Лекция сабақтарының күнтізбелік тақырыптық жоспары 050116
Тақырыбы: Жер планетасы физикалық географияның зерттеу нысаны ретінде
жүктеу/скачать 1,87 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тақырыбы: Жер планетасы физикалық географияның зерттеу нысаны ретінде
- A) 2 салаға
- Тақырыбы: Жер атмосферасы жайлы жалпылама мәліметтер
- Тақырыбы: Атмосферадағы су
- Тақырыбы: Атмосферадағы қысым және жел
Тақырыбы: Жер планетасы физикалық географияның зерттеу нысаны ретіндеГеографиялық қабықтың барлық компоненттері заттар мен энергиясының айналымы арқылы біртұтас болып байланысқан, осының нәтижесінде қабаттар арасында заттар алмасуы да жүзеге асады. Заттар мен энергияның әр-түрлі айналымы—географиялық қабықтың табиғи процестерінің аса маңызды механизмі. Заттар мен энергияның әр-түрлі айналымдары бар: атмосферадағы ауа айналымы, су айналымы және басқалары. Географиялық қабық үшін ауа массаларының қозғалысы арқылы жүзеге асатын су айналымының зор маңызы бар. Бұл оның ерекше қасиеттеріне байланысты. Табиғаттың өте ғажайып жағдайларының бірі -су үнемі қозғалыста болады. Ол өте күшті ерітуші, температураның аз ғана өзгеруі кезінде сұйықтан қатты немесе газ күйіне ауысу қабілеті судың түрлі табиғи процестерді тездетуге мүмкіндік береді. Айналымның арқасында мұхиттағы су 3000 жыл ішінде толық жаңарады. Атмосферадағы ылғалды толық ауыстыру үшін 10 күндей керек болады. Айналымда бола отырып, су басқа компоненттерге өзара тығыз әсер етеді, оларды бір-бірімен байланыстырады және географиялық қабықты қалыптастыруда маңызды факторы болып табылады. Су басқа айналымдарға тығыз әсер етеді. Географиялық қабықтың ішіндегі биологиялық айналымның ролі зор. Жасыл өсімдіктерді, жарық сәуледе көмірқышқыл газ бен судан органикалық заттар пайда болатыны белгілі, оны жануарлар қорек етеді. Жануарлар мен өсмдіктер өлген соң бактериялар мен саңырауқұлақтар әсерінен минералды заттарға айналып шіриді, содан соң оларды жасыл өсімдіктер қайтадан сіңіреді. Белгілі бір элементтер тірі организмердің органикалық заттардан әлденеше рет қайтадан минералды күйге енеді. Осының барлығын географиялық қабықтағы заттар мен энергияның және биологиялық айналым деп. атайды. Географиялық қабық дамуының басты-басты сатылары:
Бірінші-3 млрд жылға созылған, ең ұзаққа созылған, биогендікке дейінгі кезең. Бұл кезеңде қарапайыи организмдер ғана тіршілік етті және географиялық қабықты қалыптастыруға олардың қатысуы нашар болды. Атмосферада бос оттегі аз,көмірқышықылы көп болды. Екінші кезең-570 млн жылға созылған,оған тірі организмдердің географиялық қабықтың дамуындағы жетекші кезең болып табылады. Су мен атмосфераның құрамы өзгерді, көмірқышықылы аз болып, бос оттегі көбейді. Үшінші кезеңі-қазіргі кезең. Оның ерекше белгісі-адамның географиялық қабықтың дамуына белсенді әсер етуімен байланысты. Тест сұрақтары Тақырыбы: Жер планетасы физикалық географияның зерттеу нысаны ретіндеТүсініктеме: тест сұрақтарында жалпы жертану курсында өтілетін атмосфера, гидросфера, литосфера және биосфера секілді табиғат кешендері мен олардың құрылымы, құрамы, адамзатпен ара қатынасы т.