Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
р дыбысы түсіріліп, тобышақ болып жұмсалуы – заңды құбылыс: р
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| р
дыбысы түсіріліп, тобышақ болып жұмсалуы – заңды құбылыс: р дыбысы түркі тілдерінде әлсіз, сусымалы дыбыстардың бірі екендігі белгілі. Жылқы малына келгенде, бұл кезде ұмыт болған не ұмытыла бастаған эпитеттер, теңеулер, қимыл атаулары қазақ тілінің ертеректегі өлең-жырларында едәуір мол екендігін көрсететін фактілердің бірі – торылы жылқы тобышақ сияқты тіркестер деп ойлаймыз. Батырлар жырларының негізгі тақырыбы ұрыс-соғыс болған- дықтан, осы ұрыс-шайқастарда қолға түсетін тұтқындар мен олардың өздерін және «бедеу аттарын» қамайтын орындардың атауларының біразы көне сөздер мен ескірген бірліктер болып келеді. Бұл күнде тұтқын сөзі – әбден түсінікті және әдеби нормадағы қолданыс. Ал жырларда тұтқынға түскендер жетім және жесір деп аталған. Бұл екі сөздің қазіргі қолданыстағы мағыналары түсінікті: жетім – «әке-шешесі жоқ бала, жесір – «ері (күйеуі) өлген әйел». XV-XIX ғасырларда жетім мен жесір сөздерінің бұл көрсетілген мағы- наларынан басқа мағыналары да болған: жетім – «тұтқынға түскен, еркінен айрылған, құлдыққа жегетін адам». Шоқан Уәлиханов: «Қазақтар құлдарды екіге бөлген: соғыста қолға түскен құлды олжаласқан құл немесе жесір деп, ал сатып алған немесе өзге жолмен (соғыста емес) келген құлды жетім деп атаған дейді (Ч.Ч.Валиханов Собрание сочинений в 5-томах. - Т.I, - 1961. - С.127). Мұны қазақтың эпостық жырларындағы қолданысы дәлелдейді. «Қобыланды» жы- рында қалмақтың ханы Көбікті қызына: Екі пәнде әкелдім, Берсем сені күйеуге Бас жетімің еткендей, – дейді. Мұндағы екі пәнде деп тұрғаны – қапыда (ұйықтап жатқанда) қолға түскен батырлар – Қобыланды мен Қараман. Көбікті қызына сені күйеуге бергенде осы екеуін құл етіп, яғни бас жетім етіп беремін дейді. Ертедегі қазақ салтында ұзатылған қызға зат-мал-мүлік жасаудан басқа малшы-жалшы, күтушілерді қоса беретін салт дәстүрі болғаны белгілі. Мысалы: Қырық құл мен қырық күң Қосып берді қызына («Қобыланды батыр»). «Қыз Жібек» жырында Жібекті іздеп келіп, қалмақ ханынан жеңіп алған Сансызбайға қайын жұрты «Сексен нарды толтырып жасау ар- тып, Бес жетім , алтын отау берді» дейді. Мұндағы бес (әлде бас?) жетім – ұзатылған Жібектің жасауына қосып берген құл, күң сияқты күтушілер. 259 Жетім сөзінің «тұтқын» мағынасын күні кеше (XIX ғасырдың I жартысында) өткен Махамбет ақыннан да табамыз. Махамбет көтеріліс жеңілгеннен кейін Баймағамбет сұлтанның алдына келу- ге мәжбүр болады. Ол өзін Баймағамбет сұлтанның қолына түскен тұтқын, бірақ ұрыс-шайқаста қолға түскен емес, өз аяғымен өзі келіп түскен тұтқын деп атайды: Ұрмай-соқпай келтірген, Арманың бар ма Құдайға Мынау Махамбет сында жетімді-ай, – дейді. Мұндағы жетім сөзінің ертедегі тағы бір мағынасын білмеген баспагерлер (редактор, корректорлар) бұл сөзді тырнақшаға алып жазып келеді. Бұл өлең жолдарындағы жетім – әке-шешесі (қорғаушысы, қолдаушысы) жоқ Махамбетпін деген сөз емес, өзі де ашып айтқандай, «ұрмай-соқпай» қолға түскен тұтқынмын деп тұр, демек, тырнақшасыз жазылуы керек. Жесір сөзінің қазіргі мағынасынан басқа тағы екі мағынасы болған: бірі – «соғыста қолға түскен тұтқын», екіншісі – «қалыңмалы төленген әйел заты» (оның ішінде ұзатылмаған қыз да). Жесір сөзінің бұл мағынасы XX ғасырдың басына дейін, әсіресе «жер дауы, жесір дауы» сияқты дау-дамай, сот істері жүріп тұрған кезде де сақталған. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|