Кіріспе зерттеудің көкейтестілігі

Қазіргі кезде оқыту теориясына қатысты, әсіресе, оқыту әдістеріне байланысты “жаңа технология”, “белсенді әдістер” деген жаңа сипаттағы ұғымдар пайда болды. Олардың көпшілігі компьютерлік технология, аудио-видео технологиялары мен кәдімгі ертеден бері қарай қолданып келе жатқан әдістер мен тәсілдердің түрліше топтастырылуы мен талдануы. Бұл ретте ақын шығармаларындағы дидактикалық идеяларды да тың сипатта талдап, жаңаша көзқараспен зерделесек осы “жаңа технология мен белсенді әдістерді” байыта түспек.

Егер Абайдың қара сөздеріндегі дидактикалық ойларды педагогикаға енгізер болсақ, төмендегідей нәтижеге қол жеткізуге болады:

-Абай туралы, оның асыл қазынасы туралы білімдері толығады;

-білім сапалары артады;

-эстетикалық сезімдері, дүниетанымдары жетілген тұлғалық қасиеттері дамиды;

-адамды құрметтеу, оны бағалау сезімдері артады;

-білімді болғылары келеді, алдарына мақсат қояды;

-ұлтжандылық, Отансүйгіштік сезімдері қалыптасады. Азаматтық позициялары беки түседі;

-адамзат баласын құрметтеу, ізгілік пен имандылықты өмірінің мақсаты ете білетін әділ, «халық» деп соққан жүрегі бар жан-жақты тұлға қалыптастыруға қол жеткізуге болады.

1. 
   Назарбаев Н.Ә. Абай туралы сөз // Егемен Қазақстан.-1995.-10 тамыз.
   
2. 
   Жарықбаев Қ. Абай Құнанбаев қазақ халқының ұлы ағартушысы. - Алматы, 1970.
   
3. 
   Құнантаева К.Қ. Ұстаздарға өсиет //Ұлағат. - Алматы, 1995. № 1.
   
4. 
   Кобесов А. Педагогические наследие аль-Фараби. - Алматы, 1989.
   
5. 
   Қалиев С. Педагогикалық көзқарастары. Кіт. /Қазақ тәлім тәрбиесі
   

6. 
   Әлсатов Т.М. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы
   

7. 
   Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. – Алматы, 1995.
   
8. 
   Қожахметова К.Ж. Теоретико-методологические основы казахской этнопедагогики. Автореф.докт. дисс. - Алматы, 1998.
   
9. 
   Халитова І.Р. Абай Құнанбаев мұрасын оқу-тәрбие процесіне енгізу тарихы (1960-1995 жж.). Докт.дисс. - Алматы, 1998.
   
10. 
    Ильясова А.Н. Проблемы развития педагогической теории Казахстана. автореф. докт. дисс. - Алматы, 1997.
    
11. 
    Байтұрсынов А. Қазақтың бас ақыны //Абай. 1992. № 3.
    
12. 
    Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1987, -305
    
13. 
    Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1992.
    
14. 
    Тәжібаев Т. Абай Құнанбаевтың психология және педагогикалық көзқарастары /Жинақ. - Алматы, 1954.
    
15. 
    Әуезов М. Абайдың идеялық-мәдени ізденулері. 20 томдық шығармалар жинағы. - Т. 15. - Алматы, 1984, 139, 144 б; ІІ том, - Б.
    
16. 
    Әлжанұлы Ш. Абайдың педагогикалық көзқарастары туралы. Социалистік Қазақстан, 30 декабрь 1934 жыл.
    
17. 
    Коменский Я.А. Ұлы дидактика. - М., 1956.
    
18. 
    Песталоцци И.Г. Избранные педагогические произведения, - М, 1965. - Т. 2.
    
19. 
    Гербарт И.Ф. Хрестоматия по истории зарубежной педагогики. М., 1981.
    
20. 
    Дьюи Дж. Школа и общество. 2-е издание, -М, 1924. С. 34-62, 412 . Основа прогрессивистской школы. 1957. - С. 72-200.
    
21. 
    Каптеров П.Ф. Дидактические очерки. Теория образования, Пг., 1915. - С. 101-109;
    
22. 
    Куписевич Ч. Основы общей дидактики. Пер. с польского. - М., 1986. - 367 с; глава 1
    
23. 
    Нысанбаев Ә. Қазақстан демократия рухани жаңару. – Алматы, Қазақ энциклопедиясы, 1999, - 416 б, - Б. 509-60.
    
24. 
    Данилов М.А., Есипов Б.П. Дидактика. - М., 1957. Бабанский Ю.К. Педагогика. - М., 1983.
    
25. 
    Бабанский Ю.К. Педагогика. - М., 1983.
    
26. 
    Ильина Т.А. Педагогика. - М., 1984.
    
