АЛАШ ІЛІМІН ТАНЫТҚАН Р.НҰРҒАЛИ

Академик Р.Нұрғали тәуелсіз кезде Алаш әдебиеттануын алғаш танытқан тұлға. Ұстазы Б.Кенжебаевтан алған «Әдебиет танытқышты» сақтап қана қоймай, А.Байтұрсынұлының теориясын алғаш рет мойындатып берген ғалым Р.Нұрғали деп санаймыз. Сондықтан академик Р.Нұрғали Алаш әдебиеті деген ұғымды қазіргі ғылыми ортаға енгізген әдебиетші.

Рымғали Нұрғалидың «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры» атты зерттеуі (Астана, Күлтегін, 2002) Алаш әдебиетін бүгінгі тәуелсіздік тұрғысынан зерттелуімен құнды [1, 528]. А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейхан, М.Дулатұлы, М.Жұмабай, Ж.Аймауытұлы, Ж.Шанин, С.Сайф, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, І.Есенберлин шығармалары бүгінгі ХХІ ғасыр басындағы талаптар тұрғысынан жаңаша сараланған.

А.Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышына» қатысты келесі тұжырым айғақталған: «Ғалым әдебиеттің барлық жанрларына, көркемдік құралдарына қатысты европалық орыс әдебиеттануындағы ұғым, термин, категорияларға шып-шырғасын шығармай түгелдей қазақша балама табады. Баспасөзде, кітаптарда, оқулықтарда, радио-теледидарда қазір кең де еркін қолданылатын сөз дұрыстығы, тіл тазалығы, тіл анықтығы, тіл дәлдігі, көрнектілігі, оның тараулары, көрнектеу, мегзеу, теңеу, ауыстыру, бейнелеу, алмастыру, кейіптеу, әсірелеу, арнау (сұрай арнау, жарлай арнау, зарлай арнау), қайталақтау, шендестіру, дамыту, үдету, түйдектеу, бүкпелеу, кескіндеу сияқты ұғымдарды тұңғыш рет енгізіп, осы сөздерді термин дәрежесіне көтерген, дәл анықтап берген – Ахмет Байтұрсынов екенін айту – тарихи әділет. Басқа әдебиетшілер соны пайдаланды, дамытты (Қ.Жұмалиев, Е.Исмайылов, З.Ахметов, З.Қабдолов т.б.)...», – дейді Р.Нұрғали.

Әдеби сын мен ғылыми зерттеудің ерекшеліктері де осы ретте айғақталған: «Әдебиет сыны мен ғылым сынының ерекшеліктері көрсетіледі. Әсіресе, әдеби сын алдында өмір мен шығарма, шындық пен қиял, көркемдік пен шеберлік, қаһарман мен уақыт, мінез бен әрекетке байланысты нақты сұраулардың жауабын іздеу міндеттері қойылады, тысқы сын, ішкі сын деген ұғымдар қолданылады».

Академик Р.Нұрғали «Әдебиет танытқыштың» кең көлемдегі іргелі зерттеу екенін де арнайы ескертеді: «Ғалым жер жүзі жұрттарының тілдеріндегі шығармалардың бір-біріне ұқсас болып келу себептерін тұрмыс-салт, өмір-тіршілік ұқсастығынан туатындығын кеңінен дәлелдейді. Адамзаттың балалық шағындағы табиғат құбылыстарын кереметке жору, жоққа илану, дәупері, жезтырнақ, жалмауыз секілділерден қорқып, Құдай, пері-періштеге, аруаққа сену салдарынан тудырған шығармаларына баға береді. Жазу-сызу жоқ дәуірде туған жырлардың ауыздан-ауызға, заманнан-заманға көшуі, батырлар жырының бір адамның сөзі болудан шығып, мың адамдікі, жұрттыкі, ұлттыкі болу себептері айтылады, «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр» сияқты жырлар мысалға алынады. Ертегі секілді ескі сөздердің әркім өзгертіп, өң беріп, құбылтуына орай жалпылық сипат алатынын түсіндіреді, олардың неге халық шығармасы, халық әдебиеті есептелетінін анықтап береді. Осы тұста Ахмет Байтұрсынов былай дейді: «Ауыз шығарманы (анайы әдебиетті) ауыз сөз деп қана атап, жазба шығарманы (сыпайы әдебиетті) ғана танушылар бар. Бірақ қалай да асыл сөздің бәрі де тілдегі әдебиет есебінде жүріледі» («Ақжол», 412-бет).

