Лекция №4 Кеңестік мемлекеттік құрылыс үлгісінің жүзеге асырылуы Лекцияның мақсаты мен міндеттері

Осылардың  бәрі  индустриализацияның  қарқынын  төмендетті  және  оны  іске  асыруды 

қиындатты. Қазақстанның индустриялык дамуының бірнеше ерекшеліктері болды.  

Дегенмен кәсіпорындардың барлығы шикізат өнім шығаратын сипатындағы өндіріс 

орындары  болып  қала  берді.  Қазақстандағы  индустрияландыру  ендігі  кеңес  өкіметінің 

отаршылдық саясаты болды.      

Қазақстаннан  тек  арзан  шикізатты  өндірістік  аймақтарға  тасымалдап,  ол  жақтан 

қымбат  дайын  өнімді  елімізге  қайта  алып  келуін  көздеген  орталықтың  саясатына  ұлт 

зиялылары  С.Сәдуақасов,  Ж.Мынбаев  қарсы  болды.  Олар  өнеркәсіп  орындарын  шикізат 

көзіне  жақын  орналастыру  қажет  деп  ұсынды.  Орталық  ұсынған  индустрияландыру 

саясатындағы    Қазақстанның  рөліне  келіспей,  ашық  пікірлерін  білдірген  зиялылар  тобы 

«ұлтшыл»,  «шовинистер»  деп  айыпталды.  «Социалистік  индустрияландыру»  бағытын 

Орталық  комитеттің  VI  Бүкілқазақтық  партия  конференциясында  Саяси  бюросының 

мүшелігіне  кандидат  А.Андреев:  «Біз  КСРО-дағы  индустрияландыру  мәселесіне  әрбір 

республиканың  өз  ауыр  индустриясын  құру,  әрбір  республиканы  бас-басына 

индустрияландыру  жолымен  жүрмейміз,»  деп,  Кеңес  үкіметінің  шет  аймақтарды 

орталыққа  бағындыру,  тәуелді  саясатын  ашық  мәлімдеді.  Индустрияландыру  саясаты 

КСРО  құрамындағы  одақтық  республикалардың  ауыр  өнеркәсібін  дамытуға 

бағытталмаған  да  еді.  Олар  шикізат  базасы  ретінде  орталық  Ресейдің  қоры  болып  қала 

берген. 

 

 

Ел  шаруашылығын  индустрияландыру  үшін  ең  ірі  жобасы  Түркістан  Сібір  темір 

жолын  салу  болды.  Шойын  магистралі  1927-1930  жылдары  салынып,  Сібір,  Орта  Азия 

және  Оңтүстік  Қазақстан  аймақтарын  байланыстырды.  Қазақстан  жерінен  бұл  жолдың 

77,3  %  кесіп  өтті.  Түрксіб  құрылысы  жалпыодақтық  маңызға  ие  болды.  1927  жылы 

Петропавл-Көкшетау  темір  жолы  салынып,  1931  жылы  Ақмолаға  дейін  жалғасты.  1939 

жылы  Қазақстаннан шикізат  тасымалдау  үшін  Ақмола-Қарағанды,  Елек-Орал,  Рубцовск-

Риддер,  ал 1940 жылы Қарағанды-Жезқазған темір жолдар іске қосылды. КСРО бойынша 

теміржолдардың 30% Қазақстанға тиеселі болды.      

Қазақстан  түсті  металлургия,  көмір,  мұнай,  отын-энергетикалық  ресурстарының, 

химия  өнімдерінің  бай  қоры  ретінде  КСРО-ның  ірі  өнеркәсіп  орталығына  айналды. 

Индустрияландыру  кезінде  қаланған  өнеркәсіптік  кешен  Ұлы  Отан  соғысында  кеңес 

халқының  жеңісіне  қомақты  үлесін  қосты.    Қалалар  мен  қала  тұрғындар  саны  артты. 

