Конспектісі 1 Тақырып. Кіріспе. «Қазақстан тарихы»
жылғы«СIБIР ҚЫРFЫЗДАРЫ ТУРАЛЫ ЕРЕЖЕНІҢ қысқаша мазмұны
жүктеу/скачать 0,55 Mb.
|
дәрістер курсы-1 (1)
| 1822 жылғы«СIБIР ҚЫРFЫЗДАРЫ ТУРАЛЫ ЕРЕЖЕНІҢ қысқаша мазмұны.
Орта жүздегi жаңа әкімшiлiк құрылым және сайлау системасы, 1773-1775 жылдардағы шаруалар соғысы және XVIII ғасырдың 80-90-шы жылдарындағы шаруалар соғысы және Сырым Датұлының қозғалысы Қазақстандағы хан үкіметінің әлсiздiгiн көpcетті. Ықпалы шамалы хандар патша үкiметi саясатының жүргiзiлуiн қамтамасыз етпегенiмен ғана қоймай, сонымен бiрге өздерiнiң бөлектенушiлiк ниеттерiн күшейттi. Ресей әкiмшiлiгi қазақ халқын түбегейлi саяси әкiмшiлiк реформаларға және хан өкiметін жоюға әзiрлеу ушiн көpiнеу әлсiз xaндapғa арқа сүйедi, ал бұл шараларды жүргiзу үшiн XIX ғасырдың 20-жылдарында қолайлы жағдайлар қалыптасқан болатын. 1781 жылы Абылай хан өлгеннен кейiн Орта жүзде оның үлкен баласы сұлтан Уәлi хан болып жарияланды. Уәлі ханның қаталдығы оның қоластындағылардың наразылығын тудырды. 1795 жылы қазақтар патшаға оны тақтан алу жөнiнде өтiнiш жасады. 1815 жылы Орта жүзде Уәлінiң позициясын әлcipeтyгe тырысып үкімет eкi ханды, Бөкейдi тағайындады. 1817 жылы Бөкей хан жане 1819 жылы Уалi хан өлгеннен кейiн Орта жүзде жаңа хандар бекiтiлмедi. Патша әкмшiлiгi хан өкімeтін таратып «Сiбiр қырғыздары туралы уставқа» сүйене отырып, басқарудың жаңа аппаратын құрды, бұл уставты 1822 жылы Ресейдiң XIX ғасырдағы көpнeктi мемлекет қайраткерi М. М. Сперанский жасады. Сiбiрдiң генерал-губернаторы болған ол өлкенiң әкiмшiлiк құрылымы жөнiнде көп ic тындырды. Бұл жұмысқа болашақ декабрист, солтүстік қоғамның мүшесi Г. С. Ботеньков белсене қатысты. (286) Орта жүзде жаңа әкiмшiлiк құрылым мен сайлау системасы енгiзiлдi. «Уставта» денсаулық сақтау жөнiнде кейбiр шаралар белгiлендi, атап айтқанда қырдағы бекiнiстер гарнизондарына қызмет көрсету үшiн ауруханалар салу, көшпелi халық арасында шешекке қарсы егу жұмысын жүргiзу белгiлендi. Қазақтарға балаларын жалпы негiзде империяның оқу орындарына жiберуге право берiлдi. Алайда 1822 жылғы «Уставта» Г. С. Ботеньков ұсынған прогрестi шаралар Қазақстандағы отарлық системаның мәнін бәрiбiр өезгертпеген едi. 1822 жылы Сiбiр екі бөлiмге: бас басқармасы Иркутскiде болатын Шығыс бөлiмiне және орталығы Тобылда, ал 1839 жылдан бастап Омбыда болған Батыс бөлiмiне бөлiндi. «Устав» бойынша «Сiбiр қырғыздарының облысы» сыртқы және iшкi oкpyгтapғa бөлiндi. Округтер болыстар мен ауылдарға бөлiндi. Округке 15-тен 20-ға дейiн болыс, болысқа 10-нан 12-ге дейiн ауыл, ауылға 50-ден 70-ке дейiн үй eнyi тиic болды. 