Әдебиетші Р.Нұрғали өзі драма тегінің зерттеушісі болғандықтан бұған ерекше мән берген. Бұл тектің қазақша атауы орынды екені осы тұста нақтыланған: «Ахмет Байтұрсынов драманы қазақша «Айтыс-тартыс» деп алып, оған мынадай өте дәл жанрлық анықтама беред: «Айтыс-тартыста ақынның айтқан әңгімесін естиміз, уақиғаның өзін, уақиғада болған адамдардың өздерін көреміз. Уақиға көз алдымызда болып, адамдардың тіршілік жүзінде айтысып-тартысып өмір шеккенін көреміз. Тіршілік майданында адамдардың ақылы жеткенше амалдап, қайратына қарай қару қылып алысқаны, арбағаны, қуанғаны, жылағаны, ойнағаны, күлгені, сүйгені, күйгені, жауласқаны, дауласқаны, бітіскені, жарасқаны өмір жүзіндегідей көрініп, көз алдыңнан өтеді» [34].

Ахметтанудың келесі маңызды мәселесін де тұңғыш рет анықтап берген академик Р.Нұрғали екен: «Әдебиет танытқыштың» қазір Алматыда сақталған кітаптарының соңғы беттері жыртылғандықтан, еңбектің тексті түгел берілмей отыр. Зейін салған кісі аңғарса керек, Ахмет Байтұрсынов былай дейді: «Ұстасу шығармалар қайраткердің түріне қарай үшке бөлінеді: 1) әлектеніс; 2) азаптаныс; 3) әуреленіс». Осылардың біріншісі – әлектеніс пен үшіншісі әуреленіс талданады, ал екіншісі – азаптаныс жоқ. Сондықтан сақталған кітап бойынша болашақта «Әдебиет танытқыштың» толық текстін табу міндеті тұр. Тағы бір мәселе әр түрлі жанрлық формаларды талдап болғаннан кейін, Ахмет Байтұрсынов әр жерде бұларды нұсқалықтың пәленше номерлерінен қара деп ескертеді. Ендеше «Әдебиет танытқыш» оқулық, оның хрестоматиясы – нұсқалығы да болған жоқ. Қазіргі дерек бойынша ол жарияланбаған секілді. Әлде қолжазба күйінде архивтің бірінде жатыр ма? «Мәдениет тарихы» деген еңбек бітіргені белгілі – ол да жоқ. Қайда? Қысқасы, Ахмет Байтұрсыновтың ұлы еңбегі «Әдебиет танытқыш» төңірегінде әлі де көп зерттеу жүргізу керек».

А.Байтұрсынұлының теориялық еңбегінің құндылығын анықтай келе Р.Нұрғали былай дейді: «Әдебиет танытқышта» Ахмет Байтұрсынов әдебиеттанудың әлемдік терминологиялық стандарт деңгейіне көтеріліп, шет сөзді араластырмай, қонымды, ықшамды, бір-бірімен сабақтас, ұйқас, ұялас ұғымдардың тұтас ұлттық қазақы жүйесін жасап берді. Олардың басым көпшілігі автор репрессияға ұшырап, кітаптың тыйым салынғанына қарамастан әдеби тілге кіріп кетті. Интернационализм дегенді желеу етіп, шет тілді зорлап ендіру науқаны тұсында әдебиеттанудың да шұбарланғаны анық. Әрине қазір роман, лирика, драманы ұзақ әңгіме, толғау, айтыс-тартыс деп өзгерту мүмкін болмас, бірақ Ахмет Байтұрсынов жасаған бірталай терминдер, сөздер қолдануға сұранып тұр» [35-36].

Ұстазы Б.Кенжебаевтың Алаш әдебиеттануына деген аманатының өз зерттеулерінде іске асырып, А.Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышын» тәуелсіз кезде мойындатып берген академик Р.Нұрғалиға Алланың разылығы, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) шапағаты болғай!

Пайдаланған әдебиет
Нұрғали Рымғали. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. Астана, «Күлтегін» баспасы, 2002. – 528-бет.

Кәрібозұлы Б.

Қазақстан: Қызылорда

ДАРЫН ҚУАТЫ

Қазақ ССР-нің әдебиет, өнер және архитектура саласындағы 1988 жылғы Мемлекеттік сыйлығын алған белгілі ғалым, сыншы, филология ғылымдарының докторы, профессор Рымғали Нұрғалиевтің әдеби-сын трилогиясының («Айдын», «Телағыс», «Қазақ революциялық поэзиясы») қазақ әдебиеттануындағы орнының ерекше екенін ел-жұрт түгел біледі.

Әдеби-сын трилогияның бірінші кітабы «Айдында» қазақ драматургиясының туу, қалыптасу жолдары, даму арналары оның ұлттық және жанрлық сипатымен қоса қабат қарастырылады.

«Айдын», біріншіден,зерттеуге обьекті етіп алынған материалдарының молдығымен ерекшеленеді. Мәселен, қазақ әдебиеттануында бұрын жеткілікті сөз болмаған Ж.Шаниннің « Арқалық батыр», «Торсықпай», «Үш бажа», «Айдарбек», Ж.Тілепбергеновтің «Перизат-Рамазан» сияқты және тағы басқа шығармалардың бүкіл дүниежүзілік драматургияның озық тәжірибесімен сабақтастырыла тексерулері «Айдынның» айдынын асырып тұрғаны сөзсіз.

Екіншіден, «Айдында» зерттеудің принципі мүлдем жаңаша қойылған, яки прфессор. Р.Нұрғалиев-дүниежүзілік әдебиеттанудағы соңғы кездері нәтижелі қолданылып жүрген типологиялық әдісті қазақ драматургиясын зерттеуге бірінші болып қолданған. Ғалым қазақ драматургиясының ішкі жанрлық түрлері мен жекелеген шығармаларының өздеріне тән сипаттары мен ерекшеліктерін, ұқсастық-айырмашылықтарын оларды бір-бірімен салыстырып, жинақтап, топтап құрастырудың негізінде ашып отыру арқылы зерттеудің әдісінің ұтымдылығын көрсетеді.

Қазақ драматургиясын іштей: драманы-саяси-әлеуметтік, қаһармандық, тарихи - ғұмырнамалық, трагедияны - эпикалық, тарихи, адамгершілік -тұрмыстық, комедияны - сатиралық, лирикалық деп классификациялаудың артықшылығына, дәл осылай еткенде ғана қазақ драматургиясының тектік табиғатына тереңірек бойлай түсіп, ұлттық сипатын толығырақ тани алатындығымызға «Айдынды» түгел парақтап болғанымызда көзіміз әбден жетті. Профессор Р.Нұрғалиев типологиялық әдісті қазақ драматургиясын зерттеуге қолданғанда ұлттық әдебиеттің өзіне тән ерекшеліктерін үнемі ескеріп отырады, ғылыми еңбектің құндылығы осы қасиетімен арта түсетіндігін айта кетуіміз керек.

