Лекция № Кәсіби бағдар кешенді ғылыми пән ретінде
Лекция № 3. Кәсіптік бағдар беруді ғылым ретінде дамыту кезеңдері
жүктеу/скачать 195,4 Kb.
|
Кәсіби диагностика негіздері пәнінің лекция жинағы
| Лекция № 3. Кәсіптік бағдар беруді ғылым ретінде дамыту кезеңдері
Білім алушылардың кәсіпке өзіндік бейімділігін анықтау бойынша халықаралық және отандық тәжірибелер Мамандық таңдау әр уақытта барлық адамның өміріндегі ең басты шешімдердің бірі болды және солай болып қала береді. Себебі, сҥйікті іспен айналысу қоғам үшін қажет, өзіңе арналған іс көп жағдайда адамның табысқа жетуіне, дамуына ықпал етеді, адамның қоғамда өзін-өзі көрсетуінің негізі болып табылады. ХХ ғасырдың 70-жылдарында білім алушылардың кәсіптік бағдар беру мәселесіне назар аудару -да айтарлықтай өсті. Бұған халық шаруашылығының кадрларға, оларды іріктеуге және орналастыруға деген қажеттіліктерінің артуы себеп болды. 1975 жылы Кеңес Одағының барлық республикаларының аудандық және қалалық білім бөлімдерінің, мұғалімдердің білімін жетілдіру институттарының штаттарына кәсіби бағдарлау бойынша әдіскер лауазымы енгізілді. ХХ ғасырдың 70-80-жылдарында кәсіптік бағдарлау мәселелерінің өзектілігін және оларды шешу бойынша жұмыстың мазмұнын анықтайтын ең маңызды мемлекеттік құжаттар жасалды. Осының арқасында дәл осы жылдары білім алушыларға кәсіби бағдар беру жҥйесі қалыптасты. Кәсіптік бағдарлау жас тұлғаның жан-жақты дамуы шеңберінде жҥзеге асырылды, оның шарттарының бірі оқу мен еңбек арасындағы байланыс. Алға қойылған міндеттерді шешу үшін орта мектептердің кәсіптік-техникалық училищелермен, кәсіпорындармен өзара байланысы ұйымдастырылды. Осылайша, кәсіптік бағдар беру жұмысы әртҥрлі атқарушы билік өкілдері қатысқан әлеуметтік-педагогикалық қызмет ретінде қарастырылды. Бұл жұмысты ҥйлестіру үшін Білім Министрлігі жанынан оқушы жастарға кәсіптік бағдар беру жөніндегі ведомствоаралық әдістемелік кеңес құрылды. Кәсіби бағдарлаудың маңызды құрамдас бөлігі оның практикалық бөлігі. Дәл осы компонент кәсіптік бағдар беру жҥйесін дамытудың алғашқы жылдарынан бастап мектептердің материалдық-техникалық базасын нығайтуды талап етті. Мектептерде оқушыларды өндірістік оқыту үшін оқу цехтары мен шеберханалар құрылды. Халықтық білім беру жҥйесінде қосымша құрылым пайда болды – ол мектепаралық оқу-өндірістік комбинаттары, еңбекке баулу және білім алушыларды кәсіби бағдарлау. Олар оқушыларды еңбекке 7 баулумен кәсіптік бағдарлауды ұйымдастырудың жетекші формасына айналды. Мектепаралық оқу-өндірістік комбинаттарының оқу цехтары, жалпы білім беретін мектептердегі еңбек және өндірістік оқытудың оқу-материалдық базасы кәсіпорындардың қатысуымен құрылды және нығайтылды, олардың көпшілігі жалпы білім беретін мектептер үшін негіз болды саналды. Өндірістік оқыту үшін мамандықтарды таңдау өңірдің кадрларға қажеттілігін ескере отырып жҥзеге асырылды. Кәсіби бағдарлау жҥйесі дамыды. Оның ең маңызды жетістігі - мамандықты дұрыс таңдау үшін адамның психологиялық және медициналық-физиологиялық ерекшеліктері туралы біліміне сҥйену керек екенін тҥсіну. Кәсіби диагностика кәсіби бағдарлау жҥйесінің қажетті және көп жағдайда анықтайтын бөлігі ретінде қарастырылды. Білім алушының алғашқы кәсіби өзін-өзі анықтауы мен білім алуына бағыттау қазіргі білім беру кеңістігінің барлық жҥйелерінің жұмыс істеуі өзекті қағидалардың біріне айналуда. Бұл тенденцияны Ресей Федерациясы, АҚШ, Германия, Франция және басқа елдердегі мектептерден де байқауға болады. Біздің қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық процестер, экономикадағы нарықтық қатынастарға көшу ауылдық шағын мектептің әлеуметтік функцияларында (қызметтерінде) сәйкесінше өзгерістер туғызады. Отандық және шетелдік психология мен педагогикада мамандық таңдау жағдайы дәстҥрлі тҥрде еңбек психологиясы мен кәсіптік оқыту аясында қарастырылады. Психологиялық сөздікте кәсіптік бағдар беру (кәсіби бағдар) "жастарға мамандық таңдауда көмек көрсетуге бағытталған жҥйе". Бұл іс жҥзінде жастардың кәсіби өзін-өзі анықтауын, олардың қызығушылықтарына, қалауларына, бейімділіктеріне, қабілеттеріне сәйкес және әртҥрлі саладағы мамандарға әлеуметтік қажеттіліктерді ескере отырып, саналы тҥрде мамандық таңдауға дайындығын қалыптастыруға бағытталған шаралар жҥйесі. Осыған байланысты негізгі ұғымдардың анықтамасы ерекше мәнге ие: «кәсіп» және «мамандық». Кәсіп (лат. Profession – өз ісім) – белгілі бір дайындықты, білімдер мен машықтарды талап ететін және тіршілік көзі болып табылатын адамның еңбек қызметінің, кәсібінің бір түрі. Әрбір нақты бір жағдайда кәсіптің атауы жұмыстың сипаты және мазмұнымен, қолданылатын еңбек құралдарымен, заттарымен байланысты. «Кәсіп» деген жалпы ұғыммен қатар "мамандық"деген тҥсінік те бар. Мамандық (лат. specialis- ерекше, арнайы) - бұл белгілі бір кәсіп шеңберінде қызмет тҥріне қажетті арнайы дайындық пен жұмыс тәжірибесі арқылы алынған білім, білік және дағдылар кешені. Сондай-ақ, әр адамның өзіндік құлшынысы болуы керек, бірінші – себеп, ол әрине әрекетке, белсенділікке ынталандырады, итермелейді. Екіншісі – мақсат, адамның белгілі бір жұмысты орындауға деген ұмтылысы, мақсаты. Осылайша, өзіндік қажеттіліктері тҥсініліп, иерархиясы құрылады, артықшылықтары бөлінеді, қызығушылықтары пайда болып және олардың динамикалық дамуы бейімділікке айналып, құндылықтар қалыптасып, себептер, мақсаттар анықталады, мақсатқа жетуге ықпал ететін немесе кедергі жасайтын сыртқы жағдайлар зерттеледі. Осыдан кейін қызмет туралы шешім 8 қабылданады яғни өзін-өзі анықтау пайда болады. Кәсіптік бағдар беру жұмыстарын сауатты жҥргізу үшін оқушының қызығушылығына әсер ету өте қиын, оларды өзгерту тіпті қиын екенін ескеру қажет. Құндылықтардың қызығушылықтан айырмашылығы, адамның өмір сҥру барысында ұлттық негізде ерекшеленеді, қоғамның бір әлеуметтік-экономикалық формациядан екіншісіне ауысуы кезінде өзгереді. Құндылық бағдарлар жҥйесі мҥлдем реттелген және қозғалмайтын нәрсе емес, ол қарама-қайшы және динамикалық, жеке тұлғаның әлеммен өзара байланысының, тәуелділігінің негізгі, маңызды, айналмалы өзгерістерін де, ағымдық, жедел, белгілі бір дәрежеде кездейсоқ өмірлік жағдайлардың да өзгеруін көрсетеді. Себептер мен мақсаттар құндылықтарға қарағанда икемді. Сондықтан мектептегі кәсіби бағдарлау жұмысы қызығушылықтарды дамытуға, құндылықтарды, себептерді тҥзетуге және мақсаттарды қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл тұрғыда кәсіптік бағдар беру жұмысында білім алушының жеке басын зерттеу ҥлкен рөл атқаруы тиіс. Жоғары сынып оқушысы қандай құндылық бағдарларын басшылыққа алатындығын, оның қабілеттері, мамандық таңдау себептері, кәсіби қызығушылықтары қандай екенін уақытында анықтау қажет. Кәсіби өзін-өзі анықтау мақсатында білім алушының жеке басын зерттеу процесінде оның кәсіби қызығушылығы ҥлкен мәнге ие. Кәсіби қызығушылық деп "мамандыққа тікелей эмоционалды практикалық-танымдық қарым-қатынас, қолайлы жағдайларда тұлғаның нақты кәсіби қызметке бағытталуына ауысады, оның себептері мен мақсаттары сәйкес келеді" деп тҥсіндіріледі. Кәсіби қызығушылық іс-әрекетте пайда болатындықтан және дамитындықтан, оның маңызды сипаттамаларының бірі - тұлғаның мақсатты қызметі. Кәсіби қызығушылық тұлғаның кәсіби бағытын қалыптастыруға ықпал етеді. Алайда, өздеріңіз білетіндей, адамның іс-әрекеті сөздің тура мағынасында – қажеттіліктермен, себептермен, мақсаттармен, қызығушылықтармен ғана емес, сонымен қатар біліммен, дағдылармен де анықталады. Білімге, дағдыларға және дағдыға қатысты