тауларына дейін кең құлаш жайып жатты. Кейбір зерттеушілер: «Бұл мемлекеттің батыс шекарасы Арал теңізі, кейде Каспий теңізінедейін жеткен» деген пікірлер айтады. Б.з.д. IV-III ғасырларда ғұндардың жауынгерлік күш-қуатынан сескенген қытайлықтаролардан қорғану үшін Ұлы Қытай қорғанын салдырған.

 

Ғұндар мемлекетінің гүлденуі

Біздің заманымызға дейін І мыңжылдықтың ІІ-жартысынан бастап Еуразияның этникалық-саяси тарихында Орталық Азияның көшпелі тайпалары ролі артты. Біздің заманымызға дейін ІV-ІІІ ғасырларда Қытайдың солтүстігі мен Орталық Азияда ғұндар деген тайпалар бірлестігі (сюнну, дунху) пайда болды. Нақты айтқанда, біздің заманымызға дейін 209 жылы бой көтеріп, біздің заманымыздың 216 жылына дейін өмір сүрді. Б.з.д. III ғасырдың соңғы онжылдығында Ғұндар мемлекетін әскери басшы тәңірқұты (шаньюй) басқарды. Сыма Цянь ғұндардың күшті тайпа бірлестігі құрылғандығы туралы былай дейді: «Ол кезде дунхулар (Маньчжурияда мекендеген монғолдардың арғы атасы, "дун" – шығыс, "ху" – тағы, жабайы деген мағына береді) әлі де күшті, ал юэчжилер гүлдену дәуірін басынан өткізуде еді. Ғұндарда Тоуман тәңірқұты болатын".» Оның екі әйелінен туған екі тақ мұрагері болған еді. Тоуман екі баласының біреуі Мөдеден құтылу үшін юэчжилерге аманат ретінде жұмсайды. Мұны сезген Мөденің юэчжилер арасында жүріп қалай билікті қайтарып алуға дайындалғандығын дерек көзі былайша қызықты баяндайды. Деректен ғұндардың басында юәчжилерге тәуелді болғандығын, юэчжилерге аманат ретінде тәңірқұты ұлдарын жіберіп тұрғандығы байқалады.

Осындай аманатта жүріп, Мөде юэчжилерден қашып шығады. Әскер жинап, қатаң тәртіп енгізіп, билікті басып алады."Маодунь (Мөде) өз жауынгерлерін үйрете отырып, оларға өзінің "ыскыратын жебесін" (ғұндардың тесігі бар сүйектен жасалған жебелері) қайда жетсе, сол жаққа атуға бұйырды. Жүздеген ысқырған жебелер жаудың зәресін ұшырып, олардыңаттарын үркітті... Ол өз қосынындағы оқ атпағандардың басын шабуға бұйырды. Сонда ғана барлық жауынгерлер оныменбірге оқ атуды үйренді. Маодунь уақыттың таянғанын түсінді".  

Осылайша төңкеріс жолымен б.з.д. 209 жылы Мөде тәңірқұты билік басына келеді. Ғұндардың жаулап алу соғыстарыдунхулардан басталды. Мөде батыстағы юәчжи тайпаларын бағындыру үшін әскери жорықтар жасады. Ол 203-201 жылдарыСаян Алтайы мен Жоғары Енисей өзеніндегі ежелгі қырғыз тайпаларын бағындырып, солтүстік шекарасын кеңейтті. Ендігінегізгі карсыластары – Қытай мен юэчжилер еді.

Ғұндардың ұзак уақыт бойғы басты қарсыласы — Хань империясы (Қытай) болды. Сол кезде б.з.д. 202 жылы Қытайдаазамат соғысы аяқталып, бір орталыққа біріккен Хань әулеті билікке келді. Бұл тарихи дерек Ғұндар мемлекетінің күшеюімен тұстас келді. Өзінің шекарасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен б.з.д. 200 жылы Қытай империясы ғұндарға қарсы соғысты өзі бастады. Алғашқы қақтығыстан кейін Мөде өз әскерлеріне кейін шегінуге бұйрык береді. Ал Хань әскеріжауды қудалай, ізіне түсіп, негізгі күштерінен алыстап қол үзіп қалады. Алдыңғы шепте императордың өзі де бар еді. Ғұндаршегінуін тоқтатып, төртке бөлінген атты әскер бөлімімен тау аңғарында қытай әскерлерін жан-жақтан қоршауға алады. Жетікүн қоршауда қалған император ғұндармен келісімшарт жасауға мәжбүр болады. Ол шарт бойынша, император қытайханшасын Мөдеге әйелдікке беріп, жыл сайын бағалы сыйлықтар (жібек мата, шарап, күріш) жіберіп тұруға уәде етеді. Ханьимператоры Гаоцзудың осы "тыныштық пен туыстық" туралы шартқа қол қоюы, оның ғұндардың күштілігін мойындағандығын көрсетеді. Сөйтіп, 40 жылға ғұн мен Хань әулеті арасында тыныштық орнайды.            

Мөде билік жүргізген кезде ғұндар гүлдену дәуірін басынан өткізіп, кемеліне жетті. Халық саны 300 мыңға жетіпжығылды. Байқал көлінен Тибет тауына дейін Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта ағысына дейінгі аралықты алыпжатты. Мөденің мұрагері Лаушан (Лаошань) тәңірқұты тұсында Ғұн мемлекетінің құдіреті күшейе түсті. Бұдан кейінгіғұндардың тарихы Шығыс Түркістандағы аса бай қалалар үшін Хань империясымен күреске толы болды.