Экологиялық әсер.Экологиялық тұрғыдан алғанда, биотикалық факторларға әлсіз иммунитеті бар сорттар мен будандарды өсіру агроценозға пестицидтік жүктемені 30-50% дейін төмендетуді қамтамасыз ете алады, ресурстарды үнемдеуге және өсімдіктерді қорғауды экологияландыруға ықпал етеді. Ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарының әзірленген тұқым шаруашылығы жүйесі өндірістік жағдайларда өнімділікті 10-15% - ға арттыруға мүмкіндік береді. Тұқым шаруашылығының толық схемасын жолға қою бірінші жылы шаруашылықтарға қажеттіліктің 10-20% – ын, екінші жылы-20-30% - ын және үшінші жылы тұқымдық материалға қажеттіліктің 40-50% - ын элиталық тұқымдармен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
2021-2023 жылдарға арналған бағдарламалық-мақсатты қаржыландыру шеңберінде «Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтарында тұрақты өндіру үшін өсімдіктер биотехнологиясы,генетикасы, физиологиясы, биохимиясы жетістіктерінің негізінде жемдік және техникалық дақылдардың жоғары өнімді сорттары мен будандарын құру» ғылыми-зерттеу жұмысына № 5 Техникалық тапсырмасы
1. Жалпы мәліметтер: :
1.1. Ғылыми, ғылыми-техникалық бағдарламаға (бұдан әрі – бағдарлама) арналған мамандандырылған бағыттың атауы: Қарқынды егіншілік және өсімдік шаруашылығы (астық, майлы, дәнді бұршақты, мал азықтық, жеміс-көкөніс дақылдары).
2. Бағдарлама мақсаты мен міндеттері
2.1. Бағдарлама мақсаты: Әлемдік өсімдік алуантүрлілігін, классикалық селекция әдістерін, молекулалық биология мен биоинженерияны пайдалана отырып, жаңа буындағы жемдік және техникалық дақылдардың жоғары өнімді және стресс факторларына төзімді сорттары мен будандарын құру және жедел енгізу есебінен ҚР АӨК өнімділігін арттыру.
2.1.1. Алға қойылған мақстақа жету үшін мынадай міндеттер орындалуы тиіс:
2.1.1.1. Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтарында тұрақты өндіру үшін өсімдіктер биотехнологиясы, генетикасы, физиологиясы, биохимиясы жетістіктерінің негізінде жемдік және техникалық дақылдардың жоғары өнімді сорттары мен будандарын құру): -Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтарында тұрақты өндіріс үшін ортаның стресс факторларына төзімділік донорларын тарта отырып, Биотехнология, генетика, Өсімдіктер физиологиясы, астық сапасының биохимиясы жетістіктері негізінде жаңа бастапқы материалды тарта отырып, жоғары өнімді сорттар мен будандарды құру;
- селекциялық тәлімбақтарде биотикалық және абиотикалық факторларға төзімді желілер ортасының кешенді (технологиялық, иммунологиялық, биохимиялық, молекулалық-генетикалық, биотехнологиялық) бағалауын жүзеге асыру;
- Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтары үшін жаңа сорттар мен будандарды өсірудің сорттық технологиясын әзірлеу;
- өндірістік жағдайларда жоғары сапалы тұқым өндірісін ғылыми сүйемелдеуді қамтамасыз ету үшін бірегей тұқымдардың бастапқы тұқым шаруашылығын ұйымдастыру (оригинатор-элиталық тұқым өсіру шаруашылықтары-тұқымшарлар-ауыл шаруашылығы құралымдары).
3. Стратегиялық және бағдарламалық құжаттардың қандай тармақтарын шешеді:
ҒЗТКЖ жүргізу АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі мақсаттары мен міндеттеріне бағдарлануға тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Қ. Тоқаевтың 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Жолдауы.
"Сындарлы қоғамдық диалог-Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі" 2030 жылға қарай суармалы жер көлемін 3 млн.гектарға дейін ұлғайту және ауыл шаруашылығы өнімдері көлемінің 4,5 есе өсуін қамтамасыз ету.
