Жаңа сорттарды енгізудің әлеуметтік әсері - бұл жоғары сапалы өнім экспортын ұлғайту, өндіріс пен қайта өңдеу өнеркәсібінде жаңа жұмыс орындарын құру және нәтижесінде жалақының өсуі, халықтың төлем қабілеттілігінің артуы, әлеуметтік шиеленістің төмендеуі, Қазақстан халқын отандық өндірістің сапалы және арзан ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету проблемасын шешу.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын қайта өңдеу өнімдері халықтың күнделікті тамақтануының ажырамас бөлігі және жануарларға арналған жоғары сапалы азық болып табылады.
Бағдарламада селекцияда генетикалық әртүрлілікті сақтау, пайдалану, өңірлердің агроклиматтық жағдайларына бейімделген ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттары мен будандарын жасау саласындағы көшбасшы халықаралық ұйымдар тартылатын болады.
Бағдарламаны іске асыру процесінде Қазақстанның ғылымы мен өндірісі үшін үздік студенттерді, магистранттар мен PhD докторанттарын тарту есебінен білікті кадрлар даярланады, қазіргі заманғы кәсіби дағдыларды меңгерген жас мамандарды ұлғайту бойынша іс-шаралар өткізіледі; біліктілікті арттыру бойынша оқыту іс-шаралары (тағылымдамалар, тренинг-курстар және т.б.) тұрақты түрде өткізілетін болады.
Экологиялық әсер. Экологиялық тұрғыдан алғанда, биотикалық факторларға әлсіз иммунитеті бар сорттар мен будандарды өсіру агроценозға пестицидтік жүктемені 30-50% дейін төмендетуді қамтамасыз ете алады, ресурстарды үнемдеуге және өсімдіктерді қорғауды экологияландыруға ықпал етеді. Ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарының әзірленген тұқым шаруашылығы жүйесі өндірістік жағдайларда өнімділікті 10-15% - ға арттыруға мүмкіндік береді. Тұқым шаруашылығының толық схемасын жолға қою бірінші жылы шаруашылықтарға қажеттіліктің 10-20% – ын, екінші жылы-20-30% - ын және үшінші жылы тұқымдық материалға қажеттіліктің 40-50% - ын элиталық тұқымдармен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
2021-2023 жылдарға арналған бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру шеңберінде «Жеміс-жидек, көкөніс-бақша, жаңғақ-жеміс дақылдарының, картоп пен жүзімнің гендік қорын тиімді пайдалануды зерттеу, селекциялық процесс үшін сақтауды, толықтыруды және молықтыруды қамтамасыз ету» ғылыми-зерттеу жұмысына арналған № 7 Техникалық тапсырмасы
1. Жалпы мәліметтер: :
1.1. Ғылыми, ғылыми-техникалық бағдарламаға (бұдан әрі – бағдарлама) арналған мамандандырылған бағыттың атауы: Қарқынды егіншілік және өсімдік шаруашылығы (астық, майлы, дәнді бұршақты, мал азықтық, жеміс-көкөніс дақылдары).
2. Бағдарлама мақсаты мен міндеттері.
2.1. Бағдарлама мақсаты: Жеміс, жидек гендік қорын сақтау, зерттеу және дамыту,
өнімділік донорларының коллекциясын, ортаның абиотикалық және биотикалық күйзелістеріне төзімділігін, жоғары тауарлық және технологиялық қасиеттерін қалыптастыру үшін жаңғақ-жеміс, көкөніс, бақша дақылдары, Картоп және жүзім
2.1.1. Алға қойылған мақсатқа жету үшін мынадай орындалуы тиіс:
2.1.1.1 жеміс-жидек, көкөніс-бақша, жаңғақ-жеміс дақылдарының, картоп пен жүзімнің гендік қорын тиімді пайдалануды зерделеу,селекциялық процесс үшін сақтауды, толықтыруды және молықтыруды қамтамасыз ету:
- Мақсатты жинау және селекция үшін ресурстарды толықтыру арқылы картоп және көкөніс-бақша өсімдіктерінің коллекцияларын тұрақты дамыту
-Экологиялық-географиялық шығу тегі әртүрлі жеміс, жидек дақылдары мен жүзімнің гендік қорын сақтау, жетілдіру және зерделеу, Қазақстанның әртүрлі климаттық аймақтарында перспективалы сорттарды бөлу;
- Коллекцияларды тұрақты дамыту, перспективалы жергілікті нысандарды іріктеу және гендік қор жасау үшін әлемдік коллекциядан жаңғақ жеміс дақылдарының үздік сорттарын енгізу, оларды өндіріске беру және селекцияда одан әрі пайдалану
- in vitro жағдайында жүзімнің жеміс, жаңғақ, жидек дақылдарының гендік қорын орта мерзімді және ұзақ мерзімді сақтауды ұйымдастыру.
