Конспектісі мамандығы: «5B011700 Қазақ тілі және әдебиет»

Жоспары:

2.Педагогикалық зерттеулердің зерттеу әдістері

3. Ғылыми-педагогикалық зерттеулердің құрылымы
Негізгі ұғымдар: ғылыми зерттеу әдісі, абстракциялау (дерексіздендіру) теориялық, эмпирикалық зерттеу әдістері, эксперимент

2.1. Педагогиканың әдіснамасы ұғымына түсінік

Ғылым тек жаңа білімдердің толықтырылуымен ғана дами алады. Игерілген білім ең алдымен әдіснамалық зерттеулерді таңдауға байланысты нақтыланады.

Әдіснама (грек сөзі methodos – зерттеу жолы немесе таным, теория, оқу және logos – сөз ұғым): 1) теориялық және практикалық іс-әрекетті құру және принциптер жүйесі мен ұйымдастыру тәсілі; 2) ғылыми таным әдісі туралы ілім; 3) қандай-да бір ғылымда қолданылатын әдістер жиынтығы.

Әдіснама -зерттеу жұмысының сапасын бағалауға оның бағдарламасын құруға, ғылыми білімдер жүйесін түзуге бағытталған іс-әрекет. Сонымен қатар зерттеу объектісі мен пәнінің ерекшеліктеріне байланысты зерттеуді ұйымдастыру және принциптерін таңдау, мәселеге әр тұрғыдан келу.

Педагогика ғылымының әдіснамасы- бұл таным процесі, формасы, әдістері, принциптері туралы ілім және педагогикалық құбылыстарды бейнелейтін білімдерді іздестіру мен оған әр тұрғы аспектіден келу жүйесі.

Теориялық білім педагогиканың шынайы ќұбылыстардың әдіснамасының негізі болады, сонымен қатар әдістеме арқылы іске асырылады. Ал, теория – таным процесінің нәтижесі, әдіснама танымға жетудің жолы. Таным теориясы таным іс-әрекетінің тұтас процесін, мазмұнын қарастырады. Ғылыми әдіснаманың үш деңгейі бар: философиялық, жалпы ғылыми, нақты ғылыми. Философия әдіснама ретінде зерттеушіні адам, қоғам, табиғат, сана дамуының жалпы заңдарын білуіге, әлемнің тұтастығын қамтуға байланысты мәселелерден алатын орнын анықтаумен қамтамасыз етеді. Жалпы ғылыми әдіснама зерттеудің кейбір жалпы заңдары мен ұстанымдарын меңгеруге көмектессе, нақты ғылыми әдіснама, ғылыми пәнге қатысты заңдылықтар мен ұстанымдарды меңгеруге көмектеседі. Қандай ғылым саласы болмасын ең алдымен философиялық ілімге сүйенеді. Ғылымды философиялыќ, аксиологиялыќ түсіну философия ғылымың мазмұнына кіреді , сондай-ақ ғылыми білім туралы түсініктердің ќалыптасуына негіз болады. Дегенмен маманның ғылыми-зерттеу мәдениетіне, әдіснамалыќ тұжырымына тек философия және оның гносеологиялыќ негіздері ғана ықпал етпейтіні белгілі. Зерттеушінің ғылыми білімді ќұру мен дамыту теориясы оның әдіснамалыќ тұжырымдамасын құрайды, сонымен қатар психологиялыќ-педагогикалыќ ғылымдарға және олардың тарихына сүйенеді. Яғни, әдіснамалыќ тұжырымдамалар психологиялыќ-педагогикалыќ теориялар негізінде ќұрылады.

Ал, әдіснамалыќ тұжырымдар ғылымның философиялыќ негіздері мен педагогика ғылымының қарастыратын мәселелеріне сай ажыратылады. Зерттеушінің әдіснамалыќ тұжырымы оның бұрын ќалыптасқан психологиялыќ-педагогикалыќ тұжырымдары негізінде толықтырылады. Тіпті кей кезде, барлық ғылым жүйесі негізге алатын тұраќты ережелер, әдістемелік көзќарастар, ғылыми мектептердің негізгі бағыттары да өзгеріске ұшырап отырады. Сондықтан түрлі тұжырымдарға, көзқарастарға сын айтылып, талдау жасалу арқылы жаңа ой туындап, дәлелденіп ғылыми мәселе шешімін табады. Әсіресе, ғылыми зерттеу жұмыстарымен алғаш рет айналысушылар ғылыми талдау жүргізіп, ғылымдағы тұраќты философиялыќ және теориялыќ тұжырымдар мен ќортындыларға сүйенбей, белгілі бір нәтиже алуларына мүмкіндік болмайды.

Демек, теориялыќ білім дегеніміз белгілі бір педагогикалыќ шынайы ќұбылысты талќылауға, ќолдануға және түсіндіруге бағытталған ғылыми көзќарастар, тұжырымдар, түсініктер мен идеялардың жиынтығы болып табылады. Теориялық білім жеке адамды тәрбиелеу, оќыту және ќалыптастырудың ќалыптасќан тєжірибесін шығармашылыќ тұрғыдан ќайта ќұрумен тікелей байланысты деуге болады. Сондықтан да ол педагогикалыќ тєжірибені ќортындылап, жеке адамның болашаќта маман ретінде ќалыптасуы мен дамуының алғы шарты бола алады.