адамдар қабілеттері кейбір мҥмкіндік ретінде әрекет етеді. Әдетте, оқушы неғұрлым бейім сабақтарға көп уақыт жұмсайды және сонымен қатар өз қалауымен жұмыс істейді. Егер адам осы іс-әрекеттер арқылы белгілі бір нәтижелерге қол жеткізсе, онда біз осы әрекеттің мҥмкіндігі туралы айта аламыз. Қабілеттің негізгі көрсеткіші - жаңа білімді игерудің жеңілдігі (қарапайымдылығы), біліктілікті жоғарылату жылдамдығы немесе жоғары нәтижелерге қол жеткізу деп санау қажет. Оқушылардың кәсіптік бағдар беру қабілеттерін анықтау туралы айта отырып, біз мектеп бағдарламасындағы білімді ғана емес, сонымен қатар белгілі бір мамандықтарды игерудегі бейімділікті де айтамыз. Ғылымда қабілеттер туа біткен және жҥре пайда болған деп жіктеледі. Қабілеттер дегеніміз - белгілі бір іс-әрекетті сәтті (ойдағыдай) жҥзеге асырудың шарттары болып табылатын адамның дара психологиялық ерекшеліктері. Кәсіптік бағдар беру жұмысының тиімділігін анықтау үшін білім алушылардың динамикадағы кәсіби өзін-өзі анықтауы («кіру» мен «шығу» кҥйі) жағдайын қарастыру керек, жасөспірім мен бойжеткеннің (қыздың) санасында қандай 9 маңызды өзгерістер болғанын ескеру қажет. Құндылықтарды қалыптастыру, себептер (мотивтер) мен мақсаттарды, қызығушылықтар мен қабілеттерді дамыту процесінің қалай жҥріп жатқанын бақылау өте маңызды. И.С.Конудың айтуынша, кәсіби өзін-өзі анықтау балалық шақтан басталып, ерте жастық шағында аяқталады, сол кезде адамның бҥкіл болашақ өміріне әсер ететін шешім қабылдау қажеттігі туындайды. Бұл зерттеу үшін мектеп кезеңінде кәсіптік бағдар беру жұмысы арқылы кәсіби өзін-өзі анықтауды қалыптастыру процесін қарастыру маңызды. Кәсіби бағдар беру жұмысы сабақта да, сабақтан тыс уақытта да жҥзеге асырылуы мҥмкін. Барлық дерлік оқу пәндері білім алушыларға әртҥрлі кәсіби қызмет туралы ақпарат бере алады. Дәл осы сабақта мұғалім білім алушыларға мамандықтар туралы белгілі бір мәліметті хабарлауы қажет; мамандықтардың әлеуметтік, экономикалық және психологиялық аспектілерін ашуы; білім алушыларға таңдаған мамандықтарын игеру жолдары туралы хабардар етуі; мамандық бағдарларын, тұрақты кәсіби қызығушылықтары мен мамандық таңдау уәждерін қалыптастыруы керек. Сабақтағы кәсіптік бағдар беру жұмысының жетістігі көбінесе мұғалімнің кәсіптік бағдарлау материалын бағдарламалық жасақтамамен байланыстыра білуінде, жоғары сынып оқушыларының белгілі бір қызмет тҥріне, оның білімі мен оқыту әдістерін игеруіне оң көзқарасын қалыптастыру қажет. Кәсіби өзін-өзі анықтау - бұл өмірдің одан әрі бағытын тҥбегейлі өзгертетін оқиға. Бұл процесс оның кәсіби компонентіне ғана емес, сонымен қатар ерлі-зайыптылық және отбасы келешегіне, материалдық әл-ауқатқа, өзінөзі бағалауға, өз-өзімен қарым-қатынас жасауына және т.б. әсер етеді. Мамандық таңдау жағдайында тҥлектердің басынан кешіретін қиындықтары - мамандық таңдаудың қажеттілігі мектепті бітірумен тығыз байланысты. Яғни, жас түлекке әлеуметтік, экономикалық шындық жағдайында емес, білім беру жҥйесі аясында таңдау жасауы керек. Осыдан мынадай қателіктер туады: "компания үшін" таңдау, мамандықты мектеп пәнімен сәйкестендіру, адамға (мысалы, мұғалімге) деген қарым-қатынастың кәсіпке ауысуы, мамандық алу жолдарын анықтай алмау және тағы басқалар. Көбінесе ауыл мектеп тҥлектерінің еңбек нарығының жай-кҥйі туралы тҥсініктері жоқ, олардың сұраныстарының оларды қанағаттандыру мҥмкіндіктеріне сәйкестігін бағалай алмайды. Дегенмен, осыған қарамастан, мектеп өмірінің кезеңін аяқтай отырып тҥлек алдағы жолын анықтауы керек, ал таңдау үшін жауапкершілік өз мойнына тҥседі. Оқушылардың көпшілігі таңдауға да, ол үшін жауапкершілікті қабылдауға да дайын емес. Мектеп психологтары мен сынып жетекшілері көптеген жастар үшін белгілі бір мамандықты игеру байыпты кҥш жұмсау қажеттілігі және қатал бәсекелестіктің болуы кҥтпеген жағдай екенін айтады. Бұл жерде "түлек синдромының" болуы туралы айтуға да болады (өз-өзіне кҥмәндану, көңілсіздік және т.б.), оның салдары адамның кәсіби тағдырына кері әсерін тигізуі мҥмкін. Сондай-ақ, олар өмір бойы мамандықты немесе біліктілікті өзгерту ниеті немесе қажеттілігі туындауы мҥмкін екенін тҥсінбейді. Бұл үшін оқу кезеңінде алған білім мен дағдылардың жеткіліксіз болуы мҥмкін екендігіне дайын болу 10 қажет. Өмір бойы бірнеше рет қайта оқып,өз білімін жетілдірумен, өзін-өзі тәрбиелеумен айналысу керек екендігін тҥсіну керек. Түлектің жас ерекшеліктеріне құндылық-мағыналық саланы өзектендіруді де жатқызуға болады. Жаңадан пайда болған кәсіптердің біздің қоғамның кәсіби мәдениетінде тамыры жоқ. Мамандық таңдауды екі жақтың: адамның өзінің жеке ерекшеліктерімен және мамандықтың (кәсіптің) адамға қоятын талаптарымен өзара байланысы ретінде қарастыруға болады. Н.С.Пряжниковтың көзқарасы бойынша кәсіби өзін-өзі анықтаудың басты мақсаты - оқушылардың саналы тҥрде өзін-өзі құруға, дамытуға деген ішкі дайындығының болуын біртіндеп қалыптастыру, олардың даму перспективаларын тҥзету және іске асыру, белгілі бір кәсіби қызметке байланысты жеке маңызды мағыналарды өз бетінше іздеу. Дж.Холландтың теориясы бойынша адамдар өздерінің жеке типтеріне сәйкес келетін кәсіпті таңдайды. Дж.Холланд жеке тұлғаның алты тҥрін бөліп көрсетеді және жеке ерекшеліктеріне қарай мамандық таңдауды ұсынады. Реалистік тҥрі. Құралдарға, заттарға, нақты объектілерге және оларды практикада қолдануға байланысты әрекеттерді артық санайды (көреді). Қызметте ол қатаң белгіленген мерзімде нақты нәтижеге қол жеткізуге бағытталған. Дж.Холланд теориясында реалистік типке сәйкес келетіндер: практикалық, функционалды тұрақтылық, табандылық, ҥнемділік, қайсарлық, жеткілікті өзін-өзі бағалау, кейбір қарапайымдылық пен ұялшақтық бар, өйткені байланыс саласы маңызды емес. Әдетте, осы типтегі адам қол шеберлігіне, техникалық, математикалық қабілеттерге ие, кеңістікке жақсы бағдарланған (ҥйренген). Бұл типтегі адамдарға механик, электрик, инженер, агроном, бағбан, кондитер, аспаз және т. б. сияқты мамандықтар тән. Зерттеу тҥрі. Ақпаратпен жұмыс істегенді жөн көреді, идеяларға бағдарланған: ақпаратты жинайды, талдайды, қайта өңдейді және синтездейді. Талдау және синтез - осы типтегі негізгі ойлау операциялары. Ғылыми және зерттеу жұмыстары теориялық та, қолданбалы да - осы типтің кҥшті жақтары болып табылады. Жеке қасиеттері: ізденіске деген бейімділік, қызығушылық, өзіндік ерекшелік. Әдетте бұд типтегі адамдар көбінесе индивидуалистер болып табылады, олар ерікті және тәуелсіздікке ұмтылады. Ең бастысы: құбылыстардың себебі мен мәнін табу. Олардың ғылыми қабілеттері, талдауға деген бейімділігі, математикалық қабілеттері бар. Олар өз қабілеттерін жҥзеге асыру үшін орта таңдайды, бұл әдетте табиғи, биологиялық, әлеуметтік және мәдени құбылыстарды жҥйелі және шығармашылық зерттеумен байланысты. Осы типтегі адамдар ғылыми-зерттеу бағытындағы мамандықтарды таңдайды: ботаник, философ, физик, бағдарламашы және басқалары, олардың қызметі шығармашылық және стандартты емес ойлауды қажет етеді. Қызмет құрылымындағы тұлғааралық қатынастар елеусіз рөл атқарады. Әртістік түрі. Әр түрлі өнер (өнер, музыка және т.