Б) 5 С) 3 Д) 2 Е) 4 3. Гидрографиялық желінің ең жоғары буыны. Беткейлері шымдақ әрі көлбеу жатқан, табаны теніс келген еңістеу жердің ойдымы. А)қолат

С) лимонология

Д) потимология

Е) гляциология

А)кемер

С) табаны

Д) тальвег

Е) террасалар

14. Ландшафт белдеулерiнiњ таралу ќатарыныњ б±зылуы

А)Инверция

С) Геомасса

Д) Гамада

Е) Зооценоз

Екінші аралық бақылау

Мұздықтар - ғажайып тiршiлiк, мәселен, бiр қарағанда мұздықтар жылжиды дегенге сену қиын-ақ. Соның әсерi ме, ұзақ жылдар бойына бұл жағдайға онша мән берiлмей келедi

Мұздықтардың жылжуы. Аталмыш құбылыс XVI ғасырдың аяғында Альпi тұрғындарының жылнамасында алғаш көрсетiлдi, ал, жүз жылдан соң исландиялық ғалым Т. Вигалин жазбаларында мұздықтардың қозғалатыны жайында мәлiметтер кездестi. Тек, О. Соссюраның XVII ғасырда Альпiге жасаған саяхаты ғана мұздықтар жылжуының өзгеше мәнiн ашып бердi.

Саяхатшының мұздықтар бетiне қалдырған баспалдақтары сол 1788 жылғы сапардан кейiн араға 44 жыл салып қайта келгенде Черная Игла тауының Мер-де-Глас мұздығының төменгi беткейiнен орын теуiптi. Осы жылдар iшiнде төрт шақырым қозғалысқа енген. Мұздықтардың қозғалысын бағамдамау салдары қиын жағдайларға әкелiп соғады. Оның бiр мысалы, 1894 жылы француз ғалымы М. Жанссан Монблана шыңына обсерватория салады.

Осы аталмыш ғимараттың ерекшелiгi де шығар, жалпы салмағы 187 тонна да, аумағы 50 шаршы метр жердi алып жатты. Ғалымның топшылауы бойынша ол барлық төтенше жағдайларға шыдас беретiн берiктiгi мен бiр орнынан жылжымайтынына көңiлi тола iске кiрiстi. Әйтсе де арада төрт жыл өткенде қозғалыс әсерi iргетастан қатты байқалды. Өйткенi, обсерваторияның иiлiп еңкiш тартуы оның құлап қалу қаупiн тудырды.

Ақ бас мұзды шыңдар кейде тосыннан қозғалысқа енедi. Мұндай маусымда өзгеше жылдамдық алады да мұздық тiлдерi төменге сусыған күйi ұласа түседi. Мұздықтардың беймәлiм мiнез танытуының негiзгi сыры климат өзгеруiнен екенi белгiлi. Эпталь Альпiсiндегi Фернагтфернер мұздығы соңғы төрт ғасырда төрт рет қозғалысқа енген. Әр қозғалған сайын Рофон өзенiн бөгеп отырды, бөгелген өзен суы жиналып көлге айналады да лықсып толып, артынша сарқырап ағып төмен құлаған. Мұның өзi апатты су тасқындарына әкелiп соқты.

Аляскада 1966 жылы 12 мұздық, оның iшiнде Солтүстiк Америкадағы ең алып Беринг мұздығы көштi. Оның қозғалыс енi 42 шақырым шамасында едi, төрт жыл iшiнде 1200 метрге жылжығаны байқалған. Ал, 1918 жылдан бақылауға алынған Уолш мұздығы ұзақ зерттеу нәтижесiнде ғалымдар қозғалысқа енбейдi деген тұжырымға келген. Дегенмен Уолш мұздығы 60-жылдардың аяғында мiнез танытты, төрт жылда орталық бөлiгi 10 шақырымға жылжып кеттi.

Сонымен бiрге ара салмақтық мөлшерiнде елеулi өзгерiс болған, төбесiндегi мұз қабаты 150 метрге шөктi. Қарақорымда Гасанабад мұздығы 1904-1905 жылдары екi жарым айдың өзiнде 10 шақырымға жылжыған. Ал, бiр тәулiкте жазық даланың 130 метр жерiн биiк мұздық бауырына алған. Памир тауындағы мұздықтар мiнезi де тым қызық, 1963 жылы Вахч жазығының бойымен Медвежий мұздығы 2 шақырымға төмен жылжыды. Он жылды артқа тастап тағы да 1750 метрге қозғалды.

