Көркем мәтіндегі метафораларды аударудағы қолданылатын

Тіл танымдық және тарихи, мәдени құндылықтарды хабарлаушы, сонымен қатар ақыл-ойды жарыққа шығарушы және таратушы қызметін атқарады. Жалпы жазбаша және ауызша аудармалардың таралуы қоғамға басқа этностардың тұрмыс-тіршілігімен, мәдениетімен танып біліуіне үлкен мүмкіндік береді. Жазушылардың көзқарасын, рухани дүниесі мен мәдениетін шығармадағы қолданылған метафоралар арқылы хабардар болуға болады. Метафора ғаламның тілдік келбетін жасауға көмектеседі. Ғалам кескіні туралы В.Н. Телия: «...Ғаламның тілдік бейнесі-көріністері әр тілдің өзіне ғана тән ерекшеліктеріне, әр халықтың дүние-ғаламның түрлі-түсін өзінше мүшелей тануына, ол фрагменттерді өзінше бейнелеп атауына байланысты тіл-тілде өзгеше болып өріледі»-дейді [68, 34 б.].

Бүгінгі тіл білімінде тіл мен ойлаудың байланысын когнитивтік негізде қарастыру тенденциясы басымдыққа ие болып отыр себебі айнала қоршаған ортадан көптеген танымдық әдістер негізінде (есту, сезу, дәм, иіс, көзбен көру, тыңдау, түйсіну) түскен ақпараттарды жаңаша өңдеп адам танымы үшін қайталанып отыратын қалыпты жағдай.

Шарлотта Бронтенің «Джейн Эйр» атты көркем шығармасындағы кездескен метафоралар арқылы олардың табиғатымен танысуға болады.

Джейн Эйр новелласы түрлі метафораларды сипаттайтын кезеңдерден құралады. Метафоралар бір сезімнің мағынасын ашқанда, не болмаса басқа бір заттарды қарастырғанда қолданылады. Метафора ретінде қолданылған сөзді табу үшін көптеген анализ жасап, сөздердің жан жақты мағыналарын қарастыру керек. Жалпы көркем шығармадағы метафоралардың аударылуын тікелей аударса сөз мағынасын жоғалтады. Сондықтан бір елмен екінші тілдің мәдениетін, менталитетін ескере отырып, метафораларды дұрыстап зерттей отырып аудармасын қолданған жөн. Қазақ елінің даму ерекшеліктеріне қарай аудармада метафораны аударудың да өзіндік әдістері бар. «There are no approved and affirmed ways of carrying out that analysis, we even can not practically find approved ways of identifying the metaphors in texts, but it is assumed that we can use our knowledge and approaches of different linguists to conduct such analysis. Several methods can be used in this case. They include “the table of meanings” and “the metaphorical chain”». Метафораларды аударғанда салыстырмалы салғастырмалы әдістерді қолданғанды жөн тұттым.

Көркем шығармаларды аудару барысында автордың индивидуальды стилі сақталуы қажет. Қазақ елінің мәдени даму ерекшеліктеріне қарай аудармада түрлі әдіс орын алғаны белгілі. Әдебиет теориясы көркем аударманың негізгі үш түрі бар деп біледі. Олар: еркін аударма, сөзбе-сөз және балама аударма. Біріншісі – еркін аударма, бұл тәсіл түп­нұсқа тілін, әдеби ырғағын жетік білмеуден, түп­нұсқаның өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі, аудармашының өзіне тиімділік жағын қарастырудан туады. Аудармадағы екінші әдісі – сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсілді көбінесе оригиналдың тілін жақсы білетін аудармашылар қолданады, түпнұсқадан пышақ жүзіндей ауытқымайтын кемшіліктер осыдан туады. Сөйтіп, басқа халық өкілдері жаза басудан қаймығып, жеке сөздерді, тіпті, нүктесін қисайтпай түсіруді күйттеп кетеді. Аударманың үшінші тәсілі – барабар (адекват) аударма. Бұл – ең қиын түрі. Мұны екі тілді жетік білумен қатар, сол түпнұсқаның жан-жүрегін, ішкі сырын сарқа түсінетіндер қолданады. Оның үстіне аударманың бұл тәсіліне автордың стилін, жазу мәнерін, тіл мүсінін қалтқысыз, жете ұғынатындар ғана барады. Метафоралар автордың дүниеге деген көзқарасының туындысы болғандықтан, тәржімеші жазушының өмірбаянымен, шығармашылығымен, өмір сүру салтымен, ұстанымдарымен таныс болуы тиіс. Белгілі аудармашы ғалым Ә.Сатыбалдиев балама аударма жөнінде: «Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілі­нің бүкіл қазынасы аударылып-төңкеріліп отырады. Соның арқасында тіл қазынасының қалтарыстарындағы не бір байырғы сөздер, кейде тіпті, ұмытылып бара жатқан атаулар да жазу, сөйлеу қызметіне жегіледі де, әдеби тілдің тұлғасы болып шыға келеді.