б.) саласындағы қызметті артық санайды (көреді). Әдетте бұл адамдар қиялға, шығармашылыққа бай, өнер арқылы өзін көрсетуге тырысатын, жарқын, тәуелсіз, еркін сипатқа ие эмоционалды адамдар. Олар нормалар мен 11 стандарттарды сақтауды, кҥнделікті жұмысты орындауды ұнатпайды. Айналасындағы адамдармен қарым-қатынасты өздерінің сезім, эмоция, қиял, адами тҥйсіктеріне сҥйеніп құрады. Олар жақсы әрекетке, ҥйлестіруге, жеткілікті дамыған қабылдауларға ие. Қарым-қатынас қабілеттері жақсы деңгейде дамыған. Әлеуметтік тҥрі. Адамдарға көмек көрсетуге, оқытуға, қызмет көрсету саласына бағытталған. Адамдарға бағытталудың арқасында олар тілтабысқыш, досшыл және олар ашықтығымен, сенімшілдігімен ерекшеленеді, бұған қоса олар жауапты, шыдамды, жанашырлықты сезіне алады, топта жұмыс істеуге бағытталған, бірақ сонымен қатар олар көшбасшылық дәрежесін алмауға тырысады. Коммуникативті қабілеттері жоғары деңгейде дамыған. Олар көптеген адамдармен байланысқа мұқтаж. Математикалық қабілеттері әлсіз дамыған. Негізінен, осы типтегі адамдар еңбекке бағытталған, оның негізгі мазмұны адамдармен өзара әрекеттесу болып табылады. Мҥмкін болатын қызмет салалары: оқыту, емдеу, қызмет көрсету және адамдармен ҥнемі байланыста болуды, қарым-қатынасты қажет ететіндер. Кәсіпкерлік тҥрі. Мәселелерді немесе міндеттерді шешуге бағытталған. Кәсіпкерлік типтегі адамдар өз жұмыстарында жоғары белсенділік танытады, сонымен бірге мәртебеге, билікке ұмтылады және адамдармен жұмыс істеуге бағытталған. Олар көбінесе жақсы коммуникативті қасиеттерге, жоғары әлеуметтік батылдыққа, өзіне деген сенімділікке ие, тәуекелге барудан қорықпайды. Өте жақсы ұйымдастырушылық қабілет, сөзге шешен, жағдайдың одан әрі дамуын көре білу, тапқырлық, қиын ортада жылдам ойлау қабілеті, өз бетінше шешім қабылдауға бейімділік, шытырман оқиғаларға құштарлық сияқты қасиеттерге ие. Қызметі: ұйымдастырушылық, басқарушылық, кәсіпкерлік, сату саласы, сауда. Бұл типке қатысты мамандықтар: тауар сарапшысы, директор, журналист, телерепортер және тағы басқа, басшылыққа, әртҥрлі жағдайларға байланысты адамдарды басқару және олармен қарымқатынас жасау, адамдардың сенімдеріне әсер ету және т.б. Шартты тҥрі (кеңсе немесе дәстҥрлі). Бұл типте алдын-ала анықталған шарттар бойынша бағытталған және жҥзеге асырылатын ережелер, ұқыптылықты қажет ететін қызметтер алдын-ала белгілі болады: есептермен, сандармен жұмыс, схемаларды дайындау, диаграммалар, кеңсе техникасымен жұмыс, бухгалтерлік есеп, өндіріс. Тәртіп - басты мәселе. Адамдар ұқыпты және ҥнемшіл, олар бастаған істі соңына дейін жеткізуге тырысады, жауапкершіліктерінің жоғары болуымен ерекшеленеді. Қарым-қатынас байланысы шектеулі және жетекші емес, бұл жеке тұлғаның осы тҥріне өте ыңғайлы. Қарым-қатынас пен ұйымдастырушылық қабілеттері әлсіз дамыған, бірақ өте жоғары атқарушылық қасиеттері жеткілікті. Бұл тип математикалық қабілеттерге ие. Шартты типтегі адамдар практикалық, нақты, өз ойлағанын іске асырмай артқа шегінуді ұнатпайды, жігерлі, әлеуметтік нормаларға бағытталған. Негізінен олар іс-жҥргізу және есеп айырысу жұмыстарына, құжаттардың жасалуы мен рәсімделуіне, сандар, шартты белгілер жҥйелері арасындағы сандық қатынастарды орнатумен байланысты мамандықтарды таңдайды: бухгалтер, патент маманы, нотариус, топограф, корректор және 12 басқа шартты белгілер тҥрінде берілген ақпаратты өңдеуге бағытталған; сандар, формулалар, мәтіндер. Әдетте әр адамға бірнеше тҥрдің тіркесімі тән: ашығына келгенде, бір немесе бірнеше тҥрдің өкілдері іс жҥзінде кездеспейді. 2-3 айқын типтің тіркесімі тұлғаның кәсіби «кодын» құрайды. Бұл кодты біле отырып, адам өзінің қалауына, қабілеттеріне және мансаптық ҥміттеріне сәйкес келетін қызмет саласын таңдай алады. Кәсіби өзін-өзі анықтау - бұл мамандық таңдаумен бірге іздеу процесін бейнелейтін жеке таңдау тҥрі. Өзін-өзі анықтау кәсіби талаптарға байланысты жеке мҥмкіндіктерді, қабілеттерді талдау процесінде жҥзеге асырылады. Қазіргі уақытта кәсіби өзін-өзі анықтауды тҥсіну жеке тұлғаның өмірлік өзін-өзі анықтауымен өзара байланысты мәселелерін ескереді, сонымен қатар жеке тұлғаның әлеуметтік ортасына және оның белсенді ұстанымына әсер етуін қамтиды. Нарықтық экономика жағдайында мамандық таңдау еркіндігі және қызметкердің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету проблемасы туындайды. Білім алушылардың кәсіби өзін-өзі анықтауы – бұл тұлғаның кәсіби қызметке деген көзқарасын қалыптастыру процесі және оны әлеуметтік-кәсіби жеке қажеттіліктерін ҥйлестіру арқылы жҥзеге асыру тәсілі. Білім алушылардың кәсіби өзін-өзі анықтауы – бұл өмірді анықтаудың бір бөлігі, өйткені ол мамандық пен өмір салтын таңдаудың әлеуметтік тобына кіреді. Кәсіби өзін-өзі анықтаудың әртҥрлі тәсілдері бар: • социологиялық – қоғам жеке тұлғаға міндеттер қойғанда, • әлеуметтік-психологиялық – адамның шешім қабылдауы, сондай-ақ қоғам қажеттіліктері мен жеке қалауының ҥйлесімділігі; •дифференциалды-психологиялық – өмірдің жеке тәртібін қалыптастыру. Білім алушылардың кәсіби өзін-өзі анықтауының өзара байланысты кезеңдері символикалық тҥрде ажыратылады: • мектепке дейінгі кезең, оның ішінде алғашқы еңбек дағдылары мен қабілеттерін қалыптастыру; • бастауыш мектеп, оның ішінде әр тҥрлі іс-шараларға қатысу арқылы жеке адамның өміріндегі еңбектің рөлін тҥсіну: оқу, ойын, еңбек. Кәсіби таңдаумен байланысты олардың қабілеттері мен қызығушылықтарын тҥсіну 5-7 сыныптарда жүреді, ал кәсіби өзін-өзі тануды қалыптастыру 8-9 сыныптарда болады. Білім алушылардың кәсіби өзін-өзі анықтауында отбасы мен мемлекет, қоғамдық құрылым (кәсіптік және жалпы білім беру мекемелері; қосымша білім беру мекемелері, жұмыспен қамту қызметтері) маңызды рөл атқарады. Оқушылардың өзін-өзі анықтауын психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету, мамандықты саналы тҥрде таңдауды жҥзеге асыруға бағытталған. Негізгі ғылымдарды оқыту процесінде, сондай-ақ кәсіби дайындық кезінде мамандық таңдау арқылы білім алушылар анықталады. Сонымен, білім алушылардың кәсіби өзін-өзі анықтауы тұлғаның еңбек саласына жеке көзқарасын қалыптастыру процесін, сондай-ақ оның кәсіби және жеке тұлғалық қажеттіліктерін ҥйлестіру арқылы өзін-өзі жҥзеге асыру әдісін қамтиды. Болашақ мамандығы бар жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзін-өзі анықтауы жеке өзін-өзі анықтау формаларының бірі болып табылады, сондайақ мамандық іздеумен, жеке мҥмкіндіктерді талдаумен, мамандықтың талаптарына сәйкес қабілеттермен сипатталады. Он бес жастағы орта мектеп оқушысына мамандық таңдау өте қиын. Көбіне кәсіби ниеттері, ойлары бұлыңғыр және шашыраңқы болып келеді, ал кәсіби бағдарланған армандар мен романтикалық ұмтылыстарды жҥзеге асыру мҥмкін емес. Ойдағыдай болмаған болашақ адамның өзіндік ішкі «менің» тануға ісәркет жасайды. Орта мектеп оқушысы "ойланады": ол кім, оның қабілеттері қандай, өмірлік ұстанымы қандай, кім болғысы келеді. Өзін-өзі талдау - бұл кәсіптік мектеп оқушыларының көпшілігі үшін кәсіби өзін-өзі анықтаудың кешіктірілген психологиялық негізі. Жалпы орта білім алатын орта мектеп оқушылары өздерін жайлы сезінеді. Мектеп бітірер кезде оқушылар фантастикалық, қиял-ғажайып кәсіптердің ішінен өздеріне ең қолайлы және нақты нұсқаларды таңдайды. Балалар өмірдегі жетістік пен амандық, ең алдымен, мамандықты дұрыс таңдауға байланысты екенін түсінеді. Жоғары сынып оқушылары өздерінің мҥмкіндіктері мен қабілеттерін, мамандықтың беделін, әлеуметтік-экономикалық жағдайын бағалай отырып, кәсіби білім алуда өздерін анықтайды. Осылайша, жоғары сынып оқушылары үшін оқу және кәсіби өзін-өзі анықтау кәсіби білім беру мен кәсіби дайындық жолдарын саналы таңдау ретінде әрекет етеді. Психологтардың кәсіби және жеке өзін-өзі анықтауы адамның кәсіби еңбек саласына жеке көзқарасын қалыптастыру процесіне, сондай-ақ әлеуметтік-кәсіби және жеке тұлғалық қажеттіліктерді ҥйлестіру арқылы өзінөзі жҥзеге асыруға байланысты. Жеке тұлғаның қалыптасуының