А) 178,68

Б) 178,69

С) 178,70

Д) 178,71

Е) 178,72

2. Солтүстік Мұзды мұхитттың теңіздері.

А) Баренц, Кар, Ақ, Норвег.

Б) Ара фур, Норвег, Гренландия.

С) Араб, Кариб, Мексика.

Д) Корелл, Лаптевтер, Чукот.

3. Тынық мұхитының альп жатқан көлемі, (млн..км³).

А) 710,36

Б) 712,36

С) 711,36

Д) 713,36

Е) 714,36

4. Гидротехникалық ғимараттардың тесіктерінен, су ағызғыштардан өтетеін су шығынын өлшеу үшін және кішігірім құрғап қалатын өзендердегі су шығынын анықтау кезінде қолданылады

А) гидравликалық әдіс

Б) көлемдік әдіс

С) иондық тасқын әдіс

Д) араластыру әдісі

Е) ағындық әдіс

5. Атлант мұхиты бетінің ауданы. (млн.км²).

А) 91,66

Б) 90,66

Д) 93,66

6. Солтүстік Мұзды мұхиты бетінің ауданы (млн.км²).

А) 14,75

Б) 14,25

Д) 14,65

7. Солтүстік мұзды мұхитының аралдары.

А). Жаңа-жер, Солтүстік жер, Корсика.

Б). Кипр, Крит, Врангел.

С) Франц-Иосиф жері, Новосибирск, Ислам.

Д) Щпицберген, Колгуев, Солтүстік Жер.

Е) Гренландия

8. Солтүстік Мұзды мұхиты көлемі ( млн..км³)

А) 18,07

Б) 19,07

Д) 17,07

9. Үнді мұхитының ағыстары

А) Муссон, Батыс желдер, Сомали

Б) Лабрадор, Канар, Калифорния

С) Куросио, Перу, Калифорния

Д) Жаңа Сібір, Элемир, Жаңа жер

Е) Батыс желдер, Сомали, Бразилія

10. Солтүстік Мұзды мұхитының орташа тереңдігі,м

А) 1225

Б) 1236

Д) 1245

11. Құрлықтардың жуып-шаю өнімдері -өзендер ағызып әкелген жүзбе тасындылар, мұхит жағалауының бұзылуынан пайда болған өнімдер

А) терригенді шөгінділер

С) органогендік шөгінділер

Д) хемогендік шөгінділер

Е) жанартаутекті шөгінділер

Д) ғарыш текті шөгінділер

12. Атлант мұхитының орташа тереңдігі, м

А) 3597

С) 3697

Е) 3797

А). 265,5 %.

Б). 374 %.

С). 250 %.

Д). 240 %.

Е). 230 %.

14. Өзендер дылу режиміне сәйкес неше типке бөлінеді.

А). 3

С). 2

Е). 6

Су тау жыныстарында бос кеңістік саңлау, жарықша, кеуек болғанда ғана болады. Жер қыртысының жоғары шөгінді қабаттарында жыныстың бөлшектері арасындағы өте ұсақ қуыстар-кеуектердің мейлінше үлкен маңызы бар.

Кеуектерде молекулярлық күштер ұстап тұрған жыныс бөлшектерін қоршаған жұқа қабық (пленка) түзеді, олар пленкалы су деп аталады. Пленкалы су жыныстарды сумен тікелей жанасқанға дейін және кейін өлшеу арқылы байқалады. Құм пленкалы суды иеленген соң сусымалылығын жояды.

Ауырлық күшінің әсерінен кеуектерде қозғалатын су гравитациялық су делінеді. Су өткізбейтін жыныстарға жеткесін ол сулы горизонтты құрайды да оның беткі еңісіне сәйкес қозғала береді.

Аэрация зонасының сулары топырақ суымен ыза суларын қамтиды.

Аэрация зонасында су шектеулі таралады да уақытша болады. Топырақ суы топырақтың өзінен ажырамайды және сонымен бірге қарастырылуы тиіс. Ол ең үстіңгі бетте жатады, су өткізбейтін қабаты болмайды.