3. Стратегиялық және бағдарламалық құжаттардың қандай тармақтарын шешеді:
ҒЗТКЖ жүргізу АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі мақсаттары мен міндеттеріне бағдарлануға тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Қ. Тоқаевтың 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Жолдауы.
"Сындарлы қоғамдық диалог-Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі" 2030 жылға қарай суармалы жер көлемін 3 млн.гектарға дейін ұлғайту және ауыл шаруашылығы өнімдері көлемінің 4,5 есе өсуін қамтамасыз ету.
Мемлекет Басшысының 2018 жылғы 10 қаңтардағы "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері"атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Мемлекет Басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Стратегия" атты Қазақстан халқына Жолдауы.
"Қазақстан-2050": қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты".
2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 827 "Цифрлық Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы.
4. Күтілетін нәтижелер
4.1. тікелей нәтижелер:
4.1.1.1. Жеміс гендік қорының, оның ішінде жаңғақ,жидек дақылдары мен жүзімнің сақталуы мен дамуын, өндіріске беру және селекцияда пайдалану үшін перспективалы сорттарды бөлуді зерттеу керек. Гендік қоры жеміс,жаңғақ, жидек дақылдары мен жүзімнің 90 үлгісімен толықтыру керек. Гендік қор 120 үлгісімен зерттелген. Тиіс
75 сұрып үлгілерінің шаруашылық-құнды белгілерінің кешені бойынша бөлінген. 1600 сұрып үлгілерінің гендік қоры 105 сақталуы тиіс. Негізгі шаруашылық-биологиялық белгілердің 90 үлгісі донор-сорттары іріктелуі тиіс. 4,5 га алқапта жеміс-жидек, жаңғақ жеміс дақылдары мен жүзімнің коллекциялық екпелері отырғызылуы тиіс, ұзақ жеміс беру кезеңінде құлпынайдың, жаңғақ жемісті тұқымдар мен таңқурайдың жаңа сорттары жерсіндірілген және зерттелген болуы тиіс. Жеміс дақылдарының 3 енгізілген сорттары бөлінуі керек. Перспективалы сорттардың 25 мың көшеті өсірілуі тиіс.
Крио және хладо гермоплазма банкін жеміс, жидек, жаңғақ дақылдарының 90 сорттарымен, будандарымен және жабайы өсетін түрлерімен толтыру керек. Хладабанк үлгілеріне түгендеу жүргізілуі тиіс; 60 сорт үлгісін рекультивациялау. In vitro жағдайында жеміс, жидек, жаңғақ жеміс дақылдарының 300 сортүлгі түрінің гендік қоры сақталуы тиіс.
2100 үлгідегі көкөніс-бақша дақылдарының және 800 үлгідегі картоптың гендік қорының әлемдік коллекциясына түгендеу жүргізу керек. Гендік қор жыл сайын 100 көкөніс үлгілері мен 10-15 картоп үлгілері бойынша жаңа үлгілермен толықтырылуы керек. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тау бөктеріндегі аймақ жағдайында көкөніс-бақша дақылдарының 300 үлгісінің және картоптың базалық топтамасының 35 үлгісінің биологиялық ерекшеліктері зерделенетін болады. Түйнектердегі қатты заттардың, крахмалдың және С дәруменінің құрамын, сондай-ақ олардың өңдеуге жарамдылығын анықтау үшін 10-15 үлгіге биохимиялық талдау жүргізу керек. Көкөніс-бақша дақылдарының 2000 үлгісінің өміршеңдігіне мониторинг және далалық жағдайларда картоптың 35 үлгісінің ауруларына мониторинг жүргізілуі тиіс. Картоптың 35 үлгісі және көкөніс-бақша дақылдарының 250 үлгісі құжатталуы тиіс. Көкөніс-бақша дақылдарының гендік қорының базалық коллекцияларының үлгілерін молайту және сақтау жөніндегі жұмыстар жүргізілуге тиіс (9000 үлгіге) және картоп (1700 үлгіге).