Большевиктердің  индустрияландыру  саясаты  Қазақстан  экономикалық  дамуының 

бағытын  толық өзгертті.     

Осы  кездерде  Риддер  және  Қарсақбай  өндіріс  орындары,  Ертістің  мыс  қорытатын  заводы  

калпына қайга келтіріліп, қайта құрылды. Шымкент қорғасын  заводы,  Балқаш  мыс  балқыту 

және Ащысай полиметалл комбинаттары салынып, іске қосылды. Қарағанды бассейні Одақта 

үшінші отын қоймасы болып аталды. 1927 жылдың көктемінде Түркісіб қүрылысы басталды. 

Риддерді, Қарсақ-байды қалпына келтіру жұмысы қүлаш жайды. Екінші ерекшелігі сол — 

Қазақстанның  индустриялық  дамуы  басқа  да  республикалармен  салыстырғанда  аса  үлкен 

қарқынмен  жүргізілді.  Тағы  бір  ерекшелігі  —  республикалық  өндіріс  орындары  шикізат 

өндірумен айналысты. Сондықтан да республика өзіне қажетгі заттардың жартысынан көбісіне 

көптеген  машиналарды,  металдан  жасалған  бұйымдарды,  щбметті,  ағаш  материалдарын 

сырттан  әкелуге  мәжбүр  бодды:  Индустрияның  дамуы  Қазақстан  тұрғындарының  арасында 

күрделі әлеуметгік демографиялық өзгерістерге әкеліп соқтырды. 

Жұмысшылардың басым көпшілігі орыстар мен украиндар болатын, жергілікті тұрғындар, 

негізінен,  көшпелі  және  жартылай  көшпелі  өмір  салтын  сақтады.  Рулық  қауымдастық 

әлеуметтік  жіктелуге  қатты  кедергі  жасады.  Қазақ  еңбекшілерінің жаңа қоғамға өтуі 

біраз  уақытты  талап  етті.  Алайда  большевиктердің  "революциялық-демократиялық"  бағьпта 

жүргізген:  ауылды  кеңестендіру,  жер-су  реформасы,  жерді  қайта  бөлу,  бай  мен  жартылай 

феодалдардың мал-мүлкін тәркілеу сияқты шаралары қазақ қауымдастығының діэсгүрлі емір-

салтын  бүзып,  өлкедегі  таптық  жіктелуді  кушейтті.  Әсіресе,  рулық  қатынастар  мен 

патриархарлыққа  қатгы  соққы  берілді.  Аталған  жәйттерді  күшпен  жүргізу  ұлттық  апатқа 

айналды. 

Жаңа  экономикалық  саясаттан  ауытқу,  ауылшаруашылыгын  ұйымдастырудағы 

жіберілген өрескел қателер мен  асыра сілтеулер қазақ ауылына қатты әсерін тигізді, аштық 

тудырды,  өлкенің  жергілікті  тұрғындарының  миграциялық  процесін  күшейтті.  Егер  1926 

жылы  өлке  тұрғындарының  құрамында  қала  халқы  8,6  процент  болса,  отызыншы 

жылдардың  аяғында  олардың  үлесі  29,8  процентке  жетті.  Алғашқы  жылы  қаладағы  қазақ 

саны 77,6 мың болса, 1939 жьшы олардың саны бес есе өсті. 

Олардың  қала  тұрғындары  аралығындағы  меншікті  үлесі

 

14,3-тен  21,9  процентке  дейін 

ұлғайды.  Бұрын  бұл  цифрлар  жаңа  қоғамның  өскелеңдік  күшін  көрсету  көзінде  қолда-

нылатын.  Алайда,  миграция  қарқынының  өсуі  қоғам  дамуының  ішкі  зандылықтарынан гөрі, 

объекгивтік емес, волюнтаристік, кей кездері тіптен қылмысты шешімдерден туатын. 

