Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| ала
сөзінің ауыспалы мағынасын қазақ тіліндегі алағай-бұлағай, алас-қапас, алагүлік, аласапыран деген сөз тізбегінен табамыз. Бұл талданған мысалдардың барлығы – ала сөзінің түпкі көне түркі тілдерінде де бар мағынасына қатыстылар. Ал қазақ тілінде (мүмкін, кейбір өзге түркі тілдеріңде де) ала компоненті (морфемасы) бұл көрсетілгендерден өзге мағынада келетін сөз тіркестері мен туын- ды сөздер бар. Мысалы, алақ, алақта-, алақ-жұлақ (қарау), көзі ала- ру, қырғыз тіліндегі алағар немесе алағай көз, алақсы- дегендердегі ала түбірі көздің аласы (орысша белок глаза) дегенге апарады. Қазақ тілінде ала элементінің бұл аталған мағыналардан өзгеше идеяны (семантиканы) беретін тағы бір тұсы бар екенін біздің осы кітаптағы ала балта, ала ту, ала сүргін, ала қырғын, аламан, аласат, алапат, алаула- сөздерін талдаған тұстарымыз танытады. Бұлардағы ала компонентінде «шабуылдау, талан-таражға салу, ұрыс, соғыс» идеясы бар және бұл іс-әрекет көпшілікке (топқа, отрядқа, әскерге т.т.) қатысты болып келетін реңкті қамтиды: алапай-талапай, алапат, ала сүргін, ала қырғын, ала шапқын дегендер не көпшілік басына түсетін, не көпшілік тарапынан жасалатын іс-әрекеттерді білдіреді (орысша айтқанда, массовый переполох, массовое бедствие, массовое исстреб- ление т.т.). Осы мағынаны білдіретін ала түбірінен жасалған сөздер өзге түркі тілдерінде де бар. Мысалы, аламан сөзі солтүстік-шығыс түркі тілдерінен өзге барлық түркі тілдерінде бар. «Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігінде» (Москва, 1974) бұл сөздің әр түркі тілінде кездесетін мағыналары «қарақшылық шабуыл», «бейберекет шабу- ыл», «талан-таражға салу, тонау», «шабуылға шыққан салт аттылар тобы (шайка)», «әскер», «халық», «тобыр» деп көрсетіледі (134-бет). 188 Демек, бұл сөздің түпкі мағынасында шабуылға, талауға, қыр- ғын-сүргінге катысты мән бар. Сондықтан аталған сөздікте аламан тұлғасы ала- етістігінен жасалған туынды есім сөз деп танылған. Ала- етістігінің түбірі ал- (бір нәрсені қолмен алу) деп талданады да, оған қосылған -а форманты – қимылдың жиілігін танытатын көрсеткіш деп беріледі. Осы себептен түрік тіліндегі алғын, аланж «тонау», алақ, алақты «талан-таражға салу», қазақ тіліндегі алаулау «соғысу, ұрыс салу» дегендердің түбірінде бір нәрсені қолмен алуға немесе бір халықты басып алуға қатысты идея (мағына) болғанмен, ала сүргін, ала шапқын дегендерде алу идеясы емес, «көпшілік» идеясы басым (соңғы тіркестердегі «соғыс, ұрыс, талау» мағынасы сүргін, шапқын сөздерінде). Сондықтан о баста қазақ халқын құраған ру-тайпалар одағының алаш (алты алаш, алты сан алаш) аталуы бұл сөздің «көпшілік, халық» мағынасын қамтитын ала түбірімен байла- нысты екенін көрсетеді. Демек, алаш «көпшілік, одан барып «халық, қауым» деген ұғымда қолданылған атау болған. Сөйтіп, сөз тарихын қуалағанда, ала деген бір ғана тұлғаның туынды сөз, күрделі сөз, яғни тіркес құрамында бірнеше мағынада келетіні байқалады. Ол мағыналардың бірқатары түпкі (этимондық) семантикадан тараған ауыспалы түрлері болса, енді біреулері «ұрыс, соғыс, қырып-жою» мағыналары бар және «көпшілік, мас- са» деген мағыналық реңкті қамтитын өз алдына бөлек сөздер бо- лып шығады. Осы себептен қалың оқырманға жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|