б. тақырыптарға сәйкес сұрақтар берілген. Студенттер әр тақырып бойынша алған өз білімдерін осы тест сұрақтары арқылы анықтай алады. 1. География ғылымы бөлінеді... A) 2 салағаБ)1 салаға C) 3 салаға D) 4 салаға E) 5 салаға 2. География ғылымы ретінде пайда болған A) Римде
Б)Грекияда C) Египетте D) Испанияда E) Италияда 3. Тұңғыш рет дүние бөліктері туралы ұғымды айтқан A) Римдіктер Б)Гректер C) Немістер D) Испандықтар E) Португалдықтар 4. Магелланның саяхатының нәтижесінде дәлелденді A) Жердің құрлық екендігі Б)Жердің дөңгелек екендігі C) Жердің шар тәрізді екендігі D) Жердің көп бөлігі су екендігі E) Жердің көп бөлігі арал екендігі 5. Орта Азия мен Орталық Азияны зерттеуге үлкен үлес қосты A) П.П. Семенов Б)Н.М. Пржевальский C) Ш. Уәлиханов D) И.В. Мушкетов E) Л.С. Берг 6. Күн жүйесіндегі планеталар саны A) 7 планета Б)8 планета C) 11 планета D) 10 планета E) 9 планета 7. Жердің полюстік радиусы экваторлық радиустан A) 22 км. қысқа Б)21 км. қысқа C) 20 км. қысқа D) 23 км. қысқа E) 24 км. қысқа 8. Жер пішіні шар тэріздес болғандықтан оның бетіне күн сәулесі түседі A) бірдей Б)әркелкі C) тура D) тік E) бұрыштан 9. Күн жүйесіне кіретін ұсақ аспан денелері A) Планеталар Б)Ай C) Астероидтар D) Шаң-тозаң E) Ай 10. Жер өз білігінен ...айналады A) Оңтүстіктен солтүстікке қарай Б)Шығыстан батысқа қарай C) Батыстан шығысқа қарай D) Батыстан оңтүстікке қарай E) Шығыстан оңтүстікке қарай 11. Жер күнді бір рет айналып шығады A) 364-365 күнде Б) 362-663 күнде C) 367 күнде D) 368 күнде E) 369 күнде 12. Жердегі “Кібісе жылы” қайталанып отырады A) Әрбір 3-ші жылда Б) Әрбір 4-ші жылда C) Әрбір 2-ші жылда D) Әрбір 5-ші жылда E) Әрбір 6-ші жылда 13. «География» ұғымын енгізген: А)Аристотель; Б) Эратосфен; С) Геродот; Д) Страбон; Е) Платон. 14. Жердің радиусы: А)4000 км; Б) 5381 км; С) 1250 км; Д) 6371 км; Е) 500 км. Реферат арқылы бағалау 2 – апта. Бағалау балы – 1,5 Тақырыбы: Жер планетасы физикалық географияның зерттеу нысаны ретіндеРеферат тақырыптары: Жер ғаламшарының пайда болуы. Жердің қалыптасуы туралы ой-пікірлер. Алғашқы құрлық Пангея. Ежелгі Гондвана мен Лавразия құрлықтары. Материктер мен мұхиттардың қалыптасуы. Географиялық қабық. Географиялық қабықтағы әркелкіліктер. Географиялық қабықтың заңдылықтары. Жер қыртысы. Жер қыртысының құрылымы. Тест сұрақтары Тақырыбы: Жер планетасы физикалық географияның зерттеу нысаны ретіндеТүсініктеме: тест сұрақтарында жалпы жертану курсында өтілетін атмосфера, гидросфера, литосфера және биосфера секілді табиғат кешендері мен олардың құрылымы, құрамы, адамзатпен ара қатынасы т.б. тақырыптарға сәйкес сұрақтар берілген. Студенттер әр тақырып бойынша алған өз білімдерін осы тест сұрақтары арқылы анықтай алады.1. Тропосфера қабаты А)12км Б)55км
С) 44км Д)89км
Е)2км 2. Стратосфера қабаты А)12-55км Б)14-45км С) 21-22км Д)88-99км Е)100-101км А)55-90км Б)32-54км С) 66-69км Д)54-65км Е)12-14км 4. Термосфера қабаты А)90-800км Б)90-1000км С) 90-900км Д)80-888км Е)70-777км 5. Экзосфера қабаты А)800 км-ден жоғары Б)700км-ден төмен С) 500км-ден жоғары Д)1000км-ден төмен Е)925км –ден жоғары 6. Тропосфераның өтпелі қабатшасы А)Тропопауза Б)Стратопауза С) Мезопауза Д)Термопауза Е)Экзопауза 7. Стратосфераның өтпелі қабатшасы А)Стратопауза Б)Трапопауза С) Мезопауза Д)Экзопауза Е)Термопауза 8. Мезосфераның өтпелі қабатшасы А)Мезопауза Б)Трапопауза С) Экзопауза Д)Термопауза Е)Стратопауза 9. Термосфераның өтпелі қабатшасы А)Термопауза Б)Стратопауза С) Трапопауза Д) Мезопауза Е)Экзопауза 10. Қысымның вертикальды градиенті дегеніміз не? А)Бірлік биіктікке (100м) көтерілгенде қысымның өзгеру мәні Б)Бірлік биіктіктен 200м төмендегенде күштің өзгеруі С) Ауа температурасының атмосферада өзгеруі Д)Ауа ылғалдылығының өзгеру мәні Е)Температураның өзгеруі 11. Қысымның вертикалды градиентінің өлшем бірлігі А)гПа/100м Б)Па/ 200мм С) мПа Д)ммПа
Е)гВт 12. Қысым сатысы дегеніміз не? А)ауа қысымының 1гПа-ға азайту үшін көтеруге керекті биіктік мәні Б)ауа ылғалдылығының 1мПа –ға керек биіктік мәні С) ауа температурасының өзгеруі Д)күн радияциясының түсуі Е)ќысымның өзгеруі 13. Политроптық деп- А)температурасы биіктік бойынша тікесызық заңымен өзгеретін атмосфера Б)ылғалдылығы бойынша өзгеруі С) ауа массаларының жылы ауадан салқын ауаға ауысуы Д)атмосфераның горизонтальды бағытта қозғалуы Е)атмосфераның вертикальды бағытта қозғалуы 14. Физикалық қасиеттері біртекті және жалпы атмосфера ағымының қозғалыста болатын тропосферадағы үлкен ауа көлемдерін недеп атаймыз? А)ауа массалары Б)ауа температурасы С) ауа ылғалдылығы Д)климат
Е)ќысым Үй жұмысы 3 – апта. Бағалау балы – 1,5 Тақырыбы: Жер атмосферасы жайлы жалпылама мәліметтерАтмосфера әлемдегі кеңістікте жермен бірге айналып қозғалыста болады. Жердің газдық қабығы жердің салмағы шамамен 5.98*1021т, ал атмосфераның жалпы салмағы шамамен 5,27*1015 т тең Атмосфераның жарты салмағы төмендегі 5 кмде 75-10 км-де, 98 төменгі 20 км-де шоғырланған. Спутниктік бақылаулар бойынша атмосфера 20000 км қашықтыққа дейін тарайды. Атмосфераның метеорологиялық биіктігі шартты түрде 1000-1200 км деп есептеледі. Атмосфераның жерге жақын қабатының ауа құрамы. Атмосфера ауа деп аталатын газдар қоспасынан тұрады, сонымен қатар ауада сұйық және қатты бөлшектер де бар. Ауаның фмзикалык күйі оның тығыздығымен, қысымымен, температурасымен т.