Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| тың
игеру, тыңгер/ тыңжерші, ғарыш, ғарышкер, ғарышнама, атомгер сияқты жаңа сөздер 1970-1980 жылдарда-ақ 1941-1945 жылдардағы «жаңалық» сипатынан алшақтап, көбі әдеби нормаға еніп, кейбірі қолданыстан ығысты. Жоғарыда бірнеше рет айтылды, қазақ тіліне соңғы бір ғасырдың барысында лексикалық жаңалықтардың пайда болуына себеп болған құбылыстың бірі – оқу-ағарту ісінің жандануы, мектеп пен жоғары оқу орындарына арналған оқулықтардың дүниеге келуі болды. Ол оқулықтардың қазақ тілі мен қазақ әдебиетінен басқа пәндерден ұсынылғандары негізінен аударма еңбектер болды. Демек, бұлардағы пәндік терминдерді ғана емес, жалпы баяндау стилі де қазақтың жазба дүниесіне үлкен ықпалын тигізді. Әр пәннің терминдерінің қазақша баламасын ұсыну күн тәртібінен түскен жоқ. Демек, жаңа сөздер пайда болды, бірақ, әрине, бірден бір нұсқасы тұрақтала қойған жоқ. Олар қазақша баламалары әуелі бірнеше вариантта болып бірте-бірте орнықты. Баламасы табылмағандары, әсіресе интертерминдердің басым көпшілігі орыс тіліндегі күй-қалпымен (айтылу және жа- зылуымен) орыс тілінен алынды. Енді осы айтылғандарды біраз фактілермен арнайы баяндап өтелік. Мысалы, бұрын капуста деп орысша аталып келген көгөніс 1982 жылғы сөздіктерде капуста , кейінгілерінде орамажапырақ (бұл атауды XX ғасырдың 20-жылдарында Ж.Күдерин тапқан екен – «Өсімдіктану», 1928), орамкөк, орамжапырақ, қырыққабат деп екі-үш вариантта қолданылып келсе, клон деген мүлде жаңа термин клон, өскінді, өскін деп үш түрлі аталып келеді. Бұлар – биология саласындағы атаулар, оларды қазақшалап ұсыну қажеттігі мектеп оқулықтарында орын алды. Бұл түсінікті, өткен ғасырдың 30-50-жыл- дарынан бастап қазақ мектептерінің барлық оқулықтары (қазақ тілі мен қазақ әдебиетінен басқалары) орыс тіліндегі оқулықтардан ау- дарылып оқытылды, ал бұлардағы көптеген орыс тілінің терминдері 357 орысша алынды: насекомдар, клетка, белок, ткань, спора, вита- мин, молекула деген сияқты бөгде тілдік терминдер ұзақ уақыт қолданылып келді. Бұлардың ішіндегі бірқатар таза орыс сөздері ( белок, насекомдар, ткань, клетка т.б) болса, көбі интертерминдер еді. Енді 1980-1990 жылдардан бастап мүмкіндігінше осылардың қазақша баламаларын іздеу, жоқтарының орнына жасанды тұлғалар ұсыну қарекеті орын алды. Бұл процесте XX ғасырдың басындағы авторлар ұсынған терминдерге көңіл аударылып, бунақденелілер (на- секомдар), дәрумен (витамин), жасуша (клетка) сияқты сөздер аэло- гизмдер болып, қолданысқа енді. Ал қалған жаңа сөздерге келсек, олардың біразы бұрыннан бар қазақ сөздеріне жаңа мағына үстеуге немесе жасанды тұлғалар ұсынуға табан тіреген кезең туды. Жасанды тұлғалардың да көбі тілде бар сөздерді біріктіру немесе оларға жұрнақ жалғау арқылы жасалған болып келеді. Мұның да сыры түсінікті: қазақ халқы – адам мен малдың, жан-жануарлардың, өсімдіктердің, қысқасы, табиғат пен оны қоршаған дүниенің құрылысын, сипатын жақсы білген. Мы- салы, жұмыртқаның құрамын бұрын жұмыртқаның ағы, сарысы деп қана ажыратып атап келген болса, енді оның ақ құрамын ғылымда бір сөзбен белок деп атау керек болғандықтан, оған ақуыз және нәруыз (Биология, 9-сынып, 2005) деген атаулар ұсынылды. Біраз уақыт екеуі қолданылып келді де бұл күнде ақуыз варианты қалыптасқанға ұқсайды. Сол сияқты насекомое дегенді бунақдене деген жасанды сөзбен қазақша атауда да тілде бұрыннан бар екі сөзді біріктіріп қолданудан жасалған биологиялық термин пайда болып тұр. Біздің байқауымызша, жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|