«Айдында» қазақ әдебиеттануында бірінші рет драманың негізгі түрлерінің бірі трагедияға жан-жақты, толық түрде жанрлық тұрғыдан сипаттама жасалды. Р.Нұрғали ұлттық трагедиямыздың жарқын үлгісі «Еңлік-Кебекті» кәсіби зерттеуші ретінде алғаш рет бағалай отырып, сауатты әдеби-эстетикалық талдау жасады, көркем шығарманың эпикалық трагедияның қандай талабына болсын сәйкес келетінін дәлелдеді. «Еңлік-Кебектің» осы уақытқа дейін белгілі бірнеше нұсқаларын бір-бірімен салыстырып, сабақтастырып, оның қойылу тарихын, сахнадағы қойылымдарын түгендеп отырған зерттеуші әрбір кейіпкерге, олардың тіліне, мінезіне, қалай жасалып, оқиғаға араласатын іс-қимылына, көркем шығармадағы тартыс пен мінездің көрінісіне, әдеби кейіпкерлердің өмірде болған, болмағанына, болса олардың шығармадағы көркем шындықпен қалай жанасып, қалай жасалғанына, сомдалуына, жинақталуына, даралануына дейін қалт жібермей қадағалайды. Көркем тексті жақсы білетін зерттеуші шығармаға әдеби-эстетикалық талдау жасау барысында оның эпикалық трагедияның жанрлық сипатына, оның уақыт пен кеңістік алдындағы мүмкіншілігіне қаншалықты сай келетін не келмейтін тұстарына жіті әрі жан-жақты ғылыми сараптама жасау, сөйте отырып оны әлемдік драматургияның жетістіктерімен салыстырып отыру, осы орайда салыстырмалы-тарихи-типологиялық әдістің мүмкіншіліктерін сарқа пайдалану Р.Нұрғалидің мол білімін, интеллектісін, жан-жақтылығын дәлелдеп көрсетеді. Әдебиетші-филологтарды айтпағанның өзінде, кез-келген қарапайым оқырман осы талдаудан «Еңлік-Кебек» туралы мол мағлұмат алар еді. Бұл, әрине, әдебиетші, зерттеуші-ғалым Р.Нұрғалидің сирек талантты тұлға болғанының бұлтартпас дәлелі болса керек. Р.Нұрғалидің талдауындай талдауға жалғыз «Еңлік-Кебек» ғана емес, басқа да шығармаларымыз жолыға берсе, бұл қазақ әдебиеттануының бағының жанғаны, бәсінің жоғарылағанын көрсетер еді. Өкінішке орай, біздің кейбір зерттеулеріміз бен оқулықтарымызда көркем шығарманың авторы мен дүниеге келген жылы аталумен шектелу ғана бар, әріге бармайды, салыстырып талдау, ғылыми сараптама мен жинақтауды әлемдік әдебиеттану деңгейіне көтеру жоқ.

Трагедияның екінші түрін Р.Нұрғали адамгершілік-тұрмыстық трагедия деп қарастырады. Зерттеуге нысана етіп М.Әуезовтің «Бәйбіше-тоқал» драмасын алған. Осы жанрлық түрдің атауына сай заты, болмысы қандай, адамгершілік-тұрмыстық трагедия деп атауға қандай негіз, дәлел бар – осылардың барлығының теориялық тұрғыдан жауабының берілуінде Р.Нұрғалидің әдебиет зерттеушілік, сыншылық таланты жарқырай көрінеді. Шығарма оқиғасының тарихилық жағдайы мен өзектілігі, оған қатысатын кейіпкерлердің тарихи тағдырлары, олардың сол кездегі қоғамдағы кімдерді, қоғамның қандай топтарын бейнелегені, қалай бейнелегені, олардың арасындағы тартыс, тартыс тудыратын қоғамдық, өмірлік ситуациялар, көркем шығарманың эстетикалық мақсат-мұраты, жанрлық сипаты, М.Әуезовтің суреткерлік даралығы, драматургтік қолтаңбасы – осылардың барлығы Р.Нұрғалидің «Бәйбіше-тоқалды» талдау барысында қамтыған толғақты мәселелері.

ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамы, «Бәйбіше-тоқалда» қамтылған оқиғаның сол кез үшін типтік жағдай болатыны, қоғамда болып жатқан әр түрлі өзгеріс, жаңалық-жаңғырулар, басқа елдердегі саяси-әлеуметтік, тарихи оқиғалардың қазақ қоғамына әсері, лебі-бұлар да «Бәйбіше-тоқал» мазмұнымен байланыстырылып Р.Нұрғали қаламынан тыс қалмаған.

Қысқасы қазақ драмасындағы адамгершілік-тұрмыстық трагедияның барлық жанрлық ерекшеліктері мен сипатын Р.Нұрғали «Бәйбіше-тоқал» арқылы дәлелдеп көрсеткен. Бұндай талдаулардың кейінгі зерттеушілер үшін үлгі екенін айта кетсек артық болмас.

Р.Нұрғали трагедияның үшінші жанрлық түрін тарихи трагедия деп бөледі. Бұл бөлімдегі зерттеуге І.Жансүгіровтің «Исатай-Махамбет» драмасы алынған. Трагедияны тарихи деп атаудың қисын-қағидалары нақты әрі затты түрде «Исатай-Махамбетті» талдау арқылы дәлелденеді.

Р.Нұрғалидің әдеби-эстетикалық талдаулары, әдеттегідей, зерттеу нысанындағы материалдардың молдығы, оларды басқа қажетті көркем шығармалар мазмұнымен салыстыра отырып, талдап-таразылау, жинақтап-сұрыптап отыру болса, бұндай ерекшелік зерттеушінің өзіндік стилін, қолтаңбасын танытады.

Қазақ оқырмандары, студенттер ұлттық драматургиямыздың келелі мәселелерін арнайы сөз ететін еңбектерден бұрын С.Ордалиевтің «Қазақ драматургиясының очерктері» (1964ж) мен Ә.Тәжібаевтің «Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы» (1971ж) білетін болса, енді оған «Айдын» қосылды. «Айдын» сияқты іргелі зерттеулердің, әсіресе, филолог-студенттердің қолдан тастамас құнды дүниелерінің біріне айналғанына сеніміміз мол.

Әдеби-сын трилогияның екінші кітабы «Телағыста» зерттеуші әлемдік ақыл-ойдың озық тәжірибелерін, эстетика, әдебиеттану ғылымдарының жетістіктерін бір ғана мақсатқа,дәлірек айтсақ, қазақ әдебиетіндегі әдеби дәстүр мен әдеби дамудың диалектикасын ашуға пайдаланған. «Телеағыста» да материал молдығы көзге бірден шалынады. Зерттеудің көтерген негізгі мәселесіне қатысты материал-деректерді молынан беру және оларды проблеманы ашуға қызмет еткізуге келгенде жан-жақты білімділік,үлкен эрудиция танытуға «Телеағыстың» әр бөлім, әр тарауын оқыған сайын көз жеткізуге болады. Ғалым «Телеағыста», «Лондонда 1576-1610 жылдар аралығында 160 мың шамасындай халқы бар 18 тұрақты театр жұмыс істеген», - деп алып, ағылшын драматургиясының тарихындағы қызық-қызық құбылыстарға оқырманын жетелей түседі де, іле шекспиртанудың бүгінгі таңдағы проблемаларын сөз етіп келіп, «Қазақша Шекспирді тұңғыш сөйлеткен-Мәжит Дәулетбаев» деп бір-ақ тоқтайды, ұлы драматург шығармаларының қазақша – орысша нұсқаларын салыстыра отырып талдайды.

«Телеағыста» ғалым қазақ поэзиясының ұлттық дәстүрін, Ү-ҮІІ ғасырлардағы Енисей, Талас, Шу өзендерінің бойынан табылған, тасқа қашалып жазылған жазба ескерткіштерінен, орта ғасырлық әдеби жазба мұралар «Дивани лұғат түрік», «Кодекс-куманикус», «Құдатғу- білік», «Оғыз-нама», «Махаббат-немерелермен» байланыстыра зерттеудің жаңаша методологиясын ұсынады, қазақ әдебиеттануының әдеби дәстүрдің тарихи тамырларын әлі де болса тереңдеп зерттей түсуі керектігіне тоқталады.

