-ма/-ме,-па/-пе жұрнағы. Бұл да етістіктерге жалғанып,
қимылдың есімге айналған мағынасын білдіреді:
сараптама – экспер-
тиза,
іріктеме – сорт,
тізімдеме – опись,
тәртіптеме – распорядок,
хаттама – протокол,
түйіндеме – резюме,
ермектеме – сканворд,
сынама – проба,
тежеме – тормоз т.б. Соңғы көрсетілген жұрнақ зат
есімнен -
та/-те жұрнағы арқылы жасалған етістіктерден қайтадан зат
есім жасайды (
сарап+та+ма, тізім+де+ме ). Қайыра жасалған сөзде
алғашқы түбірдің семантикалық мәні сақталады, бірақ заттық атауы
өзге болады.
Кейбір техникалық құрал-сайман, әртүрлі зат атаулары үшін
күні бүгінге дейін енжарлау (пассив) жұмсалып келген кейбір
жұрнақтарды жалғап, жаңа номинативтік бірлік жасау әрекеті көріне
бастады. Мысалы, көбінесе орысша
болт деп аталып жүрген зат-
ты
бұран деп ұсыну,
броня дегенді
берен деп, қазақша атауды жөн
көру етістіктен есім тудыратын байырғы
-ын/ -ін жұрнағын іске қосу
болып табылады. Сол сияқты
воронка, вставка деген техникалық
атауларға
құйғы, салғы деген жаңа сөздерді телуде де етістіктен (
құй, сал ) зат есім, яғни құрал-жабдықтың немесе олардың бөліктерінің
атына неологизмдер берілсе, бұл жерде осы қызметті атқарып келген
(
шалғы, үзеңгі ) байырғы
-ғы/ -гі жұрнағы алға тартылған. Ал бұл ата-
улар үшін жаңа тұлғалардың қажеттігі – оларды білдіретін заттардың
бұрын қазақ тіршілігінде болмағандығы, жаңа шаруашылық түрлері,
жаңа құрал-жабдықтар, құрал-саймандар немесе олардың жеке де-
тальдары пайда болып, атаулары орыс тілі арқылы танылғандығында,
392
демек, бұл жерде бүгінгі қазақ тілінің неологиялық дүниесінде бөгде
тілдің белгілі бір орны болғандығы көрінеді.
Адамның кәсібін, сипатын білдіретін жұрнақтардың ішінде
