Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
- Бұл бет үшін навигация:
- ДУЛЫҒА/ТУЛЫҒА
| ДЕС БЕРУ, ДЕС БЕРМЕУ
. Дес сөзі қазақ жырларында жеке тұрып, сирек қолданылады, бірақ кездеседі. Мысалы, «Қамбар ба- тыр» жырында: Табасың қайдан десіңді ?– деген өлең тармағын оқимыз. Бұл сөз қазақ тілінде көбінесе дес бермеу, дес беру, дес тию, дес көру, десі қайтпау (қайту) сияқты күрделі етістік құрамында қолданылады. Бұлардың барлығында да дес сөзі «күш, қайрат, өктемдік, артықшылық» мағыналарында қолданылған: дес бермеу (беру) «бой бермеу, билік бермеу, күшін көрсету, артықшылығын таныту», дес тию «билік тию, ерік тию», дес көру «тірек көру, таяныш ету», десі қайтпау «беті қайтпау, тай- салмау» деген мағыналарда жұмсалады. Бұлардағы дес – парсының даст «қол» деген сөзі, оның парсы тілінде «1) күш, күштілік, билік, 2) білім, хабардарлық, тәжірибе, 3) артықшылық, жеңіс» деген ау- ыспалы мағыналары да бар. Қазақ, қырғыз тілдерінде бұл сөздің тура мағынасы да емес, ауыспалы мағыналарының 1, 3-түрлері қабылданған және сөз тұлғасы өзгерген (даст>дес). Қырғыз тілінде бұл тұлғамен келетін күрделі сөздер едәуір. Мұнда дес қайтару «қорқыту, сес көрсету», десі қайту «қаймығып қалу», дес сындыру, дес жандыру «қорқыту» деген тіркестер қолданылады. ДУЛЫҒА/ТУЛЫҒА . Бұл сөз қазақ тілінде көбінесе дулыға тұлғасында кездеседі және тарихи сөз (көнерген сөз – историзм) болып танылады, яғни бір кездерде баскиімнің атауы болып жұмсалғанымен, заттың өзі жоқ болып кеткендіктен, атауы да қолданыстан шыққан, тек ертеректегі өлең-жырлар мен мақал-мәтелдерде сақталған, қазірде образ үшін пайдаланылатын немесе бұрынғы дәуірлерді суреттеген тарихи шығармаларда кездесетін көнерген сөз болып қалған. Бұл, сірә, түркі-монғол тілдеріне ортақ сөз болар, өйткені «оқ өтпейтін металдан жасалған баскиім (каска, шлем)» мағынасындағы дуулга сөзі монғол тілінде де бар. Мұнда тіпті «дулыға кию» мағынасында дуулгала(х) етістігі бар (Монг.-русск. сл., 161). 73 Сөздіктердің аудармаларына қарағанда, түрік, шағатай, ұйғыр тілдерінде бұл атау тулға, туғулға, тулыға,тауылға, туқлуға тұлға- ларында «каска, шлем» мағыналарында қолданылатындығын Л. Будагов көрсетеді (Будагов, I, 404). Қазақтың ертеректегі тілінде дулыға/тулыға сөзі алдымен батыр (жауынгер) киетін, «оқ өткізбейтін, яғни металл қапталған баскиім» мағынасын берген. Мысалы, мұны «Қамбар батыр» жырындағы: Құрама болат дулыға Шекесіне қояды, – дегені, әрі батыр, әрі жырау Доспамбеттін: Туған айдай нұрланып, Дулыға кидім – өкінбен, – дегендері дәлелдейді. «Дулыға кию» – батырлықтың символы. Шалкиіздің: Дулығамның төбесі Туған айдай болмаса, Батыршылық сүрмен-ді, – дегенінде немесе: «Ер Көкше» жырындағы батырдың портретін беретін Дулыға сыймас шекелі дегендерінде дулыға сөзі образ үшін, батырлықтың иесін білдіретін символ ретінде келіп тұр. Бұл образды XIX ғасырда жаугершілікті жырлаған, өзі де батыр-жауынгер Ма- хамбет ақын да еркін пайдаланады. Исатайдың портретін бергенде, оның ұрысқа кіретін қолбасшы екенін білдіру үшін «дулығасы басында» деген образды пайдаланады. «Қобыланды» жырындағы Қарлыға қыз да – батыр, ұрыс адамы, сондықтан ол да: Буыны түсіп былқылдап, Алтын қалпақ тулыға Шекесінде жарқылдап көзге түседі. Мұнда дулығаның баскиім екендігін қалпақ сөзімен айқындай түссе, әрі металдан жасалған, әрі әсем (алтын жалатқан) баскиім екенін жыршы шебер келтірген. Сөз түбірін кесіп айту қиын, дегенмен түбірі монғолдың «адамның төбесі» мағынасындағы зулай/дъулай сөзі болуы да мүмкін деген ойға келеміз. Дулыға сөзінің этимологиясын да әрі қарай іздестіре түсу қажет деп санауға болады. ДЫНДАН . Батырлар жырларындағы сұлу қыздың образын бер- генде, оны шашын дынданменен тараған деп келеді. Мұндағы дын- дан сөзі «тарақ» дегенді білдіреді, бірақ мал мүйізінен жасаған жай 74 тарақ емес, піл сүйегінен жасаған қымбат әсем тарақ. Дындан парсы тілінде «тіс» дегенді білдіреді. Дәндәна сөзі бір нәрсенің, мысалы, «тарақтың тісі» немесе «кішкентай тіс» деген мәнде айтылады. Ал түркі тілдеріне енгенде, бұл сөз тарақтың тісін емес, өзін білдіретін мағынаға ауысқан және жай тарақ емес, алыстан келген, сатып ала- тын қымбат тарақты атаса керек. Ұйғыр тілінде дындан сөзі «піл сүйегі» деген мағынадағы көне сөз деп көрсетілген. Қазақ тілінде бұл сөз дандан түрінде де айтылған болу керек. С. Қасиманов « дандан – піл сүйегінен істелген тарақ» деп көрсетеді (Қасиманов, 215). жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|