27. 
    Харламов И.Ф. Педагогика. - Минск, 2000.
    
28. 
    Лихачев Б. Педагогика. Учебник. - М.,1999.
    
29. 
    Подласый И.П. Новый курс: Учебник для студентов пед.вузов: В 2 кн. Кн. 1. – М: Владос, 1999.
    
30. 
    Әбиев Ж. Педагогика. - Алматы, 2004.
    
31. 
    Қоянбаев Ж. Педагогика. - Алматы, 1999.
    
32. 
    Педагогика. Оқулық. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогика университеті. - Алматы, 2004. Лихачев Б. Педагогика. Учебник. - М.,1999
    
33. 
    Дайрабаева À.Е. Қазақстанда дидактикалық ойлардың дамуы (ХІХ ғ. екінші жартысынан Қазан төңкерісіне дейін). автореф. канд. дис. - Алматы, 1994 .
    
34. 
    Табылдиев Ә.Т. Қазақ этнопедагогикасын оқытудың дидактикалық негіздері. автореф. докт. дисс. - Алматы, 2004.
    
35. 
    Ғаббасов С. Халықтық педагогиканың негіздері. - Алматы, 1994. – 359 б,
    
36. 
    Әрінова Б. Алғашқы оқулықтар //Қазақстан мектебі.- 1995 № 7. – 61 б.
    
37. 
    Кетебаев К. Мектепте Абайдың өмірбаянын оқыту //Қазақстан мектебі. 1995. № 7. – Б.
    
38. 
    Көшімбаев А V-VІ кластарда ақын жазушылардың өмірбаян-дарын оқыту //Халық мұғалімі. 1949. № 1, 14, 20 б.
    
39. 
    Қаймолдаұлы О. Абайнама құдіреті //Қазақстан мектебі, 1995. № 7, - 10 б.
    
40. 
    Әбілдаұлы Ұ. Абайды оқу әліппесі. - Алматы, 1994. - 4 б.
    
41. 
    Анарбекова Р. Абай және Әуезов шығармаларын сабақтастыра оқыту //Қазақстан мектебі, 1989. № 9,
    
42. 
    Машаев Х. Абай өлеңдеріндегі адамгершілік идеялар //Қазақстан мектебі. 1980 № 9.
    
43. 
    Әділханұлы Г. Талапқа сай талдадық па? //Ақтөбе. 28-сәуір 1994 жыл.
    
44. 
    Майтанов Ғ. Ғұлама ғибраты //Жұлдыз. 1989. № 7. - Б.191-192. 5 июнь 1970 жыл.
    
45. 
    Ақшолақов Т. Тереңдетіп оқыту мақсаты /Жинақ. Қазақ тілі мен әдебиетін оқыту әдістемесі. – Алматы, 1990.
    
46. 
    Сыдықов Қ. Оқулықтар не дейді. // Қазақ әдебиеті. 21 мамыр 1971 жыл.
    
47. 
    Тайжанов А. Педагогические взгляды Абая Кунанбаева /Пособие для учителей. – Алма-Ата, 1990.
    
48. 
    Шаменов Қ. Қазақ әдебиеті оқулықтары мен программалары туралы //Халық мұғалімі. – 1956. № 11.
    
49. 
    Ғабдуллин Н. Жаңарған оқулық жайында // Қазақ тілі мен әдебиеті. 1994. № 5-6.
    
50. 
    Дүкенбаев С.Әдебиет теориясынан алғашқы ұғымдар. - Алматы 1981. - 55 б
    
51. 
    Шалабаев Б. Көркем әдебиет тілі және оны мектепте оқыту . –Алматы, 1982.
    
52. 
    Ақынжанов М. Абайдың саяси қоғамдық көзқарастарының қалыптасуы /Абайдың өмірі мен творчествосы. – Алматы, 1954. – 65 б.
    
53. 
    Баймағанбетова Ж.Т. Қазақ ақын-жыраулар мұрасындағы жас кезеңдеріне қатысты тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер (XVIII-XIX ғғ.). автореф. канд. дисс.. - Алматы, 2003.
    
54. 
    Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. - Алматы, 1977. - Т.
    
55. 
    Мұқанов С. Жарық жұлдыз. – Алматы: Санат, 1995.
    
56. 
    Бейсембиев К. Мировоззрение Абая Кунанбаева. - А., 1956.
    
57. 
    Венгер.Л.А. Восприятие и обучение. - М., Просвещение, 1969. - Б. 285-291.
    
58. 
    Ленин В.И. Шығармаларының толық жинағы. - М., - Т. 29.
    
59. 
    Павлов И.П. Полн.собр.соч. Изд 2-е, доп., - Т .3, Кн. 2. М-Л: Изд-во АН СССР, 1951.
    

Дөңгелек үстел

Сабақтың түрі: пікірталас

Сабақтың мақсаты: Абай Құнанбаевтың қара сөздеріндегі дидактикалық ой-пікірлерін талдау, педагогикаға енгізу үшін іріктеу.