б сипатталады. Атмосфераның жерге жақын қабатында ауа ылғалды болып келеді, ягни оның құрамында басқа газдармен қатар газ күйіндегі су (су буы) да болады. Атмосфераның физикалық күйіне байланысты су буы сұйық жөне қатты күйге көше алады. Сондықтан метеорологияда алдымен күрғақ ауа жөне су буы жеке түрде, ал содан кейін ылғалды ауа қарастырылады. Қатты және сұйық бөлшектерден тазартылған құрғақ ауаның құрамы барлық жерде бірдей, шамамен 25 км биікке дейін тұрақты болады. Құрғақ ауа (көлемі бойынша) азоттан-78.08% оттегіден-20,95% аргоннан -0,93% көмірқышқыл газынан -0,03% және басқа да газдардан -0,01% тұрады (2.1 кесте). Басқа газдар неон Ие, гелий Не, метан СН. криптон Кг, сутегі Н, азоттың шала тотығы N2О, ксенон Хе, озон О3, азот қостотығы NО2, күкірт қостотығы SО2, аммиак NН3, улы газ СО, иод І2, радон Rn және т.б. Қазіргі кезде атмосфераға антропогендік түрде басқа газдар да бөлініп жатыр. Мысалы кейбір хлорфторкөмірсутегі газдарды оның ішшде фреон. Фреон ауа ағынымен жоғарғы қабатарға барғанда ультракүлгін радиацияның әсерінен ыдырайды да, нөтижесінде озонды күшті ыдыратушы хлор мен хлорлық қосындылар пайда болады. Үй жұмысы 3 – апта. Бағалау балы – 1,5 Тақырыбы: Атмосферадағы суАтмосферада су буының болуы оның ылғалдылық қасиеттерін анықтайды. Су буы ауаның маңызды құраушысы болып табылады. Ол атмосфераның төменгі қабаттарында болады жөне мөлшері көлем бойышпа орташа алғанда 0,2% -дан (полярлық ендік) 2,5%-ға (экватор) дейін жетеді, кейбір жағдайда 4%-га дейін жетеді. Су буы атмосфераға су қоймалары мен ылғал топырақ бетінен жөне транспирация (өсімдіктен булану) арқылы үздіксіз келіп тұрады жөне де ауа ағынымен Жердің басқа аудандарына тасымалданады. Берілген ауа көлемінде су буы мөлшері шексіз өсе бермейді. Температураның әрбір мөніне сәйкес су буының шектік мөлшері болады. Ондай мелшерге жеткенде ауа су буына қанығады. Температура өскенде қанығу үшін керекті су буы мөлшері де өседі. Табиғи жағдайда, ауа су буына негізінен температурасы төмендегенде қанығады. Егерде қаныққаннан кейін де температура төмендей берсе, су буының бір бөлігі артық болады да конденсацияланады, яғни сұйық немесе қатты күйге көшеді. Ауада тамшы немесе кристалдар пайда болады (бұлт, тұман). Одан кейін бұлт қайта буланып кетеді немесе тамшылар іріленіп жерге жауын болып түседі. Осылайша су буының бір күйден екшші күйге көшуі ауа райының жөне климаттың күрделі процестеріне себепкер болады. Атмосферада су буының болуы атмосфера мен жер бетінің жылылық жағдайына күшті ықпал жасайды. Су буы ұзын толқынды күн сәулесін және бетінің сөуле шашуын жақсы жұтады. Өз кезегінде су буыньщ шашатын жылулық радиациясының (ұзынтолқынды) басым бөлігі жерге бағытталады, сондықтан да ол жер бетін қатты салқындаудан сақтайды. Сонымен қатар, суды буландыруға көп жылулық энергия жұмсалады, ал конденсация процесінде ол жылу қайтадан бөлініп атмосфераға тарайды. Суы буының мөлшері биіктеген сайын жылдам азаяды. Ауаның жалпы тығыздығы жер бетіндегімен салыстырғанда 5-6 км биіктікте екі есе азайса, су буының тығыздығы екі есе 1,5 -2,0 км -ге азаяды.5-6 км биіктікте су буының қысымы жер бетімен салыстырганда 10 есе аз, ал 10 км биіктікте 100 есе аз болады. Сондықтан да 15 км биіктіктен жоғары қабатта су буы жоқтың қасы.
