2021-2023 жылдарға арналған бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру шеңберінде « Қазақстанның әртүрлі аймақтарында тұрақты өндіру үшін өсімдіктер биотехнологиясы жетістіктерінің негізінде картоп, көкөніс және бақша дақылдарының сорттары мен будандарын құру» ғылыми-зерттеу жұмысына арналған № 8 Техникалық тапсырма
1. Жалпы мәліметтер:
1.1. Ғылыми, ғылыми-техникалық бағдарламаға (бұдан әрі – бағдарлама) арналған мамандандырылған бағыттың атауы: Қарқынды егіншілік және өсімдік шаруашылығы (астық, майлы, дәнді бұршақты, мал азықтық, жеміс-көкөніс дақылдары).
2. Бағдарлама мақсаты мен міндеттері
2.1. Бағдарлама мақсаты: Өсімдіктердің әлемдік алуан түрлілігін, классикалық селекция және биотехнология әдістерін пайдалана отырып, жоғары өнімді және стресс факторларына төзімді картоп пен көкөніс (ашық және жабық топырақ) және бақша дақылдарының жаңа буынының орташа сорттары мен будандарын құру және жеделдету есебінен ҚР АӨК өнімділігін арттыру
2.1.1. Алға қойылған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер орындалуы тиіс:
2.1.1.1. Қазақстанның әртүрлі аймақтарында тұрақты өндіру үшін өсімдіктер биотехнологиясы жетістіктерінің негізінде картоп, көкөніс және бақша дақылдарының сорттары мен будандарын құру: - сыртқы ортаның стресс факторларына төзімді асханалық және диеталық мақсаттағы картоптың жоғары өнімді сұрыптарын жасау;
- Қазақстанның оңтүстік-шығыс, шығыс және солтүстік өңірлерін картоптың бастапқы сауықтырылған материалымен қамтамасыз ету үшін бірегей тұқым шаруашылығы жүйесін әзірлеу;
- республиканың әртүрлі аймақтары үшін ашық және қорғалған топырақ ортасының биотикалық және абиотикалық факторларына төзімді әр түрлі пісетін мезгілдегі көкөніс дақылдарының бәсекеге қабілетті, жоғары өнімді жаңа сорттары мен будандарын құру;
- Қазақстанның түрлі өңірлерінде тәлімі және қауынды суармалы бақша өсіруге арналған қарбыздың жоғары өнімді, күйзеліске төзімді сорттарын жасау және олардың бастапқы тұқым шаруашылығын ұйымдастыру;
- Қазақстанның оңтүстік-шығысында картоп және көкөніс-бақша дақылдарының агротехнологияларын жетілдіру және сорттық технологияларын әзірлеу.
3. Стратегиялық және бағдарламалық құжаттардың қандай тармақтарын шешеді:
ҒЗТКЖ жүргізу АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі мақсаттары мен міндеттеріне бағдарлануға тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Қ. Тоқаевтың 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Жолдауы.
"Сындарлы қоғамдық диалог-Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі" 2030 жылға қарай суармалы жер көлемін 3 млн.гектарға дейін ұлғайту және ауыл шаруашылығы өнімдері көлемінің 4,5 есе өсуін қамтамасыз ету.
Мемлекет Басшысының 2018 жылғы 10 қаңтардағы "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері"атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Мемлекет Басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Стратегия" атты Қазақстан халқына Жолдауы.
"Қазақстан-2050": қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты".
2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 827 "Цифрлық Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы.
4. Күтілетін нәтижелер
4.1. Тікелей нәтижелер:
4.1.1.1. Қазақстанның оңтүстік-шығыс және солтүстік өңірлерінде сыртқы ортаның стресс факторларына төзімді асханалық және диеталық мақсаттағы картоптың жоғары өнімді сорттары құрылып, оларға шаруашылық-бағалы белгілер кешені мен бастапқы тұқым шаруашылығы бойынша баға берілуі тиіс.