Мемлекет Басшысының 2018 жылғы 10 қаңтардағы "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері"атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Мемлекет Басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Стратегия" атты Қазақстан халқына Жолдауы.
"Қазақстан-2050": қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты".
2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 827 "Цифрлық Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы.
4. Күтілетін нәтижелер
4.1. Тікелей нәтижелер:
4.1.1.1. Селекциялық процестің толық схемасы бойынша жүргізілуі тиіс: іріктеу, будандастыру (поликросс), селекциялық, бақылау, конкурстық тәлімбақтарында өткен егіс жылдарының 2100 нөмірі мен сорттары, оның ішінде жоңышқа 1500, эспарцет 600 бойынша зерделенді. Селекцияда қолдану үшін ең құнды генотиптерді бөліп алу керек. Жоңышқаның жабайы және сорттық популяцияларына (Medicago sativa subsp, falcata, sativa, varia), ақуыз және ДНҚ маркерлері бойынша 20-25 популяцияға скрининг жүргізілуі тиіс, популяциялардың маркерлік белгілері анықталуы, олардың зертханалық жағдайда қыстауға төзімділігі бағалануы тиіс.
Жоңышқаның 1 жаңа сорты және эспарцеттің 1 сорты құрылып, АШДССМК-ке берілуі, патентке 2 өтінім берілуі тиіс. Жаңалығының және ерекшелігінің болуына морфологиялық белгілері бойынша (сорттық сынауға өтінім бергеннен кейін) АШДССМК алдын ала қорытындысы алынуға тиіс.
Жоңышқа мен эспарцеттің жаңа сұрыптарының элиталық тұқымдары 30 тоннадан астам көлемде өндіріліп, 500 гектардан астам аумаққа енгізілуі тиіс.
Рейтингтік журналдарда 2 мақала және БҒССҚК ұсынған журналдарда 4 мақала жариялануы тиіс.
Қазақстанның қызылша егетін өңірлерінде жаңа отандық гибридтерді кеңінен енгізе отырып, селекцияның, биотехнологияның және тұқым шаруашылығының қазіргі заманғы әдістерін пайдалану негізінде қант қызылшасы өнімділігінің әлеуетін арттыруы тиіс: өнімділігі деңгейі бойынша шетелдік (ерлер стерилі) ЕС - гибридтерден кем түспейтін (гетерозис әсерін бекіту), өнімділігі 60-80 т, қанттылығы 17-18%-дан төмен емес, өнгіштігі 92% - дан төмен емес, ортаның қолайсыз жағдайлары мен ауруларға төзімді 2 гетерозистік диплоидты гибридтер құрылып, өндіріске ұсынылды.
Қант қызылшасының аудандастырылған будандарының бірегей тұқымдарын ЕС-негізде өндірудің үздіксіз циклын, сондай-ақ элиттұқымшарлардың тұқымдық элитаға қажеттілігін 100% жабуды ұйымдастыру қажет.
Бейімділікті, яғни Қазақстанның солтүстік облыстарындағы экологиялық орнықтылықты уақтылы және дұрыс бағалау үшін қант қызылшасының 20 гибридіне экологиялық сынақ жүргізілуге тиіс.
Қант қызылшасы будандарына шаруашылық-бағалы белгілері: өнімділігі, қант құрамы, аурулар мен ауыл шаруашылығы зиянкестерінің зақымдануына төзімділігі бойынша-20 гибрид баға берілуге тиіс.
Жоғары өнімді будандардың (7-8) компоненттерін таза күйінде сақтауға және қарапайым гибрид пен гетерозис тозаңдатқышының жақсартылған элитасының сапалы тұқымын алуды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, in vitro-да жаппай көбейту және депозиттеу жүргізілуі тиіс.
Суда еритін пленка жасаушының, қорғаныш және ынталандырушы заттарды пайдалана отырып, қант қызылшасының тұқымдарын дражирлеудің және инкрустациялаудың 1 технологиясы әзірленуі тиіс.