әртҥрлі кезеңдерін қоса алғанда, кәсіби өзін-өзі анықтауды қарастырайық. Мектепке дейінгі балалық шақта балалар ойын іс-әрекетінде ересектерге еліктейді және олардың әрекеттерін қайталайды. Сюжеттік-рөлдік ойындар мектепке дейінгі жаста кең таралған, олардың кейбіреулері кәсіби бағытталған. Балалар ойнап жҥріп сатушылар, дәрігерлер, құрылысшылар, тәрбиешілер, аспаздар, көлік жҥргізушілерінің рөлдерін өздеріне жақын тартады. Кәсіби өзін-өзі анықтауда алғашқы еңбек әрекеттері ҥлкен маңызға ие, яғни өсімдіктерге, киімге, ҥй-жайларды тазартуға арналған қарапайым әрекеттерді орындау. Бұл әрекеттер балалардың ересектердің жұмысына деген қызығушылығын дамытуға ықпал етеді. Кәсіби рөлдік ойындар, қарапайым еңбек тҥрлерін орындау, ересектердің жұмысын бақылау мектеп жасына дейінгі балалардың өзін-өзі анықтауына ықпал етеді. Бастауыш мектеп жасында балалар ересектердің іс-әрекеттеріне еліктейді және осыған сҥйене отырып, туыстарының, ата-аналарының, мұғалімдерінің, жақын таныстарының мамандықтарына назар аударалы. Мектеп оқушыларының маңызды ерекшеліктері - білім беру қызметінде жетістікке жету мотивациясы болып 14 саналады. Баланың өзінің мҥмкіндіктерін, сонымен қатар ойын, оқу, еңбек ісәрекетіндегі тәжірибе негізінде қабілеттерін білуі болашақ мамандығы туралы тҥсініктерін қалыптастырады. Жасөспірімдік кезең әртҥрлі еңбек тҥрлеріне моральдық көзқарастың негізін қалаумен белгіленеді, жасөспірімде мамандықтарға қатысты талғауды (талғамдылық, таңдаушылық, іріктеу) анықтайтын жеке құндылықтар жҥйесі қалыптасады. Психологтар бұл кезеңді тұлғаның дамуына жауапты деп санайды. Романтикалық мамандықтарға олар "нағыз ересектер" ҥлгілерін тарататын бұқаралық ақпарат құралдарының әсерінен бағытталады. Мұндай кәсіби романтикалық бағдар жасөспірімдердің өзін-өзі танытуға және өзін-өзі көрсетуге деген ықыласына ықпал етеді. Үйірмелердегі, оқу пәндеріндегі әртҥрлі сабақтарға сараланған көзқарас балалардың ниеттері мен армандарын қалыптастырады. Олардың арманы мен қалаған болашақтың ҥлгілері - өзін-өзі анықтаудың алғышарттары. Ерте жастағы адамның кәсіби өзін-өзі анықтауы маңызды міндет болып табылады. Көбінесе жасөспірімнің жоспарлары өте аморфты, бұлыңғыр, арман сипатында болады. Жасөспірім көбінесе өзін әртҥрлі эмоционалды тартымды рөлдерде бейнелейді және мамандықты психологиялық тұрғыдан таңдау жасай алмайды. Бұл проблема негізгі жалпы білім беретін мектептен орта және бастауыш кәсіптік білім беру мекемелеріне кеткен ұлдар мен қыздарда болады. Олар ересек жасөспірімдердің ҥштен бірін құрайды, ал басқалары еңбек жолын өз бетінше бастауға мәжбҥр. Психологтар көбінесе колледждерде білім алатын студенттер тҥпкілікті шешім қабылдамағанын және олардың оқу орнын таңдауы психологиялық тұрғыдан негізделмегенін анықтады. 16-23 жас аралығындағы жастардың басым көпшілігі оқу орындарында білім алады немесе мекемелерде немесе кәсіпорындарда кәсіби дайындықтан өтеді. Жиі романтикалық ұмтылыстар, армандар өткеннің еншісінде қалады, ал өзінің қалаған болашағы шындыққа айналады және көптеген адамдар өз таңдауына қанағаттанбайды. Кейбіреулер кәсіби стартқа тҥзетулер енгізуге тырысса, ал көптеген ұлдар мен қыздар оқу кезінде өз таңдауының дұрыстығына сенімді болады. 27 жаста адамның әлеуметтік-кәсіби белсенділігі артады. Сонымен қатар бұл жаста белгілі бір жұмыс орны мен жеткен жетістіктері бар. Кәсіби өсу мен жетістіктер өзекті болып келеді. Алайда, басым көпшілігі психологиялық ыңғайсыздықты сезіне бастайды, бұл іске асырылмаған жоспарларға, байланысты. Мансап перспективаларының белгісіздігі, жетістіктердің жетіспеушілігі жеке өмірді бейнелейді, бұл «Мен-тұжырымдаманың» өзін-өзі бағалауын және өз әрекеттеріне деген ішкі көзқарасты тудырады. Бұл кезеңде кәсіби өмірді қайта қарау жаңа маңызды мақсаттарды анықтауға итермелейді. Олардың кейбіреулері кәсіби біліктілікті арттыру мен жетілдіруді қамтиды; сондай-ақ 15 жұмыс орнын ауыстыру және мансаптық өсуді бастау; жаңа мамандықты немесе байланысты мамандықты таңдау. Көптеген адамдар үшін 30 жасқа қарай кәсіби өзін-өзі анықтау мәселесі тағы да өзекті болады. Мұның екі жолы болуы мҥмкін: бірі өзін таңдаған мамандығы бойынша одан әрі өсу және кәсіпқой болу, немесе жұмыс орнын, тіпті кәсібін өзгерту. 60 жасқа дейінгі кезең ең тиімді болып саналады. Бұл кезең өзін тұлға ретінде жҥзеге асырумен ерекшеленеді, сонымен қатар кәсіби және психологиялық әлеуетті қолданумен сипатталады. Дәл осы кезеңде өмірлік жоспарлар жҥзеге асырылады, адам өмірінің мәні артады. Мамандық адамға ерекше мҥмкіндік береді: оның қабілеттерін еңбек жағдайында қолдана отырып, ол тұлға болу қажеттілігін сезіне алады, сонымен қатар жеке іс-әрекет стилін дамыта алады. Зейнеткерлік жасқа жеткеннен кейін адам жұмысынан кеткенімен, өзінің әлеуетін толығымен сарқып ҥлгермейді. Бұл кезең қорқыныш, ҥрей сияқты сезімдермен ерекшеленеді, өйткені ондаған жылдар бойы қалыптасқан стереотиптер, сондай-ақ жылдар бойы ҥйренген өмір салты бір уақытта тоқтайды. Дағды, білім, маңызды қасиеттер – бәрі қажетсіз болады. Мұндай жағымсыз жағдайлар әлеуметтік қартаюды жеделдетеді. Зейнеткерлердің көпшілігі психологиялық абыржушылықты бастан өткереді, олар өздерінің пайдасыздығын сезінеді. Өзін-өзі анықтау мәселесі қайтадан туындайды, бірақ бұл жолы қоғамдық пайдалы тұрғыдан, әлеуметтік өмірде пайда болады. Осы немесе басқа мамандықты таңдай отырып, адам өзінің болашақ кәсіби мәртебесін өмірлік құндылықтармен байланыстыра отырып, өзінің өмір сҥру жолын жоспарлайды. Бұл жөнінде М.Р. Гинзбург, К.А. Абулханова-Славская, Н.С. Пряжников, Е.И. Головахи, Е.Ф. Зеер, Е.А. Климов сияқты зерттеушілер зерттеу жұмыстарын жҥргізді Н.С. Пряжников, Е.А. Климов, Э. Ф. Зеердің еңбектерінде субъектінің кәсіби өзін-өзі анықтаудың мәселелері жан-жақты зерттелді. Е.А. Климов кәсіби өзін-өзі анықтауды адам дамуының психикалық көрінісінің сапасымен байланыстырды. Өз өмірінде жеке адам еңбектің әртҥрлі салаларына белгілі бір көзқарасты қалыптастырады, оның мҥмкіндіктері, мамандықтары туралы тҥсініктер қалыптастырады, артықшылықтары ерекшеленеді. Е. А. Климовтың айтуынша, өзін-өзі анықтаудағы маңызды компонент - өзін-өзі танудың қалыптасуы. Кәсіби өзін-өзі тану құрылымы мыналарды қамтиды: • белгілі бір кәсіптік қоғамдастыққа жататындығы туралы хабардар болу («біз құрылысшымыз»); • мамандық бойынша өзіңіздің орныңызды және стандарттарға сәйкестігін бағалау (ең жақсы мамандардың бірі, жаңадан бастаушы); • жеке тұлғаны оның әлеуметтік топта танылуы туралы білімі («Мені жақсы маман ретінде таниды»); • күшті және әлсіз жақтарын, жеке тұлғаны, сондай-ақ әрекеттің сәтті тәсілдерін және өзін-өзі жетілдіру тәсілдерін білу; • өзіңіз туралы, сонымен қатар болашақтағы жұмысыңыз өзіңіздің жеке ойыңыз. Е.А. Климов кәсіби өзін-өзі анықтаудың екі деңгейін атап өтеді: • гностикалық (өзіндік сана мен сананы қайта құру); • практикалық (адамның әлеуметтік мәртебесінің өзгеруі). Е.Ф. Зеер қолданбалы психология аясында тұлғаның өзін-өзі анықтауы проблемасын бөліп көрсетеді, мұнда кәсіби өзін-өзі анықтау: • мамандықтар әлеміне жеке адамға қатысты селективтілік; • адамның жеке қасиеттері мен ерекшеліктерін, сонымен қатар мамандықтағы әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен талаптарды ескере отырып таңдау; • өмір бойы субъектінің өзін-өзі анықтауы; • сыртқы оқиғаларды анықтау (тұрғылықты жерін өзгерту, бітіру); • өзін-өзі жҥзеге асырудың тығыз байланысы бар жеке тұлғаның әлеуметтік жетілуінің көрінісі. Өзін-өзі анықтау міндеттері кәсіби дамудың әр кезеңінде әртҥрлі жолмен шешіледі. Олар ұжымдағы тұлғааралық қатынастармен, әлеуметтікэкономикалық жағдайлармен, кәсіби және жас дағдарыстарымен анықталады, бірақ жетекші рөл жеке тұлғаның белсенділігінде және оның жеке дамуы үшін жауапкершілігінде қалады. Е.