Картоптың ата-аналық формаларын ішкі будандастыру жүргізіліп, гибридті ұрпақтарға (рамшаларға) баға берілуі керек, будандар таңдалып, будандардың перспективалы комбинациясы бөлінуі керек. Картоптың 7 жаңа жоғары өнімді сорттары, сыртқы ортаның экстремалды стресс факторларына бейімделген 108 түрлі пісетін және экономикалық мақсаттағы сорттары құрылуы керек, патенттерге 7 өтінім берілуі керек; қазақстандық Сұрыптаудағы картоп сорттарының 1 каталогы дайындалады.
Картоптың жаңа сорттары өндіріске енгізілуі керек - 750 гектарға дейін, 22 перспективалы және аудандастырылған картоп сорттары бойынша картоп түйнектерін Термотерапия 1,5-1,8 мың дана. 540-600 мың дана; in - vivo жағдайында дақылдық өсімдіктерді өсіру технологиясын жетілдіру; in-vitro картопының микроклубнияларын жаппай алу; жылыжай және ашық топырақ жағдайында шағын түйнектерді жаппай өндіру - 2,0-2,5 млн дана; ИФА әдісімен вирустық және басқа да аурулардың болуына регенерант-өсімдіктерді, микро - және шағын түйнектерді тестілеу - 3,0-4,5 мың дана жүргізіледі. Республиканың тұқым шаруашылығы қамтамасыз етілуге тиіс.Қазақстан инновациялық әдістер негізінде алынған картоптың аудандастырылған сұрыптарының бастапқы тұқымдық материалы-3200-3500 тонна бірегей және элиталық тұқым.
Өнімділігі жоғары және технологиялық қасиеттері, өндірістік өңдеуге жарамдылығы және жарамдылығы бар ашық топыраққа арналған көкөніс дақылдарының жаңа сорттары мен будандарын іріктеу, бастапқы тұқым шаруашылығы және агроэкологиялық бағалау.
Қорғалған топырақ үшін қызанақтың, қиярдың және тәтті бұрыштың жаңа отандық сорттары мен будандары құрылуы керек, заманауи жылыжайлар мен қорғалған топырақ жағдайында көкөніс дақылдарын ұзақ өсірудің отандық технологиясы жағдайында тыңайтқыштардың балама биологиялық жүйесі жасалуы керек. Көкөніс дақылдарының 750-800 үлгісі сорттық үлгілері өнімділігі, биохимиялық параметрлері, дәмі,негізгі ауруларға төзімділігі (пияз, сарымсақ, шалот, қырыққабат, қызанақ, қияр,сәбіз, қызылша және т. б.) бойынша зерттеліп, бағалануы керек. Әр түрлі агроэкологиялық жағдайларға икемді көкөніс дақылдарының бәсекеге қабілетті 9 жаңа сорттары құрылып, селекциялық жетістіктерге (пияз, сарымсақ, қызанақ, қияр, қырыққабат) патентке 6 өтінім берілуі тиіс.
Қорғалған жерге 2 қызанақ буданы, 1 қияр буданы және 1 түрлі тәтті бұрыш, ерте және орта пісетін, аурудың негізгі түрлеріне төзімді болуы керек. ЦЕС (2-3 желі) негізінде сұрыпты желілік гетерозис гибридтерін өндіру үшін сорттың шығымдылығынан асатын аналық желі тұқымдары алынуы тиіс стандарттар (50-60 гг); көкөніс дақылдары бойынша бастапқы тұқым шаруашылығы - 7500-8000 кг жоғары репродукциялы тұқымдар (пияз, сарымсақ, шалот, қызанақ, қияр, қырыққабат, сәбіз, қызылша, баклажан,асқабақ, патиссон). Қазақстанның оңтүстік-шығысында көкөніс дақылдарын (алқа тұқымдастар: (қызанақ, бұрыш, баклажан), асқабақ (қияр, асқабақ,кәді), асханалық тамыржемістілер, көкөніс бұршақтары (соя, маш, үрме бұршақ, бұршақ) өсіру технологиялары бойынша 4 ұсыныс әзірленуі тиіс.
Бақша дақылдарының сорттық үлгілері өнімділігі,биохимиялық параметрлері, дәмі, негізгі ауруларға төзімділігі (қарбыз,қауын) бойынша зерттеліп, бағалануы керек, будандастыру - 200-250 үлгі. Бақша дақылдарының бәсекеге қабілетті 5 сорттары құрылып, селекциялық жетістіктерге патенттерге 4 өтінім берілуі тиіс.
Бақша дақылдары бойынша бастапқы тұқым шаруашылығын жүргізу-1000-1100 кг жоғары репродукциялы тұқым. Бақша дақылдарын (қарбыз, қауын) өсіру технологиясы бойынша ұсыныстар әзірленуі тиіс.
30 ғылыми мақала жариялануы тиіс, оның ішінде, Web of Science базасындағы квартильіне кіретін (Q1, Q2, Q3, Q4) лицензияланатын ғылыми басылымдардың кемінде 3 бабы немесе Scopus базасындағы cite Score бойынша кемінде 30, ҚР БҒССҚК ұсынған 10 мақалалары бар және Қазақстанның оңтүстік-шығысында көкөніс дақылдарын өсіру технологияларына ұсынымдар әзірленуі тиіс
4.2. Соңғы нәтиже:
Жүргізілетін зерттеулер шаруашылық-пайдалы белгілер кешеніне ие жаңа бастапқы материалды, нысандар мен желілерді құрудан; ауыл шаруашылығы дақылдарының генетикалық қорын байытудан; жаңа теориялық әзірлемелер мен әдістерден тұрады.
Селекциялық жұмыстардың практикалық маңыздылығы олардың сандық сипаттамалары бойынша өсірілетін сорттардан едәуір асып түсетін дақылдардың сапалы жаңа сорттарын құруда, шаруашылықтарды өнімділікте тұрақты өсім беретін түпнұсқа тұқымдардың партияларымен қамтамасыз етуде көрінеді.
Қазақстанның 5 агроклиматтық аймақтары үшін ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру технологияларын әзірлеу, трансферттеу және бейімдеу негізінде картоп және көкөніс-бақша дақылдарын өсіру технологиясы жетілдірілуі тиіс.
Бағдарламаның нәтижелері индустрияландыру қарқындылығының күшеюіне және Қазақстанның аграрлық секторының экономикалық күрделілік индексін арттыруға, технологиялық процестерде қазіргі заманғы технологияларды қолданудың өсуіне және ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруға ықпал етуі тиіс.
Осы бағдарлама нәтижелерінің күтілетін экономикалық тиімділігі жаңа құрылған сорттар мен будандардың жоғары өнімділігіне байланысты қосымша пайдадан көрінеді, алдыңғы аналогтарға қарағанда кемінде 10%, ауданның бірлігіне бірдей шығындар.
МемСТ талаптарына сәйкес келетін сапалы тұқымдарды, экологиялық пластикалық және экологиялық тұрақты сорттарды өндіру елдің әр түрлі аймақтарындағы тауар өндірушілерге жоғары және тұрақты өнім алуға мүмкіндік береді.
Нысаналы қаржы қаражатын бөлу Қазақстанның ішкі нарығын отандық селекцияның сұрыптары мен будандарының тұқымдарымен молықтыруға жәрдемдесетін болады. Өндірісте отандық жоғары өнімді сұрыптарды пайдалану шикізатпен, қайта өңдеу өнеркәсібін неғұрлым толық қамтамасыз етуге, жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді.
Жаңа сорттарды енгізудің әлеуметтік әсері – бұл экспортты ұлғайту
өндіріс пен қайта өңдеу өнеркәсібінде жаңа жұмыс орындарын құру және нәтижесінде жалақының өсуі, өсу халықтың төлем қабілеттілігі, әлеуметтік шиеленісті азайту, Қазақстан халқын отдық өндірістің сапалы және қымбат емес ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету проблемасын шешу.
Бағдарламаны іске асыру процесінде Қазақстанның ғылымы мен өндірісі үшін үздік студенттерді, магистранттарды және PhD докторанттарын тарту есебінен білікті кадрлар даярланады, қазіргі заманғы кәсіби дағдыларды меңгерген жас мамандарды ұлғайту бойынша іс-шаралар өткізіледі; біліктілікті арттыру бойынша оқыту іс-шаралары (тағылымдамалар,тренингтер-курстар және т.б.) үнемі өткізілетін болады.