Аудару әдіс-тәсілдері

Жалпы аудару кезінде мынандай әдіс-тәсілдері қарастырылды:

- метафораның адекватты аударылуы

- метафораның сөзбе-сөз аударылуы

- метафораның түсіп қалып, мағынасын түсіндіру арқылы аударылуы.

- метафораның алмастырылуы

- метафораны калькалау әдісі арқылы берілуі

Метафора - екіншілік атауларды жасаушы бірден-бір тәсіл емес, бірақ адам санасының ассоциациялы-бейнелі ұқсата білу, теңестіру,салыстыру сияқты қабілетімен танылатын, әр сөз-таңбаның шынайы болмыс жүйесіндегі сипатын тереңдей түсетін, сонысымен ойды бейнелі қалыптастыратын,оны нақты жеткізе білу мақсатында адресатқа әсер ету дәлділігімен ерекшелінетін құбылыс [108]. Ассоциативті-бейнелі ойлай білуде атау сөздің алғашқы мағынасы беретін мәліметтермен ұштасып барып, қосымша мағыналарға ие болады.

Жалпы аударма кезінде төмендегіше шығарма аударылды:

-метафораны аударған кезде оның жалпы мағынасын беру: This done, I lingered yet a little longer the flowers smelt so sweet as the dew fell; it was such a pleasant evening, so serene, so warm; the still glowing west promised so fairly another fine day on the morrow; the moon rose with such majesty in the grave east. I was noting these things and enjoying them as a child might, when it entered my mind as it had never done before: moon – домалақ;

-метафораның мәндес баламасын беру арқылы аударма жасау, Five o’clock had hardly struck on the morning of the 19th of January, when Bessie brought a candle into my closet and found me already up and nearly dressed. I had risen half-an-hour before her entrance, and had washed my face, and put on my clothes by the light of a half-moon just setting, whose rays streamed through the narrow window near my crib: moon – бірқалыпты өмір;

-метафораны бір тілден екінші тілге сөзбе - сөз аудару немесе сипаттамасын беру, мысалы: Was it, I asked myself, a ray from the moon penetrating some aperture in the blind No; moonlight was still, and this stirred; while I gazed, it glided up to the ceiling and quivered over my head: moon – ай.

Алдымен біз сөйлемнен метафора бола алатын сөзді табуымыз қажет.First, мысалға алатын болсақ, Jane Eyre новелласынан “The Moon” сөзі бірнеше контекстте қолданылып түрлі қолданылады. Келесі кестеден біз сол сөздің неше мағынада қолданылғанын көрейік. Metaphor analysis of the word “moon” used in the novel Jane Eyre

Meanings of the word “Moon” Using the meaning of the word “moon” as a “planet satellite” , “a satellite” and the context when it is used in the novel, we can find out that “the moon” in the novel is used as a semantic metaphor for change. Time means “life satellite”, every time when Something is changing in Jane’s life, we can see that “the moon” appears in the describing part of the novel. It is either described or looked at many times throughout the novel when Jane's life will take on a new direction. So, four meanings of the moon. They are: the direct meaning – the moon, the satellite, lunar month, planet satellite. They used especially when Jane leaves Gateshead, Jane meets Rochester, Rochester proposes to Jane.

Бұл зерттеулерден кейін біз бір сөздің бірнеше жерде қолданылып, сөйлемнің мағынасына қарай түрлі мағына білдіретінің байқаймыз. Сонымен қатар, Джейн Эйр шығармасынан Шарлотта Бронтаның адам болмысына байланысты бірнеше метафораларды құрастырған. Адам болмысы табиғат құбылыстарымен салыстырыла берілген. Новелладағы әр түрлі өзен ағысы, теңіз дауылы және де түрлі табиғат құбылыстары Джейннің сезімімін білдіру мақсатында қолданылған. Рочестердің өмірін сақтап қалғаннан кейін новелла барысында келесідей метафоралара қолданылған: “Till morning dawned I was tossed on a buoyant but unquiet sea… I thought sometimes I saw beyond its wild waters a shore... now and then a freshening gale, wakened by hope, bore my spirit triumphantly towards the bourne: but . . . a counteracting breeze blew off land, and continually drove me back”.

Шығармадағы барлық дауылдар Рочестермен Джейннің арасындағы тығыз қатынастардан туындаған. Теңіздегі дауылға теңей отырып сойлемнің сәнін келтіре отырып, қос ғашықтың сезімін көрсете білген Бронтаның дарындылығын білдіреді. Сонымен қатар, құстардың да бекер ұшпай өзіндік мағынасы бар екенің де анықтадық. «Jane believes that birds are faithful to their mates. It is neither kind nor unkind, just nor unjust», мүмкін Бронта бізге қиялдан тыс ғажайыптардың болатының, және оған да сенуіміз қажет екенің білдіргі келген шығар. Құстармен теңіздің дауылы қосылып, Рочестермен Джейннің тағдырындағы сынақтың бірін білдірген. Бұл жерде, өзге тілдегі үздік үлгіні қолға алған ақын өз оқырманының эстетикалық тұрғыдан қабылдампаздығын тәрбиелеуді де дәйім есте ұстағаны, өзге ұлттық мәдениеттердің өлең өнеріндегі құнды қасиеттердің қыр-сырын ашу арқылы сол тілдердегі өлең өрімдерінен өзімізге де өнеге болатындай өрнектер тауып жатқаны абзал.  Зерттеудің өн бойында жалпы бір тілден екінші тілге аудару мүмкін бе өзі дегеннен бастап, көркем шығарма аударыла ма, соның ішінде өлеңді аударуға бола ма, аударылса түпнұсқаға теңдес етіп шығаруға бола ма деген тұрғыда нешетүрлі пікірлер келтірілген.