Ф. Цир өзін-өзі анықтау – бұл тұлғаның белгілі бір кәсіпте өзін-өзі тануының маңызды факторы деп санайды. Х.С.Пряжников келесі компоненттерді қамтитын өзін-өзі анықтау моделін ұсынды: • қоғамдық пайдалы еңбек құндылықтары, сондай-ақ кәсіби дайындық қажеттілігі туралы жеке хабардарлық; • әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы бағдар, сонымен қатар таңдалған жұмыстың беделін болжау; • кәсіби арман мақсатын анықтау; • болашақтағы мақсаттарға қол жеткізу кезеңдері ретінде кәсіби жақын мақсаттарды бөліп көрсету; • оқу орындары мен жұмыс орындарына сәйкес келетін мамандықтар мен кәсіптер туралы ақпарат іздеу; • жоспарларды жҥзеге асыруға қажетті жеке қасиеттерді, сондай-ақ мақсатқа жетудегі қиындықтарды тҥсіну; • өзін-өзі анықтаудың негізгі нұсқасымен сәтсіздікке ұшыраған жағдайда мамандық таңдауда резервтік нұсқалардың болуы; • жоспарларды тҥзете отырып, жеке көзқарасты практикалық іске асыру. Н. С. Пряжников бойынша кәсіби өзін-өзі анықтау келесі деңгейлерде жҥреді: • еңбектегі өзін-өзі анықтау, нақты функция (қызметкер іс-әрекеттің мағынасын операцияларды немесе жеке еңбек функцияларын сапалы орындауда көреді, бұл кезде жеке тұлғаның әрекеттерін таңдау еркіндігі шектеулі); • белгілі бір жұмыс орнында өзін-өзі анықтау (жұмыс орны шектеулі өндірістік ортамен белгіленеді, оған белгілі бір құқықтар, еңбек құралдары, міндеттер кіреді), ал әр тҥрлі функцияларды орындау орындалатын іс-әрекеттің өзін-өзі жҥзеге асыруына мҥмкіндік береді, ал жұмыс орнының өзгеруі жұмыс сапасына кері әсер етіп, жұмысшылардың наразылығын тудырады; • белгілі бір мамандық деңгейінде өзін-өзі анықтау жұмыс орындарының өзгеруін көздейді, бұл жеке тұлғаның өзін-өзі жҥзеге асыру мҥмкіндіктерін кеңейтуге мҥмкіндік береді; • нақты мамандық бойынша өзін-өзі анықтау; • өмірді өзін-өзі анықтау демалыс пен өзін-өзі тәрбиелеуді қамтитын өмір салтын таңдаумен байланысты; • жеке өзін-өзі анықтау I-дің бейнесін табу және оны қоршаған адамдар арасында бекіту арқылы анықталады (индивид әлеуметтік рөлдерден, кәсіптен жоғары көтеріліп, өзінің жеке өмірінің қожайыны болады және айналасындағы адамдар оны жақсы маман және беделді, ерекше тұлға ретінде жіктейді); • адамның мәдениеттегі өзін-өзі анықтауы адамның басқа адамдарда өзін "жалғастыруға" бағытталуымен ерекшеленеді және мәдениеттің дамуына елеулі ҥлес қосады, бұл адамның әлеуметтік өлместігі туралы айтуға мҥмкіндік береді. Кәсіби консалтингтік жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, мамандық таңдамаған студенттер көбінесе психологтың көмегіне жҥгінеді, олар қай жерде ең қабілетті болатынын анықтайды. Мұның артында өмірлік мәселені шешуді басқа индивидке ауыстыруға деген бейсаналық ниет жатыр. Мұндай қиындықтар көбінесе мектеп оқушылары арасында кәсіби жарамдылық туралы жеткілікті идеялардың болмауынан, олардың қабілеттері мен мҥмкіндіктерін бағалай алмауынан, сондай-ақ оларды мамандықтар әлемімен байланыстыра алмауынан туындайды. Көптеген студенттер мынадай сұрақтарға жауап бере алмайды: «олар қандай қызметпен айналысқысы келеді?», «Олар өз бойларынан қандай қабілеттерді көреді?»; «Болашақ мамандықты игеруде жетістікке жету үшін қандай қасиеттер маңызды?» Білімнің төмен мәдениеті, сондай-ақ қазіргі заманғы кәсіптерді білмеу жоғары сынып оқушыларының өмір жолын таңдауын қиындатады. Мектептегі кәсіптік бағдарлау жұмысы диагностикадан қалыптастырушы, дамытушы, диагностикалық және тҥзету жұмыстарына айналуы керек. Консультациялық жұмыс кезеңдері білім алушыларды өздері туралы алған білімдерін ескере отырып, саналы, өз бетінше мамандық таңдауға деген ұмтылысты қалыптастыруға бағытталуға тиіс. Е.А. Климов кәсіптік бағдар беру жұмысының маңыздылығын атап көрсетеді: "жасөспірімге мамандықтар әлемінде кең бағдар алуға барынша көмектесу керек. Ол жобаның авторы және өзінің өмір жолын салушы болуы тиіс". Е. А. Климов мамандық таңдаудағы келесі негізгі қиындықтар мен қателіктерді анықтайды. Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер орта мектеп оқушыларының кәсіби таңдау мәселесімен айналысуда, және бұған қарамастан, мәселе өзекті болып қала береді. Мұның себебі – орта мектеп оқушыларының болашақ мамандық таңдау кезінде жіберген қателіктері. Міне, олардың кейбіреулері: 1. Мамандық таңдауға деген көзқарас мамандықтар әлемінде тұрақты баспана таңдау ретінде. Өмір өзгеретінін, адам жақсарып, дамитынын, өмірге, мамандыққа деген көзқарас сәйкесінше өзгеретінін тҥсіну маңызды, нәтижесінде мансап сатысында өсу, өзін-өзі тәрбиелеу және тіпті өз жұмысының профилін өзгерту қажет. 2. Абыройға нұқсан келтіру. Бұл кейбір мамандықтар "екінші дәрежелі" адамдарға арналған "ұят" деп саналған кезде пайда болады. Осындай сәтте тіпті жалақысы жақсы болса да, адам сантехник немесе шахтер болып жұмыс істеуге ұялады. Кез келген мамандықтың қоғам үшін маңызды екенін тҥсіну керек. 3. Жолдастардың тікелей немесе жанама әсерінен мамандық таңдау. Көбінесе жігіттер өздерінің жолдастарының немесе "компания үшін" пікірінің әсерінен мамандық таңдайды. Өзіңіз үшін таңдауыңызды негіздеу және дұрыс шешім қабылдау маңызды. 4. Адамға деген қарым-қатынастың өзгеруі – сол мамандықтың өкіліне өзгеруі. Мәселен, жасөспірім жеткіншектің ғылыммен айналысатын керемет ересек танысы бар делік. Жасөспірімде барлық ғалымдар керемет адамдар деген тҥсінік қалыптасады. Шын мәнінде, шығармашылық мамандықтарда әртҥрлі адамдар жұмыс істейді, бұл көбінесе еңбек ұжымдарында кҥрделі қарым-қатынастарды тудырады. Сонымен қатар мамандықтың өзі өз қатарына ең жақсы адамдарды жинамайды және әр мамандықта әдемі (ақылды, лайықты) адамдар болады. 5. Кәсіптің сыртқы немесе жеке жағына деген құштарлық. Мысалы, білім алушы мұғалім кәсібінде балаларды оқытуға және олармен қарым-қатынас жасауға деген ынтаны қызықтыруы мҥмкін, бірақ бұл ретте мұғалімнің сабаққа дайындалуға, есептер жазуға және тапсыруға және т.б. байланысты кҥнделікті жұмысы көп екендігі ескерілмейді. 6. Мектеп пәнін мамандықпен сәйкестендіру (немесе шынайы өмірде бұларды ажырата алмау). Көптеген оқушылар мамандықты сҥйікті мектеп пәнімен байланыстыру керек деп санайды. Егер мен биологияны жақсы көрсем, онда осы бағытта мамандықтар спектрін таңдау керек. Әрине, оқу пәндері оқушыларды тиісті кәсіби қызметке бағыттауы керек. Бірақ көптеген оқу пәндері теориялық тұрғыдан және іс жҥзінде шындықтан алыс деуге болады. 7. Материалдық өндіріс саласындағы еңбек сипаты туралы ескірген идеялар. Бұрын көптеген мамандықтар қол еңбегін қажет етті және қолайсыз жағдайлармен байланысты болды (ластану, шу, жарақат алу және т.б.). Қазіргі уақытта көптеген заманауи өндірістер автоматтандырылған, бұрынғыға қарағанда әлдеқайда ыңғайлы жағдайлар жасалған. 8. Түсіну мүмкін еместігі, жеке қасиеттерін тҥсіну әдетінің болмауы (бейімділік, қабілет, дайындық). Өз ерекшеліктерін, қабілеттерін, білімін ескерусіз таңдалған мамандық өз жұмысына қанағаттанбауы мҥмкін. Содан кейін денсаулық проблемалары, әріптестермен және басшылықпен қақтығыстар туындауы мҥмкін, бұл кейде тҥбегейлі шешуге тура келетін белгілі бір қиындықтарға әкеледі. 