Сабақ міндеттері:

1. Білімділік: Абай мұрасын тереңдеп оқып-үйрену, алған білімдерді қорытып өз мамандықтарында пайдалану.

2. Дамытушылық: оқушылардың ой еркіндігін, байқампаздығын, сөйлеу мәдениетін дамыту, шығармашылықпен жұмыс жүргізе алуды, ұжымдағы қарым-қатынасты дамыту.

3.Тәрбиелілік: Абай шығармаларынан ғибрат алуға, оқушыларды адамгершілікке, имандылыққа, асыл қасиеттерге тәрбиелеу.

Дөңгелек үстелдің барысы:

Кіріспе сөз.

Құрметті дөңгелек үстелге қатысушылары, студенттер, қонақтар. “Абай Құнанбаев қара сөздеріндегі дидактикалық ойларды анықтау” атты ой бөліске қош келдіңіздер!

Дөңгелек үстелді бастамас бұрын «Абай Құнанбаев және оның шығармалары» тақырыбындағы слайд-шоуға назар аударайық.

Дөңгелек үстелдің мақсаты мен сұрақтарына тоқталып өтсек:

Қазіргі кезде оқыту теориясына қатысты, әсіресе, оқыту әдістеріне байланысты “жаңа технология”, “белсенді әдістер” деген жаңа сипаттағы ұғымдар пайда болды. Олардың көпшілігі компьютерлік технология, аудио-видео технологиялары мен кәдімгі ертеден бері қарай қолданып келе жатқан әдістер мен тәсілдердің түрліше топтастырылуы мен талдануы. Бұл ретте ақын шығармаларындағы дидактикалық идеяларды да тың сипатта талдап, жаңаша көзқараспен зерделесек осы “жаңа технология мен белсенді әдістерді” байыта түспек. Абай Құнанбаев қара сөздеріндегі дидактикалық ой-пікірлерді айқындап, оны оқу үрдісіне пайдаланудың жолдарын қарастыру болып табылады. Сонымен, бүгінгі дөңгелек үстел сұрақтарына назар аударайық.

Дөңгелек үстелде талқыланатын сұрақтар:

1. Абай Құнанбаевтың қандай қара сөздерін білесіз?

1-студент

Мен, Абай Құнанбаевтың қара сөздерінен бірінші, жетінші, он жетінші, жиырма тоғызыншысын білемін. Абайдың қара сөздерін оқыған сайын рухани тұрғыда өсемін. Абай бірінші қара сөзінде қара сөздердің жазылу себебін түсіндіре келіп, одан әрі оқырманға ой салады. Мысалы, 15-сөзінде: Ақылды кісі мен ақылсыз кісінің менің білуімше, бір белгілі парқын көрдім,-дей келіп, екеуінің айырмашылығын айқын суреттейді.

Абай дегенде толғанбайтын қазақ, ойланбайтын адамзат болмайтын шығар, сірә?! Ойлы өлеңдерімен, асыл қара сөздерімен өскелең ұрпаққа қанат бітіріп, тәрбие мен адами қаситтерді әрдайым бойға сіңірткен, данышпан ақын өсиеті – мәңгілік мұра. Мен бірнеше қара сөздерін білем. Олардың ішінде жаныма жақыны, қатты ұнайтыны әрі ұран етіп ұстанатыным ол жетінші қара сөзі.

Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі - ішсем, жесем, ұйқтасам деп тұрады. Бұлар - тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды. Һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі - білсем екен демеклік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, «ол немене?», «бұл немене?» деп, «ол неге үйтеді?» деп, «бұл неге бүйтеді?» деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі - жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген...

3-студент

Мен мектеп бағдарламасында оқыған бірінші, жетінші, он жетінші, отыз бірінші, жиырма тоғызыншы қара сөздерінің мазмұнын білемін.

«Ата-анадан мал тәтті, алтынды үйден жан тәтті», «Алтын көрсе, періште жолдан таяды», «Атың шықпаса, жер өрте», «Жарлы болсаң, арлы болма», «Қалауын тапса, қар жанады», «Сұрауын тапса, адам баласының бермейтіні жоқ» осы мақалдарды сынға алған. Расында қазақ халқының кейбір мақалдарының мағыналық жақтарымен келіспеймін. Өзіме осы қара сөзі өте ұнады.

Абайдың Құнанбаевтың қара сөздері ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, даналық дүниетанымын даралап көрсететін ерекше стильде жазылған прозалық шығарма. 1-ші қара сөзін жатқа білемін деп айта аламын. Ол былай деп айтады:

Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық, жұлыстық, айтыстық, тартыстық - әурешілікті көре-көре келдік. Енді жер ортасы жасқа келдік: қажыдық, жалықтық; қылып жүрген ісіміздің баянсызын, байлаусызын көрдік, бәрі қоршылық екенін білдік. Ал, енді қалған өмірімізді қайтіп, не қылып өткіземіз? Соны таба алмай өзім де қайранмын...