Джейн Эйр тұжырымынан тағы да табиғаттан тыс әлемнің жетегінде жүрген өзінше әлем екенін көрсетеді: the instantiation of God, such general metaphor. John is filled with the same dispassionate caring that God’s nature provided Jane in the heath: he will provide, a little, but he doesn't really care for her. John is more human than God, and thus he and his sisters are able to help Jane. Осындай жайттарды білдіргісі келген.

Келесі метафора ретінде қодданылған сөздің бірі “food”, ол қажеттілікті білдіру мақсатында қолданылған. Бұған мысалы ретін Джейннің Лоуд мектебінде оқып жүрген кезін жатқызуға болады.  Оқу жылының басында Джейн көбіне тамақтарына үйрене алмай жүрді.  Мысалы, such as the burnt porridge are given. Bitter and base associations have become the sole food of your memory you wander here and there, seeking rest in exile happiness in pleasure—I mean in heartless, sensual pleasure—such as dulls intellect and blights feeling.  Алайда Джейн тек тағамнан аш болмады, ол адами аш болып жүрді. Бұл жерде тасжүрек деп қазақ тіліне, метафораның айырбастау әдісімен аударылды. Ол оқу жылының басында тамақтарынан аш болып жүрсе, одан кейін мектеп ішінде жалғыз жүріп өз өмірінен қатал адамға айналып бара жатқаның көреміз. Мысалы Джейннің сөздерінен байқауға болады:

“That night, on going to bed, I forgot to prepare in imagination the Barmecide supper, of hot roast potatoes, or white bread and new milk, with which I was wont to amuse my inward cravings. I feasted instead on the spectacle of ideal drawings, which I saw in the dark - all the work of my own hands.”

Бұл оның өміріндегі жеке өмір бастауынын алғашқы баспалдағы болып есептелді. Ол аулайтын аң таппай жүрген аңшыға ұқсас болды. Кез-келген метафора өзінің қалыптасуында бейнелі сипатта болады, бейнелілік - метафоралардың негізгі принципі және жасалу тәсілі. Аталымның белгілі кезеңдерін басынан кешірген метафоралардың бейнелілігі тек олардың ішкі мағыналық құрылымында ғана сақталып қалуы мүмкін.Бұл метафоралардың жасалуынан, мағынасынан, қызметінен көрінеді.

Джейннің аштығы тамақпен емес, достарының жоқтығына деген, өз үйінен алыстап кеткеніне, жалғыздың болғандықтан өзін аш сезінді. Ол өз ортасынан аш болды, алайда ол Диянаны және Марияны кездестірді. Do not ask me, reader, to give a minute account of that day; as before, I sought work; as before, I was repulsed; as before, I starved; but once did food pass my lips. Бұл жерде салыстыру әдісімен аударылған. Аш адамды аңшыға теңеу. Сондықтан мәтіндегі “hunger”, “food” сөздері өз мағыналарында және тағы да басқа мағыналарда қолданылды. Бүл жердегі ол сөздердің автордың айтқысы келген нәрсені жеткізді деп айтуға болады.

Джейн Эйр концептісіндегі ең маңызды метафоралардың бірі “Fire and Burning”. Mr. Rochester turned and glared at him. His eye, as I have often said, was a black eye it had now a tawny, nay, a bloody light in its gloom; and his face flushed—olive cheek and hueless forehead received a glow as from spreading, ascending heart-fire and he stirred, lifted his strong arm—he could have struck Mason, dashed him on the church-floor, shocked by ruthless blow the breath from his body—but Mason shrank away, and cried faintly, “Good God!”. Оттай ыстық, оттай лаулап жанған сезім деген түрде салғастырылу әдісте аударылды. Бұл жердегі метафораны аудару әдісі “the metaphorical chain” алынды:

When it first becomes truly obvious that Rochester has feelings for Jane, she has just saved him from the fire in his bed. →

When Rochester tries to keep Jane with him after this incident, she says: ЭЖ№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№№Ь ЖРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮҮ“strange energy was in his voice, strange fire in his look” →

When Rochester suggests that he and Jane remain together even though they cannot be married, Jane writes: “…a hand of fiery iron grasped my vitals. Terrible moment: full of struggle, blackness, burning! Not a human being that ever lived could wish to be loved better than I was loved”. Jane is tempted to succumb to her and Rochester’s passions, but she does not. →

So, we can see that passion, force, fire, struggle, burning – all this expressions are used throughout the novel to represent passion as an uncontrollable force.