Құмайдың жемдік бағыттағы жаңа өнімділігі жоғары 900-1000 ц/га-дан төмен емес 3 орым жүргізу арқылы 1 сорты, сабағының шырынында қант мөлшері 20% - дан астам, қуаңшылыққа төзімділігімен ерекшеленетін Судан шөпінің 1 сорты құрылып, АШДССМК-на берілуі тиіс.
Фитопатологияның, молекулалық генетиканың және дәстүрлі селекцияның заманауи әдістерін қолдана отырып, мемлекеттік және өндірістік сынақтарға 110-115 күн ерте пісетін мақтаның жаңа сорттары жасалып, ұсынылуы керек, IV типті сапасы бар, 36-38% талшықтың шығуы топырақтың орташа тұздануына, вертикеллиозға және фузариумға төзімділікті және жер асты суларының деңгейіне жақын орналасуды біріктіреді.
Мақтаарал-4011, Мақтаарал-4017, Мақтаарал – 5027 мақтаның сұрыптық және өнімділік сапаларын сақтай отырып, жаңа отандық аудандастырылған сұрыптары тұқымдарының жоғары репродукцияларын көбейту қамтамасыз етілуі тиіс; барлық элиттұқымшаруашылықтарды жоғары сапалы тұқымдармен қамтамасыз ету.
Мақтаның 1 сорты АШДССМК-ке берілуі тиіс. Жаңалығының және ерекшелігінің болуына морфологиялық белгілері бойынша (сорттық сынауға өтінім бергеннен кейін) ҚСЖҚК алдын ала қорытындысы алынуға тиіс.
Рейтингтік журналдарда 2 мақала және БҒССҚК ұсынған журналдарда 2 мақала жариялануы тиіс.
4.2. Соңғы нәтиже:
Жүргізілетін зерттеулер шаруашылық-пайдалы белгілер кешеніне ие жаңа бастапқы материалды, нысандар мен желілерді құрудан; ауыл шаруашылығы дақылдарының генетикалық қорын байытудан; генетикалық және биохимиялық деңгейде зерттеулерді сүйемелдейтін жаңа теориялық әзірлемелер мен әдістерден тұрады.
Селекциялық жұмыстардың практикалық маңыздылығы олардың сандық сипаттамалары бойынша өсірілетін сорттардан едәуір асып түсетін дақылдардың сапалы жаңа сорттарын құруда, шаруашылықтарды өнімділікте тұрақты өсім беретін түпнұсқа тұқымдардың партияларымен қамтамасыз етуде көрінеді.
Қазақстанның 5 агроклиматтық аймақтары үшін ауыл шаруашылығы дақылдарын өңдеу технологияларын әзірлеу, трансферттеу және бейімдеу негізінде Егіншілік мәдениеті жетілдірілуі тиіс.
Бағдарламаның нәтижелері индустрияландыру қарқындылығының күшеюіне және Қазақстанның аграрлық секторының экономикалық күрделілік индексін арттыруға, технологиялық процестерде IT-технологияларды қолдану үлесінің өсуіне және ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруға ықпал етуі тиіс.
Осы бағдарлама нәтижелерінің күтілетін экономикалық әсері аудан бірлігіне бірдей шығындармен алдыңғы аналогтарға қарсы жаңадан құрылған сорттар мен будандардың кемінде 10% - ға жоғары өнімділігі есебінен қосымша пайдадан көрінеді. МемСТ талаптарына сәйкес келетін сапалы тұқымдарды, экологиялық пластикалық және экологиялық тұрақты сорттарды өндіру еліміздің әртүрлі аймақтарындағы тауар өндірушілерге жоғары және тұрақты өнім алуға мүмкіндік береді.
Нысаналы қаржы қаражатын бөлу Қазақстанның ішкі нарығын отандық селекцияның сұрыптары мен будандарының тұқымдарымен молықтыруға жәрдемдесетін болады. Өндірісте отандық жоғары өнімді сұрыптарды пайдалану шикізатпен, қайта өңдеу өнеркәсібін неғұрлым толық қамтамасыз етуге, аудан бірлігінен майдың, ақуыздың және қанттың шығымдылығын арттыруға, жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді.