Еліміз егемендік алғаннан бергі уақытта «ақтаңдақтардың» сыры ашыла түскендігі, бұл орайда әдебиетшілеріміздің де қарап отырмағаны белгілі. Профессор Р.Нұрғалиевтің әдеби-сын трилогиясының үшінші кітабы- «Қазақ революциялық поэзиясы» қазақ әдебиетінің Совет өкіметінің алғашқы жылдарындағы тарихи дамуын қағып - сілкіп қайта қараудың, тиянақтай зерттеудің бастамасындай болды. «Қазақ революциялық поэзиясы»-әсіресе, Сәкентану мен Ілиястануға қосылған қомақты үлес.

Реті келгенде айта кетуіміз керек, бүгінгі кезеңнің талап, талғамына жауап бере алмастай күйдегі көптеген мәселелердің бірі жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар жайы. Республикамыздың түкпір-түкпірінде оқитын филолог студенттерімізге арналған оқулықтардың көпшілігінің қайта жазылуы керектігі, толықтырылуға тиістілігі - уақыт талабы. Оқулықтардан кетіп жатқан олқылықтардың орнын толтыратын «Айдын», «Телеағыс», «Қазақ революциялық поэзиясы» сияқты іргелі зерттеулер екендігі айтпаса да түсінікті. Бір өкінішті жағдай, осындай еңбектердің Астана, Алматы қалаларынан жырақ жатқан облыстарға дұрыс таратылмауы.

Ойымызды қорытындылар болсақ, Қазақстан ғылымын, оның қазақ әдебиеттануы саласын қалыптастырып, дамытуда Р.Нұрғалидің еңбегі ұшан-теңіз. Кемел ғалымның артында қалған салмақты ғылыми еңбектері қазіргі және болашақ ұрпақтардың филолог жастардың қолдарынан түспес құнды дүниелері болатыны сөзсіз.

Проблема научного анализа является ключевой в современной методологии гуманитарных дисциплин. Стратегия специфической интеллектуальной операции, направленной на понимание какого-либо связанного с человеческой деятельностью явления как совокупности фактов в их некой целостности, изначально определяет общий вектор научных подходов к описанию избранного объекта гуманитарной сферы.

Большую сложность представляет собой проблема научного изучения эстетической реальности как реальности совершенно особого рода, так как в этом случае мы имеем дело с необходимостью научного осмысления фактов, критерии проверяемости которых по определению не могут базироваться только на объективном описании социально-исторических процессов. В отношении художественной литературы как особой формы общественного сознания приходится говорить об объективной ценности уникального духовного акта, воплощенного в тексте, и этот текст представляет собой упорядоченную данность, структурированную «фантазирующим сознанием» (1).

Анализ художественного текста является познавательным процессом, в котором очень важное значение имеет собственно художественное впечатление литературоведа, но прежде всего это объективный разбор эстетических достоинств, из которых возникает эффект невоспризводимости шедевра. Пристрастное чтение литературоведа, твердо основанное на законах научного познания, «распаковывает» истинные смыслы художественного творения, и оно формирует «диапазон корректных и адекватных прочтений» (2).

Выдающимся мастером научного анализа художественного текста признан покойный казахский ученый-литературовед, академик НАН РК Р.Нургали. С его именем связаны выдающиеся открытия на путях смелого и новаторского переосмысления устоявшихся оценок известных литературных фактов, что стало возможным благодаря счастливому и органичному соединению в нем пытливого аналитического ума и безупречного эстетического вкуса.

Колоссальная эрудиция Р.Нургали, его стремление всегда выверять сами по себе безупречные художественные впечатления аналитическими операциями мысли при определении объективных достоинств литературного шедевра не допускали самой возможности сбиться ученому на заезженную колею преимущественно социологизированного оценивания причин воздействия явлений художественной литературы на воспринимающее сознание. В том литературоведении установка на выявление и описание общественных форм жизни в художественном мире произведения служила достаточным основанием для определения абсолютной ценности предмета литературного суждения.

