Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| СЫПАЙШЫЛЫҚ
. Шалкиіз жырау бір толғауында: Алаштан байтақ озбаса, Арабыдан атты сайлап мінбен-ді! Күлікке тастай болып тимесе, Үстіме көбе сайлап кимен-ді, Күлістен екі қолтық жоқ болса, Сыпайшылық сүрмен-ді, – деп жырлайды. Мұндағы сыпайшылық деп тұрғаны нені білдіреді? Бұл сөзді Шобанның өлеңінен де табамыз: Сыпайшылық бұ-ды деп, Ала білек оқ салған. Біздің байқауымызша, бұл – парсының сипаһ «әскер, жауын- гер» деген сөзінен жасалған дерексіз есім. Оның қазақша баламасы – батыршылық . Мұны жоғарғы шағын толғауында Шалкиіз қатар қолданған: Дулығамның төбесі Туған айдай болмаса, Батыршылық сүрмен-ді. Демек, бұл сөз ертеректегі қазақ-ноғайлы поэзиясы тілінде парсы тілінен ауысқан сөздердің едәуір актив қолданылғанының дәлелі бола алады. Ал парсы тіліндік сөздермен келген образдар бұл кезеңдегі ау- ызша тараған әдеби тілдің орта ғасырлардағы түркі әдеби тілдерімен іліктес болғандығын көрсетеді. Орта ғасырлардағы түркі жазба тіл дәстүріне көне түркі тілдері мен парсы поэзиясы тілінің тікелей әсер еткені белгілі. 160 ТАРЛАН . Шалкиіз жырау: Айдын шүйсең тарлан шүй, – дейді. Одан үш-төрт ғасыр кейін жырлаған Махамбет ақын Исатайды жоқтағанда: Таудан мұнартып ұшқан тарланым, – десе, өзінің сыбайластары, жорықтас жолдастары туралы: Еділді көріп емсеген. Жайықты көріп жемсеген Таудағы тарлан шұбар біз едік! – дейді. Бұлардағы тарлан сөзі биікке ұшатын («таудан мұнартып ұшатын») қыран құсты білдіретіні байқалады. Махамбеттің Исатайға арнаған өлеңінің және бір жерінде кездесетін: Исатайдың барында Екі тарлан бөрі едім, – деген жолдардары бөрі сөзі дұрыс оқылмаған. Бір зат әрі құс, әрі аң (бөрі) бола алмайды. Бұл жолдағы бөрі сөзі бірі деп оқылуға тиіс. «Таудағы тарлан біз едік» деп Исатаймен өзін қосып отырған ақын Исатайдың барында сол екі тарланның бірі едім деп отыр. Бұл күнде тарлан сөзі түсті («тарғыл, шұбар секілді аралас түс» – ҚТТС, IX, 26) және ауыспалы мәнде «тәжірибелі, майталман» дегенді білдіреді деп танылады. Ал ертеректе бұл сөз образ жасай- тын поэтизмдердің бірі болған, ол образ биікті (тауды) мекендейтін қыран құс атауынан алынған. Бұл образ – еркіндіктің, биіктіктің сим- волы, Сірә, тарлан сөзі бала қыран емес, есейген, мықты құсты атау үшін алынған сөз болар, мүмкін, есейе, қартая келе қыранның түсі шұбарланып, тарғыл тартуына байланысты туған атау болар. Өйткені тарлан сөзінің тар деген түбірі тарғақ , тарғыл , тарлау («әртүрлі шөп шыққан далалық, шалғын» және өсімдік атауы) сияқты сөздерде «шұбар» ұғымын қамтиды. Қазақ тілінде тарлау өсімдігінің тарлан қияқ деген екінші аты да бар екендігіне назар аударсақ, тарлан ~ тарлау ~ тарғыл сөздері бір мағыналас, бір түбірлес сөздер болып шығады. Тарлан сөзі монғол тілінде де «шұбар, шұбар ала» дегенді білді- реді. Ильминскийдің материалдарына жүгінсек, тарлан – жылқының түсі («сивый с желтыми яблоками»), тарғыл – сиырдың түсі (Ильминский, 106). ТАРЛАУ . Махамбет өлеңдерінде: Арғымақтың баласы Аз оттар да көп жусар Талаудан татқан дәні бар, – 161 деген жолдар кездеседі. Бұл үзіктің соңғы жолындағы талау деп жазылған сөз тарлау болуы керек, өйткені тарла сөзі түрік, әзірбайжан тілдерінде «жыртылған егістік», ал татар тілінде тарлау «қайта жыртылған бос жер» деген мағыналарда келсе, қазақ тілінде ақ от (жылқы жейтін өсімдік) және қара от (қой, түйе жейтін өсімдік) аралас өскен шалғынды атайтынын Л.Будагов, Н.Ильминский сөздіктері көрсетеді (Будагов, I, 331, Ильминский, 160). Демек, тар- лау сөзі өткенде қазақ тілінде (мүмкін, қазақ даласының белгілі бір өңірлерінде) мал жейтін шалғыны бар жерді білдірген. Сірә, сусымалы («әлсіз») р дыбысының түсіп қалуы – түркі тілдері үшін жат құбылыс болмағандықтан, бұл сөздің тарлау ~ талау деп те айтыла беруі әбден ықтимал (ол күнде жоғарыда келтірілген Махамбет өлеңінің «талаудан татқан дәні бар» деп жазылғанын қате деп те санауға болмайды). Қазақ тілінде бұл күнде тарлау сөзі «биіктеу болып шығатын шалғын шөп» дегенді білдіреді деп түсіндіріліп жүр. Оның «ақ от пен қара от аралас өсетін, шалғын» мағынасы не ұмыт болған, не жергілікті сөз ретінде сақталып қалған. Диалектологиялық сөздік бұл сөзді Семей, Үржар, Жамбыл, Мерке, Шу өңірлерінде «биіктеу болып өсетін шөптің бір түрі» деп тіркеген (Диал. сөздік, 318). жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|