Түсініктеме: тест сұрақтарында жалпы жертану курсында өтілетін атмосфера, гидросфера, литосфера және биосфера секілді табиғат кешендері мен олардың құрылымы, құрамы, адамзатпен ара қатынасы т.б. тақырыптарға сәйкес сұрақтар берілген. Студенттер әр тақырып бойынша алған өз білімдерін осы тест сұрақтары арқылы анықтай алады.1. Жердіњ ауа ќабаты. А)к‰н Б) атмосфера С) ай Д) марс
Е) юпитер 2. Атмосфераныњ ќ±рамы А)натрий Б)аллюминий С) азот, оттегі, кµмірќышќыл газы Д)кальций Е)бор 3. Судыњ бу к‰йіне айналуы А)потенциалдыќ температура Б)конденсация С) ќар жамылѓысы Д)ауа ылѓалдылыѓы Е)к‰нніњ радиусы 4. Желдіњ баѓытын µлшейтін ќ±рал А)барометр Б)газды барометр С) анеморумбометр Д)гигрометр Е)аспирациялыќ психрометр 5. Атмосфералыќ газдардыњ молекулалыќ зарядталѓан бµлшектері А)бор Б)азот
С) иондар Д)натрий Е)кальций 6. Бірлік аудандаѓы перпендикулярлы баѓытта т‰сетін к‰ш А)ќар Б)жел
С) ќысым Д)жањбыр
Е)б±лт 7. Фотосферадан жоѓары орналасќан тыѓыздыѓы аздау ќабат А)хромосфера Б)к‰н тәжі С) атмосфера Д)гидросфера г)ионосфера 8. Күн жерден шамамен қанша есе үлкен? А)109 есе үлкен Б)148 есе кіші С) 155 есе үлкен Д)124есе үлкен Е)145есе үлкен 9. Фотосфераның қалыңдығы қанша? А)100-140км Б)154-165км С) 120-135км Д)160-170км Е)130-140км 10. Күн тәжін қай кезде байқауға болады? А)күн тұтылғанда Б)ай тұтылғанда С) күн шыққанда Д)күн батқанда Е)ай шыққанда 11. Күн қабаттарын ќ±рлысы. А)ядро, конвективті аймақ, фотосфера, храмосфера, күн тәжі Б)ядро , мантия, жер қыртысы С) гранитті Д)базальтті және шөгінді Е)фотосфера, мезосфера. 12. Фотосфера , храмосфера және күн тәжі қабаттарын қалай атаймыз? А)күн атмосферасы Б)күн радиациясы С) ауа массалары Д)ауа ылғалдылығы Е)күн саулесі 13. Күннен жерге түсетін радиация түрлері А)корпускулярлы және электромагниттік Б)тура және шашыранды С) жиынтық радиация. Д) аралас радиация Е) толқынды радиация 14. Аэрозолдық шашырау А)күн радиациясының ауадағы қоспалармен шашырауы Б)тура радиациясының шашырауы С) біртекті атмосфера жағдайы. Д)шашыранды радиацияның түсуі Е)ќысымның түсуі.
Тақырыбы: Атмосферадағы қысым және желАтмосфера — жердің ауа қабығы. Атмосфераның төменгі шекарасы жер беті болып табылады. Оның төменгі қабаты азот, оттегі мен сирек кездесетін көміртегінен, аргоннан, сутегіден, гелийден тағы басқа газдардан тұрады. Бұған су буы да араласады. Атмосфера түсінің көк болып келуі газ молекулаларының жарық сәуле шашуына байланысты. Атмосфераның изотермалық қабаты — тропосфераны стратосферадан бөліп тұратын биіктіктегі біркелкі температура қабаты. Тропосферада жоғарылаған сайын температура төмендейді, стратосферада температура тұрақты болады, кейде онда жоғарылаған сайын біраз көтеріледі, ауаның изотермалық қабатының биіктігі мен температурасы жыл мезгіліне қарай өзгеріп тұрады. Вагнердің мәліметі бойынша Орталық Европа үстінде оның биіктігі жазғытұры орташа есеппен 9,8 км, жазда 11 км-ге жетеді; температурасы 54,9° және 52,33° бояады. Ионосфера — газ молекулаларының ионизациясы жоғары болатын, 80 км-ден 800—1000 км биіктік аралығында жатқан атмосфераның қабаты. Озондық қабат — 22—25 км биіктіктегі үш атомдық оттегі шоғырланған атмосфера қабаты. Мұнда озон аз мөлшерде кездессе де, жердегі тіршілік үшін оның маңызы өте зор. Үйткені барлық организмдерді өлтіріп жіберетін Күн көзінің ультракүлгін сәулесін озон өзіне сіңіріп алады. Тропосфера — жер