Блестящим подтверждением плодотворности принципов Р.Нургали в научном анализе художественных текстов может служить его статья «Қилы заман» қалай жазылды?» (1967). Следует напомнить современному читателю о том, что литературовед первым после многих лет забвения заговорил о необходимости возвращения шедевра М.Ауэзова в контекст истории казахской литературы для того, чтобы представить подлинно научную картину зарождения и развития в ней метода реализма. Это был гражданский поступок, акт патриотизма со стороны молодого ученого-филолога, требовавший известного мужества.

Но прежде всего публикация этой статьи на страницах газеты «Қазақ әдебиеті» объективно ознаменовала собой начало новой страницы в казахском литературоведении, характеризующемся стремлением делать научные выводы исходя из разбора собственно художественных достоинств текста, даже если эти выводы противоречили господствовавшим в тот период методологическим установкам марксистско-ленинского толка.

Поучителен сам ход мыслей исследователя, наглядно демонстрирующий перспективность принципиального разделения субъективной интерпретации Ауэзовым своего детища повести «Қилы заман» как порочного следствия его внутренней идейной конфронтации от научно верифицированных умозаключений, вытекающих из последовательного разбора идейно-художественных достоинств текста повести.

Первый ответ, который литературовед получил, вопрошая к собственно тексту повести, сводится к тому, что объективная идея, лежащая в основе произведения, шире прямо изображаемых в ней картин восстания казахского племени албан в 1916 году. Эта идея - общая для всего творчества Ауэзова, и ее диалектика обусловлена авторской концепцией казахской истории, начало формирования которой восходит к первой редакции пьесы «Енлик-Кебек», находит развитие в его публицистике и художественном творчестве двадцатых годов, глубоко воплощается в романе-эпопее «Путь Абая», в основе которой историзм мышления, не разделяющий жизнь казахов на до и после Октябрьской революции, а соединяющий все противоречие событий народной борьбы за выживание и свободу длительной временной протяженности с середины ХIХ века вплоть до середины ХХ века в единую панораму закономерного вызревания идеи национальной независимости.

Конечно, Р.Нургали должен был считаться с инерцией ожидания сугубо идеологизированных оценок с позиций классовой борьбы, без которых интерпретация произведения на тему народного восстания против произвола царизма казалась в те шестидесятые годы ХХ века просто немыслимой. Формально пожурив М.Ауэзова за слабую выраженность классовых противоречий во взаимоотношениях персонажей, Р.Нургали крупным планом выделяет такое достижение художника, как художественная правда в изображении суровых жизненных коллизий, спровоцировавших кровавое столкновение царских солдат и степных казахов, усугубивших трагический раскол в казахском обществе перед лицом сурового исторического вызова – подчиниться русской имперской воле отправить свою молодежь на фронт строить тыловые укрепления.

Реализм Ауэзова проявляется в том, что зримо и ощутимо передается социальная атмосфера сгущения энергии народного протеста против чиновничьего произвола, но правда жизни заключается также и в отсутствии ронт строить олодежь ва – подчиниться руссой м нии суровых жизненных коллизий, предшествовавших и сопровождавших у восставших исторического ориентира, какой-либо руководящей идеи, способной сплотить и организовать аморфную массу людей. Политика царской колонизации стремительно подрывала фундаментальные основы существования казахского народа, поставила его в положение изгоя на своей земле, о чем красноречиво говорит старик Жаменке на допросе у русского прокурора: «Жерді алды. Қонысты алды. Ел күн көріп отырған суды алды. Өз жерімізді өзімізге сатты.». Но трагедия народа усугублялась тем, что его традиционная элита в лице волостных, баев и батыров в массе своей оказалась неспособной сопротивляться колониальному натиску царизма, а в какой-то своей части и вовсе занимала позицию услужения самодержавию, молодая же генерация политических вождей с конструктивной программой борьбы за независимость, в первых рядах которых шли А.Букейханов, А.Байтурсынов, М.Дулатов, в период восстания 1916 года не обладали тем авторитетом, что позволило бы им повлиять на смятенный народ, объективно не готовый к скоординированному освободительному движению. Но стихийный протест рода албан показан Ауэзовым с величайшим мастерством, приливы и отливы в настроениях повстанцев проявляются в их порывах, описанных с эпическим размахом.