...Ақыры ойладым: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым, енді мұнан басқа ешбір жұмысым жоқ.

- Я, Абай ата сіздің осы жазып кеткен сөздеріңіз жерде қалған жоқ. Тіпті қазіргі таңда өте пайдаға асты десек болады.

2. Халық педагогикасындағы Абай қара сөздерінің алатын орны қандай?

6-студент

«Болмасаң да, ұқсап бақ бір ғалымды көрсеңіз» деп атамыз өзі айтқандай 45 қара сөзінен біз ол заманның, Абайдың қандай болғандарын көріп талпынамыз, тырысамыз. Ерекше жазылған шығармалар жиынтығы. Абайдың қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, алуан. Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның тереңдігіне логикалық мәніне зер салған.

Бұл ерекше туынды қазақ этнопедагогикасының берік негізі деп айтуға болады.

7-студент

Абайдың пікірінше, ішкі рухани қазынамыздың молығуы тікелей өз қолымыздағы іс. Орасан зор деп айта аламын. Себебі Абайдың әрбір қара сөзінде терең ойлы мағына жатыр. Адам өмір сүруі үшін керекті білім көзі.

Абайдың бұл туындысымен менің ойымша толықтай бір елді, мемлекетті тәрбиелеуге болар еді. Қазақтың қасиетті кітаптарының қатарына қосар едім.

Жалпы халқымыздың діні жайлы айтқаны болмаса, салт-дәстүр, жоралғылар, әдет-ғұрыптарымыз айтылмаған. Жалпы тәрбиелеу құралы ретінде пайдалансақ нұр үстіне нұр болар еді.

Абайдың қара сөздерін оқи отырып, атамыздың халық үшін, қазақ үшін қамыққанын, надандықты жойғысы келгенін байқауға болады. Осындай адамдар қазіргі таңда жоқтың қасы деуге болады. Бірең сараң ғана. Сол үшін мен Абай Құнанбаевты қатты құрметтеймін. Қара сөздерін үнемі оқып жүремін.

Халық педагогикасында, халық тәрбиесінде алар орны орасан деп ойлаймын. 45 қара сөзді оқып шыққан адам жоқ дегенде алға ұмтылыс, талпыныс, мотвация алады деп ойлаймын. Өзге елдердің қазақтың Абайына тең келер Абайы жоқ шығар, сірә.

Абай мұрасында “біл” тұжырымына қатысты көптеген пікірлер айтылған. Оның халыққа, қазақтарға оқысаң жақсы болар еді деп емес, бұйрық райда айтылғандығы адамдарға ұлкен ой салар деген ойдамын.

Осы ақылды кім үйренеді, насихатты кім тыңдайды?

Біреу - болыс, біреу - би. Олардың ақыл үйренейін, насихат тыңдайын деген ойы болса, ол орынға сайланып та жүрмес еді. Олар өздері де үздік кісіміз, өздеріміз біреуге үлгі беріп, ақыл айтарлықпыз деп сайланды. Өздері түзеліп жеткен, енді елді түзерлігі-ақ қалған. Ол не қылып тыңдасын және тыңдайын десе де, қолы тие ме? Басында өзіндік жұмысы бар: ұлығымызға жазалы болып қаламыз ба, елдегі бұзақыларымызды бүлдіріп аламыз ба, немесе халқымызды бүлдіріп аламыз ба, яки өзіміз шығымдап, шығынымызды толтыра алмай қаламыз ба? - деген ебіне қарай біреуді жетілтейін деп, біреуді құтылтайын деген бейнетінің бәрі басында, қолы тимейді.

Байлар, олар өздері де бір күн болса да, дәулет қонып, дүниенің жарымы басында тұр. Өзінде жоқты малыменен сатып алады. Көңілдері көкте, көздері аспанда, адалдық, адамдық, ақыл, ғылым, білім - ешнәрсе малдан қымбат демейді. Мал болса, құдай тағаланы да паралап алса болады дейді. Оның діні, құдайы, халқы, жұрты, білімі, ұяты, ары, жақыны - бәрі мал. Сөзді қайтіп ұқсын, ұғайын десе де, қолы тие ме? Ол малды суармақ, тойғызбақ; саудасын жиғызбақ, күзеттірмек, бақтырмақ, ұры-бөрі, қыс, суық-сұғанақ - солардан сақтанбақ, солардан сақтарлық кісі таппақ. Оның бәрін жайғастырып, аяғын алып келіп мақтанға орналастырғанша қашан? Қолы тимейді.

Енді ұры-залым, сұм-сұрқия өздері де тыңдамайды.

Онша-мұнша қой жүнді қоңыршалар күнін де көре алмай жүр. Аналар анадай болып тұрғанда, білім, ғылым, ақылды не қылсын? Және де білім, ғылым кедейге керегі жоқтай-ақ: «Бізді не қыласың, ана сөзді ұғарлықтарға айт!» дейді. Оның өзгеменен ісі жоқ, ана алдындағы үшеуіндей болған жанның ойында ешбір қайғысы, мұңы болмаса керек.

Осы сөздерді енгізу керек деген ойдамын. Қазіргі теңсіздік заманында адамдар білімді бір-біріне ысырмас үшін.

Сабақты бекіту

Халық  арасына мақал болып қалған Абай сөздерімен таныстыру:

1. Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей..

2. Жаман дос - көлеңке,

3. Басыңды күн шалса, қашып құтыла алмайсың,

Басыңды бұлт алса, іздеп таба алмайсың.
4. Адал бол - бай тап, адам бол - мал тап.
5. Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық
   Аздырар адам баласын
6. Баяғы жартас - бір жартас
7. Толғауы тоқсан қызыл тіл
   Сөйлеймін десең өзің біл
8. Ойын – арзан, күлкі қымбат

Бүгінгі дөңгелек үстеліміз өз мәресіне жетті. Көкейді тескен көл ойлармен сусындадық. Қатысқандарыңызға рахмет. Сөзімізді мына өлең жолдарымен қорытындылайық:

Білімдіден шыққан сөз,

Талаптыға болсын кез.

Нұрын, сырын көруге

Көкірегіңде болсын кез.

Сабақтың мақсаты: Абай шығармалары арқылы білімдерін шыңдай отырып, шығармаларының құндылығына, пайдалылығына, өміршеңдігіне көздерін жеткізу.

Дамытушылық: оқушылардың ой еркіндігін, байқампаздығын, сөйлеу мәдениетін дамыту, шығармашылықпен жұмыс жүргізе алуды дамыту.

Тәрбиелілік: Ойшыл көтерген проблемалар тағылымынан ұрпақ жүрегіне халық даналығын, рухаи байлығын, адамгершілік қасиеттерін сіңіру.

Әдісі: сайыс сабақ, проблемалық оқыту, іздену, сұрақ-жауап.

Көрнекілігі: Абай портреті, слайдтар.

Сабақ барысы: Мұғалім сөзі: Қазақтың данышпаны, ақыны көп болғанымен, Абайы біреу-ақ. Абайы бар елдің мерейі үстем, бақытты ел. Біз бүгінгі сабағымызда Абай туралы ой толғап, сыр шертпекпіз. Сабақ сайыс-сабақ ретінде өтеді. Студенттер алдын-ала бөлінген екі топқа біріктірілген.

І-бөлім

Ұраны

Абайды оқы, ерінбе!

Адамдықты көздесең,

Жаттап тоқы көңілге!»

Төсбелгісі: кітап, орақ, кетпен.

«Мұрагер» тобына сұрақтар:

1. 
   Абайдың қара сөздерін қай жылдан бастап жаза бастады?
   
2. 
   Абайдың білім-ғылым жайында жазылған қандай қара сөздерін білесің?
   
3. 
   Абай сөз өнеріне қандай баға берді?
   
4. 
   Абайдың 12-қара сөзінде не туралы айтылған?
   
5. 
   Абайдың мұражайы қай жерде?
   
6. 
   Абайдың «Дүниеде өзі, мал да өзі ғылымға көңіл бөлсеңіз» деген сөзін қалай түсінуге болады?
   

Ұраны

Шыңғыстаудың Абай!

Қара сөзін мұра қылған,

Сарыарқаның Абайы!

Төсбелгі: ай, су, тау.

«Парасат» тобына сұрақтар:

1. 
   Абайдың қара сөздер жинағы қай жылы басылып шықты?
   
2. 
   Абай кімдермен дос болды?
   
3. 
   «Абай жолы» романын кім жазды?
   
4. 
   Абай «қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім» деген сөзін қандай мақсатта айтты?
   
5. 
   Абайдың шәкірттері кімдер?
   
6. 
   Абайдың жетінші қара сөзінде не туралы жазылған?
   

Поэзия бағыты.

«Білімдіден шыққан сөз,

Талаптыға болсын кез». (Білім туралы өлеңдерін мәнерлеп оқу)

І топ.

1. «Жасымда ғылым бар деп ескермедім»

3. «Ғылым таппай мақтанба»

ІІ топ

1. 
   «Әсемпаз болма әрнеге»
   
2. 
   «Білімдіден шыққан сөз»
   
3. 
   «Баламды медресеге біл деп бердім»
   

Қара сөз бағыты.

Абай Құнанбаевтың білім, ғылымға қатысты бңрнеше қара сөздерін жеребе арқылы алып, мазмұнын айтып беру.

І топ.

Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі - ішсем, жесем, ұйқтасам деп тұрады. Бұлар - тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды. Һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі - білсем екен демеклік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, «ол немене?», «бұл немене?» деп, «ол неге үйтеді?» деп, «бұл неге бүйтеді?» деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі - жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.

Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықпен орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Әзелде құдай тағала хайуанның жанынан адамның жанын ірі жаратқан, сол әсерін көрсетіп жаратқаны. Сол қуат жетпеген, ми толмаған ессіз бала күндегі «бұл немене, ол немене?» деп, бір нәрсені сұрап білсем екен дегенде, ұйқы, тамақ та есімізден шығып кететұғын құмарымызды, ержеткен соң, ақыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сұранып, ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екеміз?

Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен жан артық еді, тәнді жанға бас ұрғызса керек еді. Жоқ, біз олай қылмадық, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы боқтықтан ұзамадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүр екен. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік. Жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілменен қарамадық, көзбен де жақсы қарамадық, көңіл айтып тұрса, сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргенге-ақ тойдық. Сырын қалай болады деп көңілге салмадық, оны білмеген кісінің несі кетіпті дейміз. Біреу кеткенін айтса да, ұқпаймыз. Біреу ақыл айтса: «Ой, тәңірі-ай, кімнен кім артық дейсің!» - дейміз, артығын білмейміз, айтып тұрса ұқпаймыз.

Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ. Құр көзбенен көрген біздің хайуан малдан неміз артық? Қайта, бала күнімізде жақсы екенбіз. Білсек те, білмесек те, білсек екен деген адамның баласы екенбіз. Енді осы күнде хайуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. Біз түк білмейміз, біз де білеміз деп надандығымызды білімділікке бермей таласқанда, өлер-тірілерімізді білмей, күре тамырымызды адырайтып кетеміз.

ІІ топ

Білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға әуелі білмек керек. Талаптың өзінің біраз шарттары бар. Оларды білмек керек, білмей іздегенмен  табылмас.

Әуелі - білім-ғылым табылса, ондай-мұндай іске жаратар едім деп, дүниенің бір қызықты нәрсесіне керек болар еді деп іздемекке керек. Оның үшін білім-ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, бір ғана білмектіктің өзін дәулет білсең және әр білмегеніңді білген уақытта көңілде бір рахат хұзур хасил болады. Сол рахат білгеніңді берік ұстап, білмегеніңді тағы да сондай білсем екен деп үміттенген құмар, махаббат пайда болады. Сонда әрбір естігеніңді, көргеніңді көңілің жақсы ұғып, анық өз суретімен ішке жайғастырып алады.

Егер дін көңілің өзге нәрседе болса, білім-ғылымды бір-ақ соған себеп қана қылмақ үшін үйренсең, ондай білімге көңіліңнің мейірімі асырап алған шешеңнің мейірімі секілді болады. Адамның көңілі шын мейірленсе, білім-ғылымның өзі де адамға мейірленіп, тезірек қолға түседі.  Шала мейір шала байқайды.

Екінші - ғылымды үйренгенде, ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек. Бахасқа бола үйренбе, азырақ бахас көңіліңді пысықтандырмақ үшін залал да емес, көбірек бахас адамды түземек түгіл, бұзады. Оның себебі әрбір бахасшыл адам хақты шығармақ үшін ғана бахас қылмайды, жеңбек үшін бахас қылады. Ондай бахас хусідшілікті зорайтады, адамшылықты зорайтпайды, бәлкім, азайтады. Және мақсаты ғылымдағы мақсат болмайды, адам баласын шатастырып, жалған сөзге жеңдірмекші болады. Мұндай қиял өзі де бұзықтарда болады. Жүз тура жолдағыларды шатастырушы кісі бір қисық жолдағы кісіні түзеткен кісіден садаға кетсін! Бахас - өзі де ғылымның бір жолы, бірақ оған хирслану жарамайды. Егер хирсланса, өз сөзімшіл ғурурлық, мақтаншақтық, хусідшілік бойын жеңсе, ондай адам бойына қорлық келтіретұғын өтіріктен де, өсектен де, ұрсып-төбелесуден  де  қашық болмайды...

ІV бөлім

(Даналық сөздер бағыты)

Абайдың даналық сөздерінің жалғасын табу.

1. 
   Мен егер закон қуаты қолында бар кісі болсам... (адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім)
   
2. 
   Тамағы тоқтық,
   

3. 
   Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті... (ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек)
   
4. 
   Ғылым іздеп, дүниені көздеп... (екі жаққа үңілдім)
   
5. 
   Білімдіден шыққан сөз... (Талаптыға болсын кез)
   
6. 
   Досы жоқпен сырлас... (Досы көппен сыйлас)
   
7. 
   Өткірдің жүзі, Кестенің бізі... (Өрнегін сендей сала алмас)
   
8. 
   Сүйер ұлың болса, сен, сүй... (Сүйінерге жарар ол)
   
9. 
   Әсемпаз болма әрнеге... (Өнерпаз болсаң арқалан)
   
10. 
    Еңбек қылсаң ерінбей...(Тояды қарның тіленбей)
    

Атаның сөзі – ақылдың көзі

(Қара сөздердің философиялық мәні жайлы)

І топ.

