Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
- Бұл бет үшін навигация:
- ЖІТІМ: ӨЛІМ-ЖІТІМ
| ЖЫЛЫ: ЖЫЛЫ-ЖҰМСАҚ
. Сойылған мал етінің жылы- жұмсағы деп айту бар. Мұндағы жылы сөзі бұл күнде түсінікті, ол – суық, салқын деген сөздерге қарама-қарсы мағынада келетін сөз. Ал бірақ жоғарыдағы жылы-жұмсақ дегендегі жылы бұл мағынада емес. Бұл сөздің о бастағы тұлғасы жаулы<жаулығ/жағлығ бо- лып табылады. Жағ ~ жау түбірі «май» деген ұғымды білдірген. Демек, еттің жылы-жұмсағы оның «майлы-жұмсақ», яғни ең дәмді жерлері дегенді білдірген. Жау сөзінің көне замандарда «май» мағынасындағы сөз болғанын, оның жаужұмыр , жаубүйрек деген атаулар құрамында келіп, «май, майлы» деген ұғымды білдіргендігін білеміз. Көне түркі тілдерінде де йағлығ-йумшақ деген қос сөз болған, оның бір мағынасы қазақ тіліндегідей, «жұмсақ» болса, екіншісі «бітік егін» деген ұғымды берген. Сөйтіп, майлы әрі жұмсақ деген сөздерден жасалған жылы- жұмсақ дегеннің бірінші сыңары жаулы сөзінің «майлы» мағынасы қазақ тілінде күңгірттенгендіктен, ол түсінікті жылы тұлғасына ауы- сып қалыптасып кеткен. Мағынасы күңгірт сөздердің тұлғасын ауы- стырып жіберу – жиі кездесетін құбылыс. 90 ЖІТІМ: ӨЛІМ-ЖІТІМ . Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілінде йіт - етістігі «жоғалу, жоқ болу» деген мағынаны білдірген, мұнда да өл-йіт - деп қосарынан қолдану бары көрсетілген (ДС, 263). Демек, өлім сөзі бүгінгі қазақтарға түсінікті, ал жітім – «бір нәрсенің жоқ болуы», яғни жоқ іздеп жүрмін дегендегі жоқ сөзінің мағынасын беретін тұлға. Көне түркілерде «жоғалған зат («мал») ұғымында йітүк (жітік ) тұлғасы болған: ер йітүк сурды – «кісі жоралған нәрсе (жоқ) туралы сұрады (сұрастырды)». Демек, өлім-жітім тікелей беретін «өлген, өшкен, жоқ болған, жоғалған» деген мағынадан шығып, «шығын, қаза» деген жинақтау мәнді білдіретін қос сөзге айналған. Бұл көбінесе малға қатысты ай- тылады: мал тек өліп қоймайды, сонымен қатар өзгеше түрде де «жоқ болады» ғой: ұрланады, ит-құсқа жем болады, тұралап қалады т.т. Осы соңғы жоқ болушылықты қос сөздің жітім сыңары білдіретін сияқты немесе бұл компонент алдыңғы «жоқ болушылық» – өлім де- ген ұғымды күшейте түсуге келген «көмекші күш» болып танылуы мүмкін. Біздің байқауымызша, «өлтірді» мағынасындағы басына жетті деген тіркестің о бастағы көне түркілік қолданысы басы йітті (жітті) болса керек. Демек, ол «басы жоқ болды, өлді» де- ген ұғымдағы тіркес болып шығады. Соған қарағанда, қазіргі қазақ тіліндегі «көзін құрту, жоғалту, тығу, жасыру» мағынасындағы жы- тыру етістігінің фонетикалық варианты деп қарауға болады. Жуан ва- рианты жеке қолданылатын сөз болып сақталған да жіңішке нұсқасы тек сөз тіркесінде «сіріленіп» қалған сияқты. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|