Р.Нургали подчеркнуто внимателен к таким перипетиям сюжета повести, как безрассудное нападение восставших на Каркаринскую ярмарку, поспешное и паническое отступление царских солдат, ошарашенных безудержной жертвенностью почти безоружной толпы, не испугавшейся пулеметного огня, и последовавшие за этим скорбные сборы народа албан, вынужденного откочевать в Китай. Умело чередуя панорамные и сфокусированные на характерных частностях поведения восставших формы повествования, молодой Ауэзов добивается эффекта абсолютной достоверности изображаемой диалектики развития представленных в повести исторических событий, полностью убеждает в реальной возможности возникающих по отношению к восстанию конфликтов сознания и противоборства характеров.

Реализм торжествует в сочных пейзажах, оттеняющих трагические события крушения надежд восставших, он явлен в достаточной доказательности художественного завершения вымышленных ситуаций, представлен в замкнутых целостностью эстетического впечатления ярких и неповторимых художественных характерах.

Особенно полнота реалистического повествования поражает в продуктивных формах психологического анализа, не оставляющего ни малейшего сомнения в том, что поведение и выбор персонажей есть всегда результат достаточного жизненного основания. Всей системой художественных мотивировок Ауэзов убеждает нас в том, что Узак и Тунгатар, дети одного отца, неизбежно должны были стать непримиримыми врагами. Первый в силу благородства натуры стал предводителем восстания, второй, всегда снедаемый корыстностью и себялюбием, всей логикой социально конфортной и прожитой в лучах благосклонности колонизаторских властей жизни был выведен стремительным ходом исторического сопротивления царской мобилизации 1916 года на вершину реакции, призванной удушить порыв народа к свободе.

Р.Нургали придает особое значение характеристике языка произведения как важнейшей составляющей анализа художественного текста. Можно утверждать, что он, вслед за М.М.Бахтиным, придерживается позиции, согласно которой «…эстетический анализ должен обратиться к произведению в его первичной <…> данности и понять его строение <…> как явление языка» (3). В статье «Қилы заман» қалай жазылды?» литературовед говорит об образном языке повести как об особом достижении писателя. Новаторство Ауэзова в стилевом решении творческой задачи повести, по убеждению Р.Нургали, связано с расширением сферы диалога – основного художественного средства драматизации повествования. Строгий лексический отбор в диалоге позволяет выявлять глубоко скрытые смыслы слов, контекстуальная семантика слова в диалоге трансформируется в выразительный внутренний жест, связывающий, как правило, напряженный внутренний поиск персонажа с миром казахов-кочевников. В более широком плане можно говорить о репрезентации Ауэзовым через язык, в том числе и в частности, в монологах-рассуждениях Жаменке и Узака, народной культуры мышления, философского календаря казахов.

К новому и полноценному прочтению Р.Нургали повести «Қилы заман» М.Ауэзова спустя сорок лет после первого издания можно с полным основанием отнести слова Н.Гартмана о том, что произведение искусства «всегда наличествует и ждет момента, когда созреет воспринимающее сознание»; оно «нуждается в понимающем или узнающем сознании, которому оно может явиться»(4).

Список литературы

1. Шпет Г.Г. Проблемы современной эстетики//Искусство. – 1923. – №1.– С.72.

2. Хализев В.Е. Теория литературы. – М.,1999. – С.290.

3. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975. – С.17.

4. Гартман Н. Эстетика. – М.,1958 – С.204,127.

Құлбарақ С.

Қазақстан: Тараз