бетінен экватор тұсында шамамен 18 км, полюстерде 6 км, ал орта ендіктерде 10— 12 км биіктікке дейін созылатын атмосфераның төменгі қабаты. Ол атмосферадағы барлық су буларын қамтып, өте-мөте мөлдір боп келеді де, жерден шыққан жылудың едәуірін өзіне сіңіреді. Бұл жағдай осы қабаттағы су булары мен бұлттардың болуына байланысты. Сондыңтан тропосфера көбінесе жер беті арқылы қызады. Бақылау сұрақтары: Атмосфера деген не? Атмосфераның вертикальды құрылысы қандай? Атмосфералық қысым деген не? Атмосферадағы ылғал қалай пайда болады? Атмосфераның тіршілік үшін маңызы қандай? Ауа массалары деген не? Тест сұрақтары Тақырыбы: Атмосферадағы қысым және жел Түсініктеме: тест сұрақтарында жалпы жертану курсында өтілетін атмосфера, гидросфера, литосфера және биосфера секілді табиғат кешендері мен олардың құрылымы, құрамы, адамзатпен ара қатынасы т.б. тақырыптарға сәйкес сұрақтар берілген. Студенттер әр тақырып бойынша алған өз білімдерін осы тест сұрақтары арқылы анықтай алады. 1. Атмосфераның горизонтальды және вертикальды бағытта қозғалмай тұруын не деп атаймыз. А)статистикалық күйі. Б)физикалық күйі. С) химиялық күйі . Д)математикалық күйі. Е) динамикалық күйі. 2. Біртекті атмосфера жағдайы дегеніміз не? А)тығыздығы биіктік бойынша өзгермей тұрақты болып қалатын атмосфера. Б)ќысымының өзгеруі. С) температурасының өзгеруі. Д)атмосфераның жылу режимі. Е) жер бетінің радиациялық балансы. 3. Сандартты атмосфера дегеніміз не? А)метеорологиялық өлшемдердің вертикальды бағытта орташа мәндері мен таралуын сипаттайтын атмосфера. Б) метеорологиялық өлшемдердің горизонтальды бағытта өзгеруі С) ауа температурасының атмосферада таралуы Д)метеорологиялық өзгерістер Е) атмосфера қабаттарының жылынуы 4. Ауа ылғалдылығын өлшеу үшін метеорологияда қанша әдіс бар? А)8
Б)4 С) 9
в)3 Е)1
5. Жиынтық радиацияны көрсетіңіз А)Рр
Б)Rж С) Вт
Д)Нт Е) Ж
6. Шашыранды радиацияны көрсетіңіз А)Пр
Д)Rш С) Ат
Д) Вт Е) Р
7. Жыл бойы, яғни жаз маусымдада жібімейтін топырақтың қатқан қабатын не деп атаймыз? А)к‰н ќабаты Б)мәңгілік жасыл қабаты С) мәњгілік тоњ ќабаты Д)су қабаты Е) ауа қабаты 8. Атмосфераның жылу режимі дегеніміз не? А)ауа температурасының атмосферада таралу және өзгеру сипаты Б)ауа ылғалдылығының трапосферада өзгеруі С) су қорының жиналуы Д)жауын – шашынның жаууы Е) озон қабатының өзгеруі. 9. Күннің орташа температурасы А)5000 К тең. Б)6000 К тең. С) 9000 К тең. Д)800 К тең. Е) 854 К тең. 10. Күн радиациясысының шағылып кеткен бөлігі А)Альбедо Б)Карл С) Ньютон Д)Кельвин Е) Волцман 11. Жер бетінің радиациялық балансы А)берілген бірлік беткейге келетін және кететін барлық саулелі энергия ағымдарының алгебралық қосындысы Б)атмосфералық жауын-шашын С) корпускулярлы радиация Д)электрмагниттік радиация Е) атмофералық құбылыстар 12. Атмосфера ќабатыныњ жылулыќ стратификациясы. А)буланушылыќ таралуы Б)жылулыќ таралуы С) ќабаттаѓы температураныњ биіктік бойынша таралуы Д)сулы ќабат Е) м±зды ќабат 13. Жер беті инверциялар т‰рлері. А)буланушылыќ таралуы Б)радиациялыќ және адвективті С) ќабаттаѓы температураныњ биіктік бойынша таралуы Д)сулы ќабат Е) м±зды ќабат 14. Жер бетіне атмосферадаѓы б±лттардан жауатын су А)5000 К тең. Б)6000 К тең С) 9000 К тең. Д)Атмосфералыќ жауын-шашындар. Е) 854 К тең. Консультация 5 – апта. Бағалау балы – 1,5 жүктеу/скачать 1,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|