Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| белгілі бір тіркесте
ғана сақталған болып келеді. Мысалы, Шалкиіздің (XVI ғ.) толғауында кездесетін атайы ер деген тіркес бар. Сөз түбіріне қарап, оны айтулы, атақты, ата- улы сөздерінің синонимі шығар деп топшылауға болады, жоғарғы сөздер де ескі өлең-жырларда ер сөзімен тіркесте қолданылған. Бұлар мағына жағынан осы күнгі атақты, белгілі деген сөздерге жақын. Дегенмен Шалкиіз қолданған атайы сөзінде «атақты» дегеннен гөрі тұтас тіркес «нағыз батыр» деген мағынада келеді. Шалкиіз: Атайы ердің тұсында Тұлпары тұрар шарық ұрып, – дейді, яғни нағыз батырдың қасында тұлпары дайын тұрар дейтін сияқты. Немесе: Атайы ердің баласы, Атадан жалғыз тудым деп, Басына қиын іс келсе, Ісін көпке салар ма? – дегенінде әңгіме етіп отырған жай атақты (аты шыққан) ер ғана емес, қас батыр дегенге меңзеп тұрған тәрізді. Атайы сөзі атақты, айтулы деген сөздермен түбірлес ( ат, атақ ) болып көрінгенмен, мағынасы жағынан бұлардан бөлек (өзге) сөз болуы керек деп те топшылауға болады. «Күшті, мықты» деген семантикалық негізі не реңкі бар бұл сөздің атайман, атайтын де- ген варианттары да бар. Жергілікті сөз ретінде: атайман жігіттер, атайман жылқы, атайман түйе дегендерде «күшті, мықты» деген мағынада қолданылады, ол Қызылорда, Сыр бойында, Орынбор маңында «өте, тым, тіпті» деген мағынада ( атайман алыс екен, ет атайман семіз екен, күн атайман суық екен), тіпті бір жерлерде (Қызылорда, Қармақшы аудандарында) «бұзық, қырсау» ( атайман мал ) мағыналарында жұмсалады (ҚТАС, 76-бет). Сөйтіп, батырлар жырларында атайы ер («мықты, күшті ер, қас батыр») деген тіркес атаулы, айтулы ер («атақты, даңқты» ер) деген қолданыстарда мәнмәтінге қарап екі түрлі мағынадағы және біреуі ( атайы ) ескіліктің бірі деп танылған дұрыс. Сол сияқты қоғалы көлдер, қом сулар деген бейнелі тіркестегі қом сөзі – көне сөз, мағынасы «толқын», демек, «жағасына қоға өскен (тыныш жататын) көлдер мен толқыны болатын өзендер» дегенде 232 өте ертедегі бабаларымыздың тілінен қалған қом (толқын) сөзі тек су сөзімен тіркесте ғана сақталыпты. Батырлар жырында жиі кездесетін толғамалы деген сөз негізінен толғамалы ақ найза, толғамалы ала балта, толғамалы ақ сүңгі, толғамалы найза деген тіркестерде кездеседі. Бұлардағы толғамалы сөзі – «оралған» дегенді білдіретін өте көне сөз, яғни найза, сүңгі, ай балта (ала балта) сияқты ұрыс-соғыс құралдарын ұстағанда (жұмсағанда) саптары қолдан сусып, жылжып кетпеуі үшін оны былғары, қайыс, жіп сияқтылармен орап тастайтын болған неме- се олардың ағаш саптарын орама (спираль) түрінде кертіп қоятын болған. Мұндай қарулар толғамалы (саптары оралған, орама түрінде кертілген) болып келген. Демек, өте ертедегі бабаларымыз бір нәрсені «орау, үйіру, иіру» дегенді толғау деген екен: ol jun tolyadi – он мотал шерсть (ДТС, 1969,573-бет). Міне, лексикалық ескіліктер сақталған көздер – осындай. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|