9. Мамандықты таңдауда маңызды физикалық ерекшеліктер мен кемшіліктерді білмеу және бағаламау. Олардың физиологиялық ерекшеліктерін ескеру мамандық таңдауда маңызды емес. Көптеген мамандықтар үшін денсаулыққа қарсы көрсетілімдер бар, егер бұл ескерілмесе, бұл жҥйке бұзылуларына ғана емес, сонымен қатар өндірістегі апаттарға да әкелуі мҥмкін, бұл тек өзіне ғана емес, басқаларға да өте ауыр зардаптарға әкелуі мҥмкін. 10. Мамандық таңдау туралы мәселені шешу, ойлау кезінде негізгі әрекеттерді, операцияларды және оларды орындау тәртібін білмеу. Бұл жерде мамандардың жеке кеңестері мен кеңестері ғана емес, сонымен қатар жҥйелі кәсіптік бағдарлау жұмыстары да көмектесе алады. Өзін-өзі анықтайтын адам тарапынан дұрыс кәсіби және өмірлік таңдауда білікті көмек көрсете алатын мамандарды іздеу маңызды. 11.Консультанттар мен кеңесшілерді іздеуде адамдар көбінесе клиенттерден (мектеп оқушылары мен олардың ата-аналары) жоғары ақы алатын коммерциялық психологиялық орталықтарға жҥгінеді. Мамандар да қателесіп, тіпті ақша үшін дұрыс емес кеңестер бере алады. Мамандықты таңдауға көмектесетін сауатты адамды табу маңызды. 12. Кәсіби психологтарға шамадан тыс сенім. Кейде, кәсіби консультанттар баланың жеке ерекшеліктерін ескерместен, кейбір нормалар мен талаптарға сҥйеніп, адамның кәсіби өзін-өзі анықтауына дұрыс жол сілтемейді. 13. Қоғамның (және өндірістің) даму перспективалары туралы ойлауға қабілетсіздігі және келмеуі. Көптеген тҥлектер және олардың ата-аналары, өкінішке орай, болашақ үшін мамандық таңдауға тырыспайды және болашаққа талап етеді. Қазіргі уақытта кез-келген мамандықтың танымал болуы белгілі бір саладағы мамандардың шамадан тыс көбеюіне әкеп соқтырады. Сондықтан, толыққанды өзін-өзі анықтау көбінесе адам өз орнын таба алатын қоғамның проблемалары туралы ойлау қорқынышын жеңу болып табылады. Ата-аналардың «дұрыс» таңдау туралы идеялары көбінесе өмірден артта қалады және елдің дамуының өткен әлеуметтік-экономикалық кезеңдерімен көбірек байланысты болады. Мұның себебі – еңбек нарығында көптеген жаңа мамандықтардың пайда болуы. Ата-аналар әрдайым балалардың қызығушылықтары мен қабілеттерін білмейді және объективті тҥрде бағалайды. Көбінесе олардың кеңестері белгілі бір мамандықтың «беделіне» негізделген. Қазіргі жасөспірімдердің ата-аналарында көбінесе өзгерген жағдайда өмірдің оң тәжірибесі болмайды, олар жалпы сәтсіздік жағдайында болады. Бүгінгі жасөспірімдердің ата-аналары үшін ертеңгі кҥні қандай құндылықтар барабар болатынын болжап қана қоймай, өздері ұстанбайтын және әрқашан толық қабылдай алмайтын құндылық-нормативті модельдерді баласына жеткізу қиын. Осыдан келіп оқушылардың ата-аналарымен кәсіби бағдар беру жұмысы қажет. Мамандық таңдау барысында ата-аналар мен жоғары сынып оқушылары тең дәрежеде болады, бұл мамандықтар туралы жеткіліксіз хабардар болғандықпен және өз мҥмкіндіктерін білмеуімен байланысты. Социологтар мен психологтардың зерттеу мәліметтері көрсеткендей, ата-аналар баланың мамандық таңдауына тікелей де, жасырын да әсер етеді. Мәселен, жоғары сынып оқушыларына (9-11 сынып оқушылары) сауалнамаға сәйкес, қалалықтардың 78% -ы және ауыл балаларының 84% -ы өздерінің болашақ мамандықтары туралы ақпарат көздерінің бірі ретінде ата-аналарын, туыстарын және ересек таныстарын атайды. Алайда, тәжірибе көрсеткендей, атааналардың көпшілігі мамандықтар әлемін балаларынан әлдеқайда жақсы білмейді немесе мамандықтар туралы тҥсініктері ескірген. Ата-аналар балаларының кәсіби мҥмкіндіктерін де нашар біледі деуге болады. Ата-аналар мен орта мектеп оқушылары арасындағы өзара қарымқатынас көбіне ересектер тұрғысынан құрылады, өйткені ата-аналар баланың орнына өзін-өзі анықтау мәселесін шешуге тырысады, өйткені олар оны әлі тәжірибелі емес деп санайды. Ата-аналардың шектен тыс категоризміне байланысты қателіктерден басқа, мамандық таңдау көбінесе беделді оқу орнын таңдаумен ауыстырылады. Ата-аналар мен жоғары сынып оқушылары арасындағы өзара іс-әрекеттегі қайшылықтардың нәтижесі мамандық таңдау кезінде сәтсіздіктер кейде ұзақ уақытқа созылып, мҥдделер қақтығысы болуы мҥмкін. Бірақ жоғары сынып оқушылары мен ата-аналар келісімге келген кҥннің өзінде, олар таңдаудың өлім-жітіміне, мамандықтың беделіне қатысты ойларға байланысты қателіктер жіберуі мҥмкін. Жоғары сынып оқушылары мен олардың ата-аналарына көмек көрсету, адамдарға кәсіби өзін-өзі анықтауда психологиялық көмек көрсетуге бағытталған кәсіби кеңес беру барысында өтеді. Кәсіби кеңес берудің бірнеше тҥрі бар: диагностикалық тәсіл, білім беру тұжырымдамасы және дамып келе жатқан кеңес. Жоғары сынып оқушыларына кәсіби консультациялық көмек ұйымдастырудың бағыттары: анықтамалықақпараттық бағыт және ұйымдастырушылық-басқарушылық тәсіл. Өзін өзі анықтайтын адамға көмек ұйымдастырушы ретінде педагог-психологты мыналар деп санауға болады: • орта мектеп оқушысы мен мамандық әлемі арасындағы делдал; • адам мен нақты ұйым арасындағы делдал; • адам мен белгілі бір әлеуметтік және кәсіби топ арасындағы делдал; • адам мен нақты мемлекеттік-әкімшілік жҥйе арасындағы делдал; • адам мен бҥкіл мәдениет арасындағы делдал. Педагог-психологтың өзін-өзі анықтайтын орта мектеп оқушысының отбасымен өзара әрекеттесуінде, әдетте, өзара әрекеттесу деп тҥсінетін нәрсені анықтау бірден маңызды. Бұл жалпы әңгімелер ғана емес, көзделген мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін нақты мәселелердің нақты шешімі, яғни орта мектеп оқушысының кәсіби таңдауы. Білікті көмек мұғалім-психологтың орта мектеп оқушысына өзінің кәсіби қызығушылығы мен бейімділігінің, кәсіптік жұмыстың белгілі бір саласын игеруге қажетті жеке және іскерлік қасиеттерінің болуы мен бағытын анықтауға көмектесуінен тұрады; оған қызығушылық тудыратын мамандықтағы жұмыс мазмұны мен шарттары туралы хабарлайды; шешім қабылдау және олардың кәсіби жолын жоспарлау ережелерімен таныстырады. Жоғары сынып оқушыларының кәсіби таңдауы бойынша зерттеулер жҥргізді. Диагностика көрсеткендей, субъектілердің көпшілігінде мамандық таңдауда кҥрделі мәселелер бар. Мамандық таңдаудың негізгі мотиві ең жақын шеңбердің пікірі немесе таңдалған мамандықтың сыртқы, елеусіз сипаттамалары болды. Жоғары сынып оқушылары арасында «адам-адам» және «адам-техник» мамандықтары басымдыққа ие болды. Алайда, бұл мамандықтардың талаптары оқушыларға әрдайым белгілі бола бермейтін. Бәрінен бұрын, субъектілер арасында адамдармен жұмыс жасауды қамтитын тип тҥрі кең таралған. Сонымен бірге, назар аударуды, жоғары жауапкершілікті және шығармашылық көзқарасты қажет ететін мамандықтар субъектілердің көпшілігінің темпераментіне сәйкес келмейді. Ата-аналар мен орта мектеп оқушыларына психологиялық-педагогикалық көмек бағдарламасын жасау диагностика нәтижелерін ескере отырып жҥргізілді. Бағдарлама орта мектеп оқушыларын кәсіби таңдаудың сыртқы факторларынан олардың ішкі жағдайына бағыттауға бағытталған. Бұл бағдарлама орта мектеп оқушысының маңызды қатынастар жҥйесін және кәсіптік таңдаудың барлық субъектілерінің белсенділігін өзгерте отырып, оның жақын даму аймағын ескере отырып, оны біртұтас дамытуға бағытталған. Бағдарламалық іс-шаралар тек кәсіби таңдау жағдайында тұрған мектеп оқушыларымен ғана емес, олардың ата-аналарымен де өткізіледі. Жоғары сынып оқушыларымен сабақ өткізген кезде олардың диагностикада төмен нәтиже көрсеткендеріне ерекше назар аударылады. Ұсынылған бағдарлама 2 кезеңде жүзеге асырылады. Оны іске асырудың бірінші кезеңінде ата-аналармен диагностика нәтижелерімен таныстыруға және балаларының мамандық таңдау ерекшеліктерін талқылауға бағытталған әңгіме жҥргізіледі. Бұл әңгіме барысында білім беру психологының міндеті ата-аналарға балаларының