Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| же-
зайыр – қарапайым мылтық. «Ер Тарғын» жырында: жезайырдың оғы өтпес деген өлең жолы бар. Аталған мылтықтардың құрылысын, түр-түсін, кімдер жасайтынын арнайы зерттеу еңбектерінде айты- лып жүрген болар. Мысалы, Шоқан Уәлиханов: « күлдірмамай деп аталатын мылтықты қазақтар өздері жасайды, оны құлдырмамай деп те атайды, сөз түбірі – құлдырау», – дейді (Ч.Ч.Валиханов, 1-т., 460- бет), ал шамғалды (самқалды ) «ұзын, ауыр мылтық» деп түсіндіреді (сонда). Сондай-ақ қара мылтық – ружье без насечки. Қозыкөш – самқалдың бейнелі атауы. Тіпті кейініректе жиналған жырларда, мы- салы, Ә.Диваев нұсқасындағы «Едіге» жырында орыс тілінен ауысқан бердеңке (бердянка) атауы да бар: «Дию... үйге жүгіріп кіре бергенде ордың түбінде жатып [Едіге оны] бердеңкемен қақ жүректен басып кеп қалады» (Едіге батыр, 1996, 129-бет). Бердеңке сөзі де бүгінгі жас ұрпаққа түсініксіз, ескірген атаудың бірінен саналады. Топ . Орта ғасырлардағы ұрыс-соғыстарда түркі, монғол әскер- лері мылтықпен қатар зеңбірек сияқты отты қаруларды да пайда- ланғанын эпостық жырлар мен жыраулар шығармаларының тілі көрсетеді. Топ деп түркі, ноғай тілдерінде зеңбіректі атайды, яғни зеңбірек пен топ сөздері – варианттар, сондықтан топ-зеңбірек деп қатар да қолданылған: « Керней-сырнай тарттырып, топ-зеңбірек арттырып» (Алпамыс, 1957, 51). «Қалмақтар келіп топ атты » (Қамбар, 1957, 30). 253 Топ атауы жеке де келеді: Әскерге топ арттырып, керней қойды (Қамбар). Күнделікті тұрмыста болсын, үлкенді-кішілі кикілжің ұрыс- төбелесте не ұрыс-шайқаста болсын қолдануға болатын қарапайым қару ретіндегі құралдар да болған. Солардың бірі – келте/келтек сөздері. Жан басына тоғайдан Кесіп алды бір келте («Қобыланды батыр»). Қолына ұстап бір келтек , Айқайлайды жерді өртеп («Қамбар батыр»). Бұл сөздің «қару» мағынасы мәнмәтіннен де, сөз семантикасы- нан да аңғарылады: «қолға ұстайтындай шағын (келте) етіп кесіп алған ағаш бұтағы». Келте (қысқа) сын ссіміне зат есім тудыратын - к жұрнағы жалғанып келтек болып қолданылуы дұрысы болса керек. Өлең шартына (ұйқас, өлшем деген сияқты) қарай келте варианты да қолданыла берген. Себіл де – ескірген сөз. Оны Ә.Марғұлан қару-жарақтың аты деп түсіндіреді, бірақ қандай қару екені айтылмайды (Ә.Марғұлан. Көкетайдың ертегісі. - Алматы: Жазушы, 1973. - 73-бет). Кертартар – шоқпар сияқты қарудың аты болса керек. Шауып келіп Қараман Безеу тісті кертартар , Тас төбеге салады («Ер Қосай»). Кертартар – кәдімгі шоқпар емес, арнайы жасалған тістері бар шоқпардың түрі деп түсіну керек шығар. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|