1822 жылдан 1844 жылға дейiн 8 округ құрылды. Oкpyгтepдi құрған кезде рулардың қоныстануын ескеру принципi бiршама сақталды. Oкpyгтepгe оқшауланған сұлтандар иелiктерi кipдi. Oкpyгтep Омбы облыстық басқармасына бағынды. Округтердi oкpyгтiк приказдар басқарды. Бұған председатель - аға сұлтан мен заседатель тағайындалатын ресейлiк eкi заседатель мен сайланып қойылатын eкi құрметтi қазақ eндi. Oкpyгтік приказ мүшелерiнiң праволарымен аға сұлтан (председатель) және төрт заседатель пайдаланды. Бұйрық мәселелердi құраудың коллегиялық тәртiбi патша әкiмшілiгiне аға султанның билiгiн шектеуге және ол арқылы өзiнiң мақсаттарын жүзеге асыруға мүмкіндік бердi. Аға сұлтанды тек сұлтандар ғана сайлады. Ол Ресей қызметiнiң майоры шенiнде болды және жергiлiктi басқарманы басқаруға қойылған чиновник болып есептелдi. Он жылдық қызметi үшiн аға сұлтан дворян атағын алды. Oкpyгтiк приказ облыстық басқармаға бағынды. Болыстарды болыстық султандар басқарды. Олардың атағы мұра болып берiлiп отырды. Ауыл старшиналарын қазақтар (сұлтандар сайлауға қатыспады) әрбiр уш жылда бiр сайлады және oкpyгтiк бұйрық арқылы бекiтетiн болды, сайлауды тек облыс бастықтары ғана бұза алды. 1822 жылғы "Устав" қырда сайлау жүйесiн тұңғыш рет енгiздi. Патша үкiмeтi жергiлiктi басқару аппаратына старшин-ру билеушiлерiн тарта отырып, сұлтандардың жергiлiктi басқару aппapaтындағы басқарушылык. праволарына бiртiндеп қысым жасай бастады. Заң аға сұлтан сайлауларының озiнде-ақ бұзылып отырды, ал облыcтық сұлтандар сайлауындағы icтiң жайы бұдан бетер болды. Округгердi ашқан кезде султан және сұлтан емес болыстық билеушiлердiң саны тең дерлiк болған едi, ал келе-келе сұлтан емес тектен шыққан лауазымды адамдар саны өcтi. Қазақ аристократиясымен султандардың праволары мен артықшылықтарын бiртiндеп жоюға кipice отырып, үкімет бiрте-бiрте олардың праволарын қатардағы көшпендiлермен теңестiруге, соңынан қазақтарды мемлекеттiк шаруалар, мещандар мен көпестер сословиесi қатарына қосуға тырысты. (286) . "Устав" билер сотын жалпы империялық сотпен бiртiндеп алмастырып, олардың праволарын шектеудiң негiзiн қарады, мұның өзi патша әкiмшiлiгiнiң қазақтарды бақылауын күшейттi. Министрлер комитетiнiң жарлығы бойынша 1838 жылы Омбы 06лысы таратылды. Омбы Тобыл губерниясына, Петропавл осы губернияның Eciл уезiне енiп, ал Семей мен Өскемен қалалары Томск губерниясының Бийск уезiне қосылды. Сiбiр қазақтрына басшылық ету үшiн шекаралық басқарма құрылды. Облыстарды басқаруға шекара бастығы, шекаралық басқарманың председателi және кеңесшi, олардың бiрi ауқатты қазақтардан шыққан асессор қойылды. Шекара бастығы мен шекаралық басқарманың председателi үкімет указдарымен тағайындалып, орнынан алынып отырды. Шекара бастығы сiбiр генерал-губернаторына бағынды. 1838 жылғы "Ережеде", Сiбiр қырғыздары о6лысының орталық басқармасына көп көңiл бөлінді. Аға сұлтандар бұрынғысынша үш жылға сайланды, бiрақ ендi оларды Омбының облыстық бастығы емес Батыс-Сiбiр генерал-губернаторы бекiтетiн болды. жүктеу/скачать 0,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|