Web of Science деректер базасының квартильіне (Q1, Q2, Q3, Q4) кіретін немесе Scopus базасында Cite Score бойынша процентильі бар рецензияланатын ғылыми басылымдарда кемінде 2 мақала, оның ішінде басылымдарда кемінде 30, 6 мақала жариялануы тиіс, ҚР БҒССҚК басылымдарына және 2 ұсынымдар әзірленеді, 4 каталогтар.
4.2. Соңғы нәтиже:
Нәтижесінде жеміс, жидек және көкөніс дақылдарының гендік қоры сақталады және толықтырылады. Ex situ және in situ коллекцияларының көкөніс-бақша, жеміс-жидек дақылдарының, жүзімнің, картоптың гендік қорының жетілдірілген сортименті қалыптастырылды; белгілер кешені бойынша коллекцияға бағалау жүргізілді, селекциялық-генетикалық белгілердің донорлары анықталды, ақпараттық деректер банкін құру үшін Қазақстанның генетикалық ресурстарын халықаралық дескрипторларға сәйкес құжаттау жүргізілді; өсімдіктердің генетикалық ресурстарын көбейту және сақтау технологиялары мен әдістері, оның ішінде криоконсервация және мәжбүрлі меристематикалық тыныштық жағдайларында материалды сәтті сақтау әдістерін оңтайландыра отырып, тұрақты генетикалық бақылаумен және өсімдіктерді ұзақ салқындату жағдайларынан шығара отырып, генетикалық материалды in vitro сақтау жүйесі; ең құнды түрлерін, сорттарын және будандардың гермоплазма in vitro банкі құрылады. Қолда бар гендік қор негізінде экономикалық құнды белгілер кешені бар отандық сорттар. жаңаларын құру болжанып отыр Крио және хладобанк-гермоплазма Банкі жеміс-көкөніс дақылдарының гендік қорын сенімді сақтауға және тез толықтыруға, оны перспективті сорттарды құру бойынша селекцияның тиімділігін арттыру үшін, сондай-ақ питомник, бау-бақша шаруашылығында ұтымды пайдалануға мүмкіндік береді, тұқым шаруашылығы, биобизнес, халықаралық алмасу.
Осы бағдарлама нәтижелерінің күтілетін экономикалық әсері аудан бірлігіне бірдей шығындар кезінде алдыңғы аналогтарға қарсы қалыптасқан гендік қорды кемінде 10% - ға зерделеу негізінде жерсіндірілген немесе жаңадан құрылған сорттар мен будандардың жоғары өнімділігі есебінен қосымша пайдадан көрінеді.
Бақшаларды өсірудің экономикалық тиімділігі олардың сорттық құрамымен анықталады. Құрылған гендік қорды зерттеу негізінде дақылдардың ассортиментін жетілдіру бақтардың тұрақты мол жемісі бар заманауи қарқынды сорттармен (50-60 т/га дейін), ауруларға төзімділігі мен иммунитеті жоғары көкөністер мен картопты отырғызу алаңын ұлғайтуға мүмкіндік береді, бұл өнімнің өзіндік құнын төмендетеді, шаруа және фермер қожалықтарының 106 шаруашылық қызметінің тиімділігін арттырады. Әр түрлі пісетін кезеңнің перспективті сорттарын анықтау, содан кейін өндіріске енгізу көкөністерді, жемістер мен жидектерді жыл бойы дерлік тұтынуға, біркелкі жүктеуге мүмкіндік береді және қайта өңдеу кәсіпорындары, бұл да жеміс-көкөніс өнімдерін өсіру тиімділігінің артуына алып келеді. Мақсатты қаржы қаражатын бөлу Қазақстанның ішкі нарығын қолда бар гендік қор негізінде алынған сорттар мен будандардың көшеттерімен және тұқымдарымен молықтыру есебінен импортты алмастыруға жәрдемдесетін болады.
Сонымен қатар, криобанкадағы гермоплазманың сақталуы өсімдіктердің далалық коллекцияларын ұстаудың дәстүрлі технологиясымен салыстырғанда экономикалық тұрғыдан тиімді екендігі дәлелденді. Ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарын өндіріске енгізудің әзірленген жүйесі, яғни бұл өндіріс жағдайында өнімділікті 10-15% - ға арттыруға мүмкіндік береді. Тұқым шаруашылығының толық схемасын жолға қою бірінші жылы шаруашылықтарға қажеттіліктің 10-20% – ын, екінші жылы-20-30% - ын және үшінші жылы тұқымдық материалға қажеттіліктің 40-50% - ын элиталық тұқымдармен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