Ыза суы –шектеулі таралған, жердің су өткізбейтін қабаты үстінде уақытша жиналған жер асты суы. Ол жаңбыр және еріген судың сіңуі нәтижесінде пайда болады, ағып кетеді және буланады. Ыза судың деңгейі шұғыл ауытқып тұрады, жылдың құрғақ кезінде жалпы құрғап қалады. Тайызда жатуы, нашар фильтрациялану ыза суының күшті ластануын жиі тудырады, сондықтан да оны тұрмыс мақсаттарында пайдалануға жол бермейді.

Реферат арқылы бағалау

9– апта. Бағалау балы – 1,0

Тақырыбы: Құрлық сулары
Реферат тақырыптары:

1. 
   Жер асты сулары.
   
2. 
   Артезиан сулары.
   
3. 
   Қабатаралық сулар.
   
4. 
   Жер асты суларының адам өміріндегі маңызы.
   
5. 
   Өзендер.
   
6. 
   Тұрақсыз өзендер.
   
7. 
   Тұрақты өзендер.
   
8. 
   Өзендердің қоректенуі.
   
9. 
   Өзендердің адам өміріндегі маңызы.
   
10. 
    Өзендердің көлік қатынастары мен ауыл шаруашылығындағы ролі.
    

А)Тынық мұхитында

Б) Шығыс Қытай теңізінде.

С) Филипин теңізінде.

Д)Үнді мұхитында.

Е) Атлант мұхитында.

2. Жер бетіндегі судың негізгі қайнары.

А)Мұздар.

Б). Көлдер.

С) Мұхиттар.

Д) Өзендер.

Е) Теңіздер.

3. Мұхитқа Вулкан дар әрекеттерінің нәтижесінде түскен лавалар күлдер, шаң тозаңдардан тұратын шөгінділер.

А) Жанартау текті.

Б)Хемогендік.

С)Ғарыш текті.

Д)Органогендік.

Е) Терригенді.

4. Батпақтар негізінен атмосфералық жауын-шашын мен қоректенеді, сондықтан да олар минералдық тұздарға кедей болып келеді. Мұндай батпақтар қалай аталады?

А)Беткейлік.

Б). Ойпандық.

С)Евтофты.

г). Өтпелі.

Е) Мезотофты.

5. Мұхит суында сульфат тұздарының массалық үлесі %.

А) 10,8 %

Б)0,3 %.

С) 88,7 %.

Д)0,2 %.

Е) 0,5 %.

6. Жалпы гидрологиялық құбылыстармен қатар процентердің жекелеген жақтарын түпкілікті зерттеуге қызмет етеді.

А)Тәжірибелік әдісі

Б). Зерттеудің теориялық әдісі.

С) Тұрақты бақылау әдісі.

Д)Экспедициялық әдісі.

Е) Барлығы.

7. Өзен аңғарлық тегіс келген еңістігі бар бөлігі.

А)Табаны

С) Арнасы.

Д)Жайылма.

Е) Террасалар.

8. Әлемдік мұхиттағы фитопланктон топтарының биомассасы (млрд.т.)

А) 1,5

С) 21,5

Е) 32,5

А) Жаға.

Б)Жаға.

С) Жағалық қайран.

Д)Түбек.

Е) Шығанақ.

10. Сулары қоректік заттарға бай, сондықтан фитопланктон мен жоғары су өсімдіктері зор дамыған көлдер (бөгендер).

А) Евтрофты

Б)Дистрофты.

С) Гистрофты.

Д). Олиготрофты.

Е) автотрофты

11. Мұхит түбіндегі және мұхит түбі су қабатында өтетін биохимиялық процестердің нәтижесінде болатын шөгінділер.

А) Хемогендік.

Б)Ғарыш текті.

С)Жануартекті.

Д)Биогендік.

Е) Терригендік.

12. Мұхит суында карбонат тұздарының массалық үлесі %.

А) 0,3 %.

Б)10,8 %.

С) 0,2 %.

Д). 88,7 %.

Е) 80 %

13. Әк тас тау жыныстары таралған аумақтарда таралған.

А)Карстық көлