Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
ч дыбысымен келетін сөздердің қазіргі қазақ тілінде ш
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| ч
дыбысымен келетін сөздердің қазіргі қазақ тілінде ш дыбысымен айтылатындығы тарихи фонетика курсынан таныс: сонда бұл сөз сыртқы тұлғасы жағынан былайша келген: чау>чұу> шу. Демек, аты шулы деген тіркес аты даңқты дегеннің көне сөзбен берілген баламасы екен. Осы қатарға жылы-жұмсақ деп айтылатын қос сөздің жылы компонентін қосуға болады: бұл – көне түркілік жаулы «майлы» сөзінің араларына сан ғасырлар салып, қазақша жеткен тұлғасы. Бұл сөздің тұлғалық жағынан өзгергендігі соншалық: көне түркілік эти- мон – йағ, ол «май» деген сөз, йағ қыпшақ тілдерінде йау, оның ішінде қазақ, қырғыз тілдерінде жау болуы ғ~г/, й~ж (бағ ~ бау, тағ ~ тау, сағыр ~ сауыр дегендердегі сияқты) дыбыстық алмасудың нәтижесін көрсетеді. Ұсынған тұжырымымызды дәлелдей түсу үшін мысалдарды әрі қарай жалғастырсақ, өлім-жітім деген қос сөздің жітім компонентін келтіруге болады. Бұл сөздің түбірі – көне түркілік йіт- етістігі, ол – «жоқ болу, жоғалу» мағынасын берген сөз, сонда өлім-жітім «өліп, жоқ болу» деген ұғымды білдіретін тіркес болып сақталған. Келесі мысал. Сырт қарағанда, жағаласу сөзінің түбірі – жаға (киімнің жағасы) сөзі деп тануға әбден болатын сияқты, өйткені төбелескен, жанжалдасқан адамдар бірін-бірі жағадан алады деп ұғамыз. Ал, шындығында, қазіргі жағаласу сөзінің түптөркіні көне түркілік 184 йағы сөзіне алып барады, ол сөз «дұшпан, жау» деген ұтымды береді. Сонда й~ж, с~ш дыбыс алмасуларын есепке алғанда, көне түркіше йағылаш- – «бір-бірімен соғысу, ұрысу» деген сөздің қазақшасы бо- лып шығады. Қазақ тілінде көне йагы сөзінен туған екі етістік бар деп табамыз: йағы>жау тұлғасынан жасалған жаула- етістігі және йағы>жағы тұлғасынан пайда болған жағыла- >жағала-, олардың ортақ етіс түрлері – жаулас- және жағалас-. Жағаласу сөзі, сірә, қазақ топырағында жасалған етістік емес, көне түркіден келе жатқан қалдық деп тану керек, өйткені көне түркі ескерткіштері тілінде йағылаш- деген ортақ етіс тұлғасы қолданылған. Көне бір түбірден екі туынды сөздің жасалғанын қазақ эпоста- ры тілінде кездесетін қатуланып, қаттанды деген трафареттегі екі сөзден де көреміз: екеуінің де түбірі – көне қатығ («қатты, берік, мықты») тұлғасы. Оның осы көне тұлғасынан қатулан- етістігі (қатығ>қатыу> қату + лан+н) және қат (ол да – «қаттылық, мықтылық» мағынасын беретін сөз) тұлғасынан қаттан- (қат + та + н) етістігі жасалған. Қат сөзі зат есім түрінде көне түркі ескерткіштерінде тіркелмегенімен (ал қат- деген етістік бар), бұл түбір қазіргі түркі тілдеріндегі қатты, қатыр- сияқты туынды сөздерді жасаған. Сірә, бұлар көне түркілердегі қатығ тұлғасының соңғы «әлсіз» ығ (ғ) дыбысы түсіп қалған замандарда жасалған сөздер болуы да мүмкін, өйткені көне ескерткіштер тілінде қатығлан-, қатты, қатығды (соңғы екеуі – осы күнгі қатты сөзінің баламасы) тұлғалары тіркелген (сөздікке енген). Демек, жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|