Сондай-ақ теория өзара байланысты білімдер жиынтығы ғана емес, сонымен ќатар, алынған білімдерінің белгілі бір зерттеу бағдарламасының тетігі деуге болады.

Ғылымда әдіснамалық бөлімнің төрт деңгейін бөліп қарастырады: философиялық, жалпы ғылыми, нақты ғылыми және техникалық. Философиялық деңгейде танымның жалпы қағидалары және ғылыми аппараты құрылады. Жалпы ғылыми деңгейдің негізінде көптеген ғылымдарда қолданылатын тұжырымдамалар, әр аспектіде ғылыми тұрғыдан келу жүйесі жатыр. Яғни, жүйелілік, жеке тұлғалық, іс-әрекеттілік, мәдени, этнопедагогикалық және т.б. тұрғылардан келу. Нақты ғылыми деңгей- нақты бір ғылым саласында қолданылатын зерттеу әдістер, принциптер жиынтығы. Техникалық деңгейін зерттеуге қолданылатын әдістеме мен техника құрайды.

Ќазіргі кездегі ғылымның әдіснамасы білімнің жеке бір саласы ретінде дамуда және оған наќты-ғылыми деңгейде өткізілген зерттеулерге сүйене алады. Кей кезде әдіснаманың философиялыќ және наќты-ғылыми деңгейлері теңесіп, олардың шынайы мүмкіндіктері мен шегі ғылыми зерттеулердің әдіснамалыќ негізі- материалистік диалектика ғана айғақтайды. Бұл мәселелер Т. Кунның ғылыми революциялар теориясына, Ст. Тулминнің ғылыми білім дамуының тарихи маќсатына, К.Поппердің әдіснамалыќ тұжырымында және басқа тұжырымдамаларда көп көңіл бөлінген және олардың ғылым тарихымен тығыз байланыста болғандықтан, ғылымның неопозитивистік маќсатын сынаған. Ќазіргі әдіснамалыќ және ғылыми-педагогикалыќ зерттеулер ғылыми білімдер жүйесінің жалпы ќұрылысынан ерекше орын алуда, сондай-ақ диалектикалыќ материализмнің дамуына өзіндік тұрғыдан єсер етуде. Сондықтан да, әдіснамалыќ зерттеулер түрлі философиялыќ мектептер мен бағыттар негізінде іске асырылып отыр. Дегенмен, ғылыми нәтижелер, көбінесе, ғылыми-зерттеушінің философиялыќ бағыттылығына байланысты бола бермейді, олардың жалпы ғылыми ќұндылығы ретінде, педагогика ғылымы әдістемесінің дамуына үлес ќосқандары абзал.

Әдіснама - әдістер туралы ілім және оларды зерттеушінің ойлау деңгейін, оны таным процесінің дамуына жол көрсетуші ретінде ќарастырған дұрыс. Педагогика ғылымы әдістерінің негізгі мазмұнын-оќыту, тәрбиелеу, дамыту теориялары ќұрайтыны баршаға мәлім. Бұл аталған теориялар зерттеу әдісі ќызметін атќарады және басќа теориялардың ќұрамдас бөлігі болып табылады. Таным процесіндегі әдістерге антикалыќ философияда-аќ үлкен мєн беріліп, алғаш рет зерттеу нәтижесі мен ғылыми таным әдісі арасындағы байланыс айќындалған. Ќазіргі кезде таным әдістері, олардың ќалыптасып, даму процесі зерттеу объектісін нақты әдістерді қолдануды меңзейді. Ғылыми-педагогикалыќ зерттеу әдістерінің дамуы мен жетілдіру процесі педагогика ғылымының дамуына зор әсер етуде.

Ғылыми-педагогикалыќ зерттеудің єртүрлі әдістері сондай-ақ, зерттеушінің ойлау қабілетінің шығармашылыќ тұрғыдағы сипаты ғылыми зерттеулердің барлыќ әдістері және олардың өзара байланысын бейнелейтін ортаќ теория жасауда көптеген ќиындыќтарға єкеліп соғады. Сол себептен, таным әдістерінің көптеген жіктемелері бар, оларды ќолдану маќсатќа, объектіге , зерттеудің пєніне және де зерттеу әрекеттеріне, ғылыми іс-әрекет пен зерттеу болжамдарын жүзеге асыруға негізделіп бағытталады.