болашақ өмірі үшін кәсіби таңдаудың маңыздылығын тҥсінуге көмектесу болып табылады. Бағдарламаның екінші бөлімі жоғары сынып оқушыларымен өткізіледі. Сабақтар балаларға өзіндік қасиеттерін сезінуге көмектесуге бағытталған. Жаттығуларды орындау барысында қатысушылар әр тҥрлі мамандықтардың талаптарымен танысады, кәсіби таңдауға қатысты өзіндік ұстанымын дамытады және сол туралы ой қорытуға ҥйренеді. Сонымен, мамандық таңдау кезеңіндегі ата-аналар мен орта мектеп оқушылары арасындағы өзара байланыс балалардың өсіп-өнуіне және тәуелсіздіктерінің өсуіне байланысты анықталады. Осы кезеңдегі басты проблема ата-аналардың өсіп келе жатқанын мойындағысы келмейтіндігімен және оны қабылдаумен байланысты. Жоғары сынып оқушылары мен олардың ата-аналарына көмек адамдарға кәсіби өзін-өзі анықтауда психологиялық көмек көрсетуге бағытталған кәсіби кеңес беру барысында өтеді. Кәсіби кеңес берудің бірнеше тҥрі бар: диагностикалық тәсіл, білім беру тұжырымдамасы және дамып келе жатқан кеңес. Диагностикалық зерттеу нәтижесінде субъектілердің көпшілігінде мамандық таңдауда кҥрделі мәселелер бар екендігі анықталды. Мамандық таңдаудың негізгі мотиві ең жақын шеңбердің пікірі немесе таңдалған мамандықтың сыртқы, елеусіз сипаттамалары болды. Диагностикалық нәтижелер бағдарламаның дамуына ықпал етті. Бұл бағдарлама жоғары сынып оқушыларын кәсіби таңдаудың сыртқы факторларынан олардың ішкі жағдайына бағыттауға бағытталған. Бағдарлама орта мектеп оқушысының маңызды қатынастар жҥйесін және кәсіптік таңдаудың барлық субъектілерінің белсенділігін өзгерте отырып, оның жақын даму аймағын ескере отырып, оны біртұтас дамытуға бағытталған. Кәсіби өзін-өзі анықтау сонымен қатар жеке тұлғаның әлеуметтік-мәдени және кәсіптік-өндірістік жағдайларға саналы қатынасын қалыптастырумен қатар, мансап таңдауды, жеке мҥмкіндіктерді қолдану аясын және өзін-өзі дамытуды болжайды. Эстониялық әріптестердің пікірінше, мансап, мансап сатысында көтерілу деген тҥсінік әлдеқашан ескірген. Мансап адамның бҥкіл өмір жолын алады. «Мансап» сөзі өзін-өзі тану, кәсіп таңдау, еңбек нарығына шығу, оқуға қатысу, зейнетке шығу және зейнет жасындағы іс-әрекеттерді қамтиды. Қазіргі уақытта мансапты жоспарлау табысты адам болудың маңызды алғышарты болып табылады. Технологиялық және ақпараттық прогресс дәуірінде адамнан өзінің жеке қасиеттерін, білімі мен дағдыларын ҥнемі талдап отыру, сонымен қатар еңбек нарығында бағдарлай білу қажет. Мансапты жоспарлау – бұл адам өзінің кәсіби және жеке өмірінде не істейтіні туралы тиісті шешімдер қабылдайтын процесс. Адам өзінің жеке ерекшеліктеріне сәйкес келетін мамандық таңдағанда, өзін нәтижелі сезінеді. Эстонияда студенттер арасында мансапты жоспарлау құзыреттіліктерін дамыту соңғы онжылдықта белсенді түрде жҥргізілуде. Мансапты жоспарлау дағдылары 2020 жылға арналған «Өмір үшін білім алу» мемлекеттік стратегиясының негізгі құзыреттерінің бірі болып табылады, сонымен қатар Эстонияның негізгі, орта және кәсіптік білім туралы заңында бекітілген. Мансапты жоспарлаудың ұлттық бағдарламасы ҥш негізгі тақырыпты басшылыққа алады: мен кіммін (сәйкестілік); кім болуым керек және қайда баруым керек (өзімнің әлеуетті мҥмкіндіктерімді анықтау және талдау); мақсатыма қалай жетуге болады (шешім, жоспарлау, мақсатқа жету). Мансапты жоспарлаудың басты міндеті - кәсіптік бағдарлауға оң көзқарас қалыптастыру, жастардың өзін және қоршаған еңбек нарығын тҥсінуге ҥйренуіне, оларды адам өмірі мен мамандықтарының әр тҥрлі салаларымен, олардың маңыздылығымен және қарым-қатынастарымен таныстыруға қолдау көрсету. Эстонияда мансаптық қызмет көрсету жҥйесін ұсынудың мақсаты - мансаптық жоспарлаудың құзыреттілігін арттыру, мектепте ерте кетіп қалудың алдын алу, болашақта жастардың тәуелсіздігін арттыру, кҥнделікті өмірде және еңбек нарығында бәсекеге қабілеттілікті арттыру. Эстонияда мансаптық жоспарлаудың бҥкіл саласын дамыту ҥйлестірушісінің рөлі 2008 жылы "мансаптық қызметтер жҥйесін дамыту" бағдарламасын іске қосқан innove нысаналы қорына берілді, оның мақсаты – мансаптық қызметтердің сапасы мен қолжетімділігін жақсарту. Осы бағдарлама барысында мансап мамандары үшін оқулар өткізіліп, әдістемелік және ақпараттық материалдар шығарылды, Раджалейджа мансап жоспарлау порталы жасалды, 2014 жылдан бастап ақпараттық-кеңес беру орталықтары (Раджалейджа орталықтары) ашылды. Раджалеиджаның мансаптық қызметтері 7-26 жас аралығындағы жастар үшін ақысыз және екі негізгі қызметті қамтиды: 1. Мансап туралы ақпарат - бұл оқу және еңбек ету мҥмкіндіктері, мамандықтар және еңбек нарығының талаптары туралы ақпарат. Мансап туралы ақпарат нәтижесінде жас адам ақпаратты іздеп, оның өзектілігін бағалай алады; сонымен бірге оның барлық қол жетімді мҥмкіндіктердің арасынан мамандықты саналы тҥрде таңдау дайындығын арттырады. Мансап туралы ақпарат әртҥрлі формада, мысалы, веб-сайттарда, брошюраларда, кітаптарда беріледі. Ақпарат ағынында сіз кейде шатасып, маңызды бөлшектерді жіберіп алуыңыз мҥмкін. Мансап бойынша ақпарат маманы әрқашан шешім қабылдағанда маңызды және тәуелсіз көздерді табуға көмектеседі. 2. Мансап бойынша кеңес беру - адамға негізделген шешімдер қабылдау мен жҥзеге асыруға қолдау көрсету. Консультант өзін-өзі тҥсінуге және білім мен жұмыстың мҥмкін таңдауын тҥсінуге көмектеседі. Кәсіби кеңес беру нәтижесінде адам өзін-өзі жақсы талдай алады, білім беру мен еңбек нарығындағы өз мҥмкіндіктерін көреді, мақсат қояды және оған жету үшін қадамдар жоспарлайды. Көбінесе мансаптық қызметтер жеке форматта өтеді, бірақ көбінесе мамандар топтармен жұмыс істейді. Мұндай сабақтарда қозғалған негізгі тақырыптар жас санаттары бойынша бөлінген. Топтардағы сабақтар формалды мектептен ерекшеленеді, өйткені мансап пен кәсіптік бағдар беру тақырыбымен танысу интерактивті әдістер арқылы жҥзеге асады. Интерактивті әдістердің бір мысалы - Мансаптық Компас, оның басты міндеті - жас адамды болашақта не нәрсеге қол жеткізгісі келетіндігі және оны қалай жасай алатындығы туралы ойлау. Сабақ барысында жас жігіт өз ойларын айтуды, шығармашылық ойлауды, құрдастарымен командада сөйлесуді және өз дағдылары мен дағдыларын талдауды ҥйренеді. "Мансаптық компас" әдісі жастарға өз болашағын қалай жоспарлауға, мақсат қоюға және оларға қол жеткізуге бағдар береді. Сыныпта сонымен қатар 9-12 сынып оқушыларына арналған арнайы әзірленген дәптерлер қолданылады, оларда жұмыс парақтары, сауалнамалар және мансаптық жоспарлаудың әртҥрлі тақырыптары бойынша ақпарат көздері бар. орталықтарынан басқа, мансаптық жоспарлау және кәсіптік бағдарлау гимназия сыныптарында (10-12 сыныптар, 16-19 жас) және кәсіптік мектептерде мансаптық оқыту деп аталатын шеңберде жҥргізіледі, ол оқушының мансапты жоспарлауға қажетті білім мен дағдыларды қалыптастыруына және өмір бойы оқуға дайын болуына бағытталған. Мансаптық оқыту нәтижесінде жас адам: өз тұлғасын талдай алады, оқуға ынталы, еңбек нарығы, мамандықтар және оқу мҥмкіндіктері туралы ақпаратты таба алады, оны өзінің білім беру жолын жоспарлау кезінде пайдаланады және ақылға салынған шешімдер қабылдауға дайын. Эстонияның барлық кәсіптік оқу орындарында мансаптық оқыту міндетті пән және гимназияда таңдау пәні болып табылады. Мансаптық оқыту мен Rajaleidja орталықтарынан басқа, мансаптық және мансаптық қызметтер университеттік мансап орталықтарында, кейбір кәсіби оқу орындарында, сондай-ақ еңбек нарығы департаментінің аудандық бөлімдерінде көрсетіледі, онда барлық адамдар үшін мансаптық ақпараттық бөлмелер ашық. Олар жұмыс іздеген кезде бағыт бере алады, қажетті құжаттарды жинауға және сұхбатқа дайындалуға көмектеседі. Осылайша, мансаптық қызметтер адамның кездейсоқ таңдаған біліміне мемлекет шығындарын азайтады; адамдар өздерінің дағдылары мен тілектеріне сәйкес келетін іспен айналысып, бақытты және нәтижелі бола бастайды және бұл әрдайым мемлекет экономикасының жақсаруына әкеледі. Америка Құрама Штаттарында кәсіптік кеңес беру туралы арнайы заңнама бар, оған сәйкес мектептерде бұл жұмыс оұушының бҥкіл білім беру кезеңінде жҥзеге асырылады. Әр мектепте бұл жұмыспен арнайы дайындалған кәсіби кеңесші айналысады. Ол әр оқушыға жеке файл жасайды, оны бітіргеннен кейін жұмысқа орналастыру қызметіне жіберуге болады. Оқушыларға мамандықтардың мазмұны және оларға қойылатын талаптар туралы ақпарат табуға, ал ата-аналарға - балаларының қызығушылықтары мен бейімділіктерін дамытуға көмектеседі. Орта және жоғары сыныптарда оқушылар жазғы демалыста өздерін қызықты мамандық бойынша сынап көруге және таңдау жасауға мҥмкіндік алады. Бұл елдегі мансаптық бағдарлаудың қызықты тҥрі-өндірістегі екі апталық тәжірибе. Онда оқушылар толыққанды жұмыс істеп, тіпті нақты ақша таба алады. Эстония, Америка Құрама Штаттары сияқты, ХХІ ғасырдың басынан бастап «мамандық» ұғымынан «мансап» ұғымына ауысып, бірқатар жаңа білім беру бағдарламаларының пайда болуы, мысалы, «Академия Х» және «мектептен жұмысқа», олардың мақсаты жастарды сапалы даярлау болып табылады тәуелсіз жұмыс өміріне. Беларуссияда балалармен және оқушылармен кәсіптік бағдар беру жұмысы ресурстық орталық негізінде шешіледі. Ресурстық орталықтың мақсаты - студенттерге, мұғалімдерге, ата-аналарға ақпараттық-анықтамалық қолдау көрсету, жеке тұлғаның жеке психологиялық ерекшеліктерін, оқушылардың кәсіби қызығушылықтары мен бейімділіктерін зерттеуді жеңілдету, еңбек нарығындағы жағдай, ауылда, қалада, ауданда сұранысқа ие мамандықтар туралы ақпарат беру, мамандықтар әлемімен танысу ( кітап қоры мен бұқаралық ақпарат құралдарына ашық қол жетімділікті қамтамасыз ететін, тақырыптық көрмелер туралы және басқа да кәсіптік бағдар беру мекемелерінен тыс маңызды іс-шаралар туралы ақпарат беретін, кәсіби қызметтің әртҥрлі салалары, ұлттық экономика салалары бойынша анықтамалық ақпарат). Жұмыс бағыттары: мектепішілік жұмыс, оқу орындарымен, кәсіпорындармен, еңбек, жұмыспен қамту және халықты әлеуметтік қорғау бөлімдерімен өзара әрекеттесу, жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс. Ресурстық орталықтың басшысы сынып жетекшілеріне оқушыларға және олардың ата-аналарына өзін-өзі анықтау және кәсіптік білім беру бойынша кәсіптік бағдар беру іс-шараларын дамыту бойынша кеңес береді. Мектепішілік жұмыс шеңберінде психофизикалық даму ерекшеліктері бар тҥлектерге ілесіп жүруге арналған бағдарламалар жасалды, бұл олардың әрі қарайғы жұмысқа орналасуын анықтауға мҥмкіндік береді. Сондай-ақ 14 жасқа толған оқушыларға уақытша жұмыс ұсынылды. Еңбек, жұмыспен қамту және 25 халықты әлеуметтік қорғау департаментімен ынтымақтастық шеңберінде ресурстық орталықтың жұмыс бағдарламасы студенттерді әртҥрлі академиялық пәндер бойынша орталықтандырылған тестілеуден өткізуге дайындауды және студенттерді орта арнаулы білім беру ұйымдарына тҥсуге бағыттауды көздейді. Ресурстық орталықтың базасында «Беларусь Республикасында кәсіптік білім алу жолдары» кәсіптік бағдарлаудың бұқаралық кҥндері өткізіледі, оған жоғары және орта арнаулы оқу орындарының өкілдері шақырылады. Осы іс-шара аясында студенттер факультеттер мен мамандықтардың тізімімен, қабылдау ережелерімен, білім беру ұйымдарына өту балдары мен қабылдау шарттарымен танысады, жеке кеңестер алады. Студентті мамандық таңдауға дайындау барлық сабақтарда жҥзеге асырылады, өйткені әрбір оқу пәні белгілі бір кәсіптік бағдар беру мҥмкіндіктерін қамтиды. Осы мҥмкіндіктерді анықтау және оларды сабақта енгізу үшін ресурстық орталық «Оқу пәндері мен кәсіби саланың өзара байланысы» ақпараттық бюллетендерін ұсынады. Француз мектептерінде бастауыш сыныптардың балаларын тәлімгерлер қадағалайды (баланың қызығушылықтарын анықтау үшін). Барлық деректер бастауыш мектепте басталатын жеке файлға енгізіледі. Бітіруші сыныптарда мамандар оқушыларды еңбек нарығында сұранысқа ие мамандықтармен таныстырады және осы немесе басқа саланы таңдауға көмектесу үшін қабілеттерін дамыту бойынша ұсыныстар береді.Сондай-ақ, Францияда мемлекеттік кәсіптік бағдар беру орталықтары бар, егер сізде мамандық таңдауда қиындықтар туындаса, оларға жҥгінуіңізге болады. Жапонияда кәсіби бағдарлаудың өзіндік бірегей әдістемесі бар - "ҥш кит" әдісі: өзін-өзі талдау, мамандықтарды бағалау және кәсіби сынақтар. Жетінші сыныптан бастап оқушылар өздерін 16 тҥрлі мамандықта сынап көреді.Осыдан кейін оқушылар мен психологтар егжей-тегжейлі интроспекцияны есептейді. Оның нәтижелері негізінде бала үшін ең қолайлы мамандықты ескере отырып, әр адам үшін жеке оқу жоспары жасалады. Германиядағы кәсіптік бағдарлау тесттер мен кеңестердің көмегімен жҥзеге асырылады. Әр оқушы туралы барлық мәліметтер дәптерге енгізіледі, онда тестілеу нәтижелерінен басқа, отбасы, қызығушылықтар мен бейімділіктер туралы ақпарат бар. Осы жазбалардың негізінде мамандар Мамандық таңдау бойынша кеңес береді. Мектеп бітіргеннен кейін тҥлектер әлеуетті жұмыс орнында мамандандырылған мамандандырылған оқытуды жалғастырады. Канадада әр мемлекеттік университетте жасөспірімдерге таңдау жасауға көмектесетін өзіндік "таңдау орталықтары" бар. Мұнда олар семинарлар, тесттер, сондай-ақ мектеп оқушыларына арналған Өзін-өзі анықтаудың қысқаша курстарын өткізеді, өз қабілеттерін талдайды, таңдалған мамандықтың өзектілігін бағалайды, балама нұсқаларды іздейді, мамандықта өзін сынайды. Канадада өндірістік тәжірибе, тағылымдама, қосымша жұмыс және түпкілікті шешім қабылдау жиі кездеседі. Әрине, мұның бәрінде оларға кәсіби кеңесшілер мен психологтар көмектеседі. Сәйкес канадалық мамандарға кәсіби бағдар беру, алгоритмі кәсіби өзінөзі анықтау адам тұрады бірнеше негізгі кезеңдері: таңдаудың дұрыстығына алаңдаушылық пен белгісіздікпен бірге жҥретін тәуелсіз шешім, өзін-өзі табысты жҥзеге асыру үшін дамытылуы қажет өзіндік қабілеттер мен қасиеттерді талдау, еңбек нарығында таңдаған мамандықтың өзектілігін бағалау, балама нұсқаларды іздеу, мамандық бойынша өзін сынау: өндірістік тәжірибе, тағылымдама, қосымша жұмыс, тҥпкілікті шешім қабылдау. Шағын кәсіпорындар құру бойынша ағылшын тәжірибесі де назар аударуға тұрарлық. Мектептерде нақты өндірістердің аналогтары жасалады, онда оқушылар өндірістік процеске қатысады. Директор да, кеңесші де, жай жұмысшы да бар — әр баланың өзіне әр тҥрлі мамандықтарды "сынап көруге" мҥмкіндігі бар. Бұл тәжірибе оларға қызығушылықтары мен бейімділіктерін дамытуға көмектеседі. Оқушылар болашақ кәсіби қызметінде ғана емес, кҥнделікті өмірде де пайдалы дағдыларды игереді. Міндеті кәсіптік бағдар беру тұрады ғана емес, жасөспірімдерге өмір жолын табу, бірақ қалыптастыру жҥйесін жұмыспен қамту болашақта, өйткені бҥгінгі оқушылар — бұл мамандар, олар емдейді, үйретеді және салады ертең. Сондықтан экономикасы дамыған елдердің көпшілігінде кәсіптік бағдар беруге көп көңіл бөлінеді. Жасөспірімге өз кәсібін табуға бағытталған бағдарламаларды мамандар әзірлейді және теориялық және практикалық бөліктерді қамтиды. Бұл жҥйе қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру және табысты мамандарды даярлау үшін ҥнемі жетілдіріліп отырады жүктеу/скачать 195,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|