ІІ топ. Нешінші қара сөздерінде имандылық, ар-ұят жөнінде айтылады? (12,13,35)

Қорытынды:

Ұпайларды қосып, ұпай саны көп топ жеңіске жеткен болып саналады.

Үйге тапсырма:

«Абай және педагогика» тақырыбында шағын эссе жазып келу.

Семинар сабақ

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділік: Абай Абай шығармашылығынан алған білімдері арқылы оқушыны ізденіске жетелеу, оқығанын талдап мәнін аша білуге үйрету, оқушының өзіндік пікірінің қалыптасуына ықпал жасау.

2. Дамытушылық: Абайдың шығармалары арқылы оқушылардың ойын дамыту, тіл байлығын молайту. Ой қорыта білуге, аз сөзбен түйіндеуге дағдыландыру, таным көкжиегін кеңейту, мәнерлі сөйлеуге дағдыландыру, шығармашылық ізденісін дамыту, оқушыларды өзінше ой қорытуға, ой түюге баулу, шығармашылық жұмысқа жұмылдыру арқылы таным-түсініктерін дамыту.

3. Тәрбиелілік: Абай шығармаларынан ғибрат алуға, оқушыларды адамгершілікке, имандылыққа, асыл қасиеттерге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: семинар

Сабақтың әдісі: шығармашылық жұмыс, сын тұрғысынан ойлап, талдау жасау, өз пікірін қорғау, іздену

Сабақтың көрнекілігі: сызбалары, кестелері, слайд

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу,

І. Ой қозғау. Нені білеміз?

1. Абайдың туған жылы?

2. Абайдың шын аты?

3. Абайдың туған жері?

4. “Ұстаздық еткен жалықпас – .....”

5. Абайдың қара сөздерінен үзінді білесіңдер?

6. Абай өлеңіндегі бес дұшпан?

7. Бес асыл іс?

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру:

Бүгінгі сабағымызда Абай шығармаларымен танысамыз, соның ішінде Абайдың философиялық ойлары берілген қара сөздерімен танысамыз.

Дәптерлеріңді ашып, бүгінгі күн ретін, тақырыпты жазып қойыңдар.

Абай өз қара сөздерін 1890-1898 жылдар арасында жазған. Қара сөздерін жазуды бастағанда Абай 45 жаста болған. Ақыл-ойы толысып, жасы кемелденген, көрген-білгенін ой елегінен өткізіп, сараптар жасқа жеткен кезінде қара сөздерін жазуды қолға алған. Бұған дейін Шығыс ойшылдары Әл-Фараби, Фирдоуси, Бабыр, Батыс философ, ғалымдары Галилей, Коперник, Спенсер, Дарвин, Ньютон, Пифагор еңбектермен танысып, үлкен дайындықтан өтіп келеді.

Абайдың 1890 жыл мен 1898 жыл арасында жазылған бір алуан шығармалары «қара сөз» деп аталады. Ол сыншылдық,ойшылдық және көбінесе адамгершілік,мораль мәселелеріне арналған өсиет,толғау тәрізді. Абайдың 45 қара сөзі бар.

Абайдың қара сөздерінің саны -45. Қара сөз — арабтың «ғақлия» деген сөзімен мәндес.Ғавқлия көркем сөз, дана сөз, асыл сөз деген мағынаны білдіреді. Бұл қара сөздер – көркем әңгіме емес, алайда оларды даналық сөздер, мақала, ғалымдық, философиялық шолулар деп қарастыруға болады.Қара сөздер ең алғаш Семей қаласында 1948 жылы «Абай» журналында жарық көрді. Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз т.б көптеген тілдеріне аударылды.

Отыз екінші қара сөзі. Үнтаспадан тыңдату.

Білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға әуелі білмек керек. Талаптың өзінің біраз шарттары бар. Оларды білмек керек, білмей іздегенмен табылмас.

Әуелі - білім-ғылым табылса, ондай-мұндай іске жаратар едім деп, дүниенің бір қызықты нәрсесіне керек болар еді деп іздемекке керек. Оның үшін білім-ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, бір ғана білмектіктің өзін дәулет білсең және әр білмегеніңді білген уақытта көңілде бір рахат хұзур хасил болады. Сол рахат білгеніңді берік ұстап, білмегеніңді тағы да сондай білсем екен деп үміттенген құмар, махаббат пайда болады. Сонда әрбір естігеніңді, көргеніңді көңілің жақсы ұғып, анық өз суретімен ішке жайғастырып алады.