Зерттеушінің теориялыќ ойлауы мен зерттеу мәдениеті негізінде материалистік диалектика әдісі жатыр, ол ізденушіні ғылыми фактілерді жинақтауға оны түсіндірудегі субъективті көзќарастан, олардың біржаќтылығынан ажыратылып, зерттеушіні зерттеу мәселесіне тарихи талдау жасауға , оның дамуының тенденциясы мен заңдылыќтарын іздестіруге, таным мен болмыстағы ќарама-ќайшылыќтарды шешудің тєсілдерін ашуға итермелейді. Объективті заңдылыќтар арқылы аныќталатын білім мен шынайы аќиќаттың єр түрлі формаларының өзара байланысын аныќтауға, ќоғамдыќ және жаратылыстану ғылымдарын дамытатын ой-пікірлердің басќа да диалектикалыќ әдістерін терең түсінуге көмек көрсетеді.

Ғылымның ќазіргі әдіснамасы, сондай-ақ педагогикалыќ әдіснама да, теорияның негізін ќұрайтын; теориялыќ түсіндірмені талап ететін фактологиялыќ материалдың бастапќы эмпирикалыќ негізі; зерттеу объектісін суреттейтін алғашќы жорамалдардан, аксиомалардан, болжамдардан және теориялыќ ыңғайлардан тұратын, бастапќы теориялыќ негіз; теорияның логикасы мен ќұрылысы; эмпирикалыќ дєлелдері бар теориялыќ пайымдаулар жиынтығы; объект пен оның теориялыќ үлгісін суреттеумен байланысты педагогикалыќ теорияны ќалыптастырудың әдіснамалыќ негізі сияқты компоненттерден тұрады.

Таным процесінде белгілі бір, наќты ғылымдарды (химия, физика, математика, тіл білімі) зерттеу жеке әдістер арқылы іске асырылады. Мұндай, наќты ғылымдардың әдістерімен ќатар жалпы ғылыми сипаттағы барлық ғылымдарда ќолданатын әдістер қатарына: баќылау, теңеу, талдау және синтездеу, сұрыптау, өлшеу, эксперимент, индукция мен дидукция т.б.

Алғашқы тобына баќылай отырып зерттеуді жатқызуға болады. Бұл маќсатқа сай заттар мен ќұбылыстарды зерттеу, мағлұматтарды іріктеп жинау, көзбен көргенді санамен ќабылдау және аќпараттарға өзіндік тұрғыдан талдау жасау; зерттеу нысанасының сыртќы көрінісі мен ќасиеттері, белгілері туралы мєліметтер жинақтау дегенді білдіреді. Баќылай отырып зерттеуге, алдымен, баќылаушының өзі, зерттеу нысанасы, баќылай отырып зерттеудің шарттары, сондай-аќ баќылай отырып зерттеудің ќұралдары – видеоаспаптар, аспап-ќұралдар, қажетті құралғылар және өлшеу ќұрал-жабдықтары жатады.

Баќылаушы баќылау көзін, сондай-ақ ќандай ќұбылыстарға көңіл бөлу керектігін аныќтап алуы керек. Зерттеу барысында баќылай отырып зерттеу түрлерінің төмендегідей жіктемесін беруге болады:

- тікелей баќылай отырып зерттеудің, педагог-зерттеуші оќу-тәрбие жұмысының тікелей басшысы; сонымен ќатар ол тікелей куєгер болғанымен бейтарап адам; педагог зерттеу мүшесі ретінде зерттеушілер тобына кіргізілуі. Оның роліне байланысты эмпирикалыќ фактілерді жинаќтаудың техникасы мен әдісі таңдалады;

- жанама баќылай отырып зерттеу, тікелей баќылай отырып зерттеуді толыќтырады және ол зерттеушімен бірге және оның бағдарламасы бойынша жұмысқа қатынасушылар арќылы жүзеге асады. Зерттеуші біреу немесе бір нєрсе туралы жанама деректер жинақтайды;

- жасырын немесе елеусіз баќылай отырып зерттеу тұйыќ теледидар желісі және сынып бөлмелерінде телекамералары бар мектептерде іске асырылады. Жасырын баќылай отырып зерттеу зерттеушіге ќұнды мєліметтер береді, егер оќушылар өздерін баќылап отырғанын білер болса, онда олар өздерінің іс-әрекетін қадағалап, басќаша бейне көрсетуге тырысады.

- үздіксіз баќылай отырып зерттеу оќыту процесін, екі-үш оќушының сабаќтағы, ойындағы, сыныптан және мектептен тыс – оќу-тәрбие процесі физикалыќ ќолайлы уаќыттағы мінез-ќұлќын зерттеу барысында іске асырылады;

- монографиялыќ баќылай отырып зерттеу бір адамды немесе бір затты баќылау кезінде ќолданылады;

-дискретті (үзік-үзік) баќылай отырып зерттеу нысананы ұзаќ уаќыт баќылау барысында пайдаланылады.

- баќылай отырып зерттеу ұзаќ уаќытты қамтуы мүмкін, атап айтқанда, жарты жыл немесе бір жыл. Баќылай отырып зерттеу белгілі бір уаќытта үзіліп, кейіннен ќайтадан жалғастырылады;

- бір бағытты баќылай отырып зерттеу жалпы тұтастыќтан зерттеу маќсатына сай бір ќұбылысты немесе деректі баќылау кезінде ќолданылады;