Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
- Бұл бет үшін навигация:
- Арасат (оты) .
| Арап пен сарап
. Шоқан нұсқасындағы «Едіге» жырының мәті- нінде бірнеше рет кездесетін арап пенен сарап сөздерінің мағынасын мәнмәтінге (контекске) қарап оңай айыруға болады: Арап пенен сарапқа Сонда жаман тойған жұрт; Жалғызыма алғыс тисін деп, Арап пенен сарапқа Сонда бір жұртты тойдыртты. Бұл – арақ-шарап дегеннің фонетикалық варианты сияқты. Хатқа түскен жыр мәтінінде ш-с дыбыс алмасуы жиі кездеседі. Мысалы, төс(і) аршынды [ару] тіркесі осы жырдың екінші бір жерінде төс арсынды деп жазылған. Сол сияқты шербет сөзі сербет вариантын- да да кездеседі. Бұл алмасулар ш-с таңбаларының араб жазуындағы әріптердің асты-үстілеріндегі нүктелердің түсіп қалуында не сақталуында болмас (өйткені с дыбысы көбінесе екі түрлі әріп таңбасымен келеді). Ерте кездерде түркі тілдерінде с-ш алмасуы жиірек орын алып келгені байқалады (мысалы, қазақша бойшаң де- ген сөз қазіргі ноғай тілінде бойсаң деп айтылады). Арап-сарап тұлғасы Атырау өңірінде күні бүгінге дейін сақта- лыпты (Қазақ тілінің аймақтық сөздігі, 2005, 67-б.), сірә, ертеректе 291 ноғайлылықтармен жақын жүріп-тұрған батыс өңірі тұрғындарының тілінде сақталған болса керек. Ал арақ сөзіндегі қ дыбысының п -мен алмасуы –табиғи фонетикалық құбылыс емес, қосарлана айтылатын екінші сөз шарап дегеннің ұйқасына қарай болған ауызекі тілінің құбылысы (әрекеті) болар. Арасат (оты) . Ертедегі жырлардың өзінде көп кездеспейтін арасат/ғарасат сөзі «Едігенің» Шоқан, Қаныш нұсқаларында орын алған: «Аязды күндер аршынданып Арасат оты жанғанда». Бұл – араб сөзі, ислам дініне қатысты сөздердің бірі деуге болады. Оның бір мағынасы «майдан, алаң» болса, діни мағынасы – «өлген адамдар қайта тірілгеннен кейін жиналатын орын» (ғарасат майда- ны). Жырда, сірә, арасат ұрыс-соғыс сияқты аласапыран кезді айтып тұрса керек, өйткені контексте бұл сөйлемнің алды-артында: Ормамбет би өлгенде, Он сан ноғай бүлгенде, Саназар батыр жаудан Жаралы барып келгенде, Бура мұздан тайғанда... Ханнан қайрат кеткенде – деген сияқты сөйлемдер бар. Демек, арасат оты – осы ситуацияға үндес қолданыс. Бұл сөз Едігеге арналған өзге жырлардың тағы біреуінде – «Мәулімнияз Едігеде» бар, бірақ « арасан майдан құрғанда» (Едіге батыр, 1996, 269-бет) деп қате жазылған. Мұнда да арасан емес (соңғы әріптің ха- ракаты үш нүктенің орнына бір нүкте басып жазылған не оқылған) арасат майдан деген тұрақты тіркес болуы керек. Бұл күнде арасат оты, арасат майдан тіркестерінің нақты мағынасын екінің бірі біле бермейді. Демек, бұлар – бөгде тілдік ескіліктер, өлең-жырларда көбінесе поэтикалық қолданыс ретінде танылады. Бұл сөздің талдау арқылы да жырды жинап бастырушы екі ғалым – Шоқан мен Панттелеймон Михайловичтің «Шоқан нұсқасындағы «Едіге» жырының тілінде араб, парсы сөздері жоқ, барлары бұзылып жазылған» деген танымдарының жаңсақтау екенін көреміз. Қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігіңде (2006 жылғы) арасат сөзін көне деп дұрыс көрсеткен. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|