Егер дін көңілің өзге нәрседе болса, білім-ғылымды бір-ақ соған себеп қана қылмақ үшін үйренсең, ондай білімге көңіліңнің мейірімі асырап алған шешеңнің мейірімі секілді болады. Адамның көңілі шын мейірленсе, білім-ғылымның өзі де адамға мейірленіп, тезірек қолға түседі. Шала мейір шала байқайды.

Екінші - ғылымды үйренгенде, ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек. Бахасқа бола үйренбе, азырақ бахас көңіліңді пысықтандырмақ үшін залал да емес, көбірек бахас адамды түземек түгіл, бұзады. Оның себебі әрбір бахасшыл адам хақты шығармақ үшін ғана бахас қылмайды, жеңбек үшін бахас қылады. Ондай бахас хусідшілікті зорайтады, адамшылықты зорайтпайды, бәлкім, азайтады. Және мақсаты ғылымдағы мақсат болмайды, адам баласын шатастырып, жалған сөзге жеңдірмекші болады. Мұндай қиял өзі де бұзықтарда болады. Жүз тура жолдағыларды шатастырушы кісі бір қисық жолдағы кісіні түзеткен кісіден садаға кетсін! Бахас - өзі де ғылымның бір жолы, бірақ оған хирслану жарамайды. Егер хирсланса, өз сөзімшіл ғурурлық, мақтаншақтық, хусідшілік бойын жеңсе, ондай адам бойына қорлық келтіретұғын өтіріктен де, өсектен де, ұрсып-төбелесуден де қашық болмайды.

Үшінші - әрбір хақиқатқа тырысып ижтиһатыңмен көзің жетсе, соны тұт, өлсең айрылма! Егерде ондай білгендігің өзіңді жеңе алмаса, кімге пұл болады? Өзің құрметтемеген нәрсеге бөтеннен қайтіп құрмет күтесің?

Төртінші - білім-ғылымды көбейтуге екі қару бар адамның ішінде: бірі - мұлахаза қылу, екіншісі - берік мұхафаза қылу. Бұл екі қуатты зорайту жаһатінде болу керек. Бұлар зораймай, ғылым зораймайды.

Бесінші - осы сөздің он тоғызыншы бабында жазылған ақыл кеселі деген төрт нәрсе бар. Содан қашық болу керек. Соның ішінде уайымсыз салғырттық деген бір нәрсе бар, зинһар, жаным, соған бек сақ бол, әсіресе, әуелі - құданың, екінші - халықтың, үшінші - дәулеттің, төртінші - ғибраттың, бесінші - ақылдың, ардың -бәрінің дұшпаны. Ол бар жерде бұлар болмайды.

Алтыншы - ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады. Сол мінез бұзылмасын! Көрсеқызарлықпен, жеңілдікпен, я біреудің орынсыз сөзіне, я бір кез келген қызыққа шайқалып қала берсең, мінездің беріктігі бұзылады. Онан соң оқып үйреніп те пайда жоқ. Қоярға орны жоқ болған соң, оларды қайда сақтайсың? Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегенінде тұрарлық мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын! Бұл беріктік бір ақыл, ар үшін болсын!

Асыл сөздің жалғасын тап.

Жұмысы жоқтық, тамағы тоқтық ... (Аздырар адам баласын)

Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті ... (Ыстық қайрат,нұрлы ақыл,жылы жүрек) Тағы сене бастаймын, Күнде алдағыш қуларға ... (Есім шығып қашпаймын,Мен ішпеген у бар ма?!)

Баламды медресеге біл деп бердім ... (Қызмет қылсын,шен алсын деп бермедім)

Талап, еңбек, терең ой ... ( Қанағат,рахым, ойлап қой,Бес асыл іс,көнсеңіз)

Білімдіден шыққан сөз...............(талаптыға болсын кез)

Білімді бекіту: Өтілген тақырыпқа байланысты бірнеше сұрақтар қоямын. Түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.

1. Ақынның қара сөздерін жазудағы негізгі мақсаты не?

2. Отыз екінші қара сөзі арқылы бізге қандай жақсы қасиеттерді бойымызға дарытқысы келді?

3. Осы сабақтан қандай тағлым, үлгі, ақыл-нақыл алдыңдар?

Қорытынды:

Абай – ұлы ақын, ғалым, философ, көркем әдебиеттің темірқазығы.

Абай насихаты – ынтымақшыл, арлы, адал, еңбекқор, иманды, талапты, үлкен жүректі кісі болу.

Абай «Отыз екінші» қара сөзі арқылы білуге шақырады.

Абайдың өз сөзімен айтсақ:

Терең ойдың түбінде теңізі бар,

Тесіле көп қараса, көңіл ұғар