 Иңдустрияландыру  саясатьн  жүргізуде,  әсіресе,  Ф.И.Голощекиннің  қылмысты  ролін 

ерекше  атап  кету  керек.  Ол  орталық  әмірін  екі  етпей  орындайтын  қатыгез,  мейірімсіз 

адам  болатын.  Республиканы  басқарған  жылдары  (1925-1933  ж.ж.)  Мәскеудің 

Қазақстанды  шикізат  базасына  айналдыру  саясатын  бұлжытпай  жүргізді.  Жергілікті 

халықтың  дамуын  ескермеген  ол  қазақтарды  үлкен  қырғынға  ұшыратгы.  Сонымен  Бірінші 

бесжылдық  жыдцарында  Қазақстанда  1929-32  ж.  Совет  мемлекетінің  республиканың  халық 

шаруашылығына жұмсаған күрделі қаржысының көлемі 1,5 млрд. сомнан асты, оның 48%-

і  өнеркәсіпке,  транспортқа,  байланысқа  жүмсалды.  Бесжылдық  ішінде  Қазақстанда 

жаңадан салынған және жабдықталган 40-тан астам ірі заводтар мен фабрикалар, шахталар мен 

рудниктер  және  электр  станциялары  қатарға  қосылды.  Халық  шаруашылығындағы 

өнеркәсіп  өнімдерінің  үлес  салмағы  39,5%-ке  жетті.  Ауыр  өнеркәсіпті,  мұнай  мен  көмір 

өнеркәсібін, түсті  металлур-гияны  дамытуға  бірінші  кезекті  көңіл  бөлінді.  Донбасс  пен 

Кузбасс көмір өндірушілері Қарағанды бассейнін салуға, Баку мен Грозныйдың мұнайшылары 

Орал—Ембі мұнайлы  ауданын игеруге  көмектесті. Түркістан-Сібір  магистралы,  Лениногор 

полиметалл  комбинаты  т.б.  ірі  кәсіпорындар  —  Қазақстанның  енеркәсіптік  бейнесін 

айқындайды. 

1-бесжылдық  тұсында  пайда  болған  республика  индустриясы  КСРО  (СССР)-де 

социализмнің экономикалық  ірге  тасын  қалауға,  Совет  мемлекетінің  технико-экономи-калық 

тәуелсіздігін қамтамасыз етуге, оның қорғанымпаздық қабілетін нығайтуға елеулі үлес қосты. 

Қорыта  келгенде  Қазақстанда  индустрияландыру  негізінен  қазақ  байларын  тәркілеуден 

(конфискелеу) алынған мал-мүлкінің есебімен іске асты, оларды адамдық құқынан айыру, 

өзі мекендеген жерден басқа жаққа жер аудару мен қорқыту немесе "Тәрбиелеу мақсатында" 

қамауға  алу,  үй-мүлкін  конфискациялау,  түрмеге  жабу  (ГУЛАГ)  жалған  атуды 

ұйымдастыру,  ұрып-соғу  т.б.  1930  жылдың  15  аурызында  ЦИК-тің  және  СНТ, 

КАССР  "Жартылай  коллективтендіру  және  бай  кулактармен  күрес  жүргізілген 

аудандарда 

социалистік 

ауылшаруашылығын 

нығайту 

жөніндегі 

қаулысы 

қабылданғаннан бір ай өткен соң-ақ қамауға алынған және сотқа берілгендердің саны 3113 

адам,  өзі  тұрған  аймақтан  тыс  жерде  жер  аударылғандардың  саны    67бЗ  адамға  жетгі.  Үй 

қожайыны  қамауға  алынды.  Колымге  немесе  Коли  түбегіне  жер  аударылды".  Халық 

арасында ашаршылық болды. Одан 1,7 миллион  шамасында қазақ тұрғындары қырғынға 

ұшырады. Бір мииллиондай адам Қазақстан территориясынан тысқары жерге көшіп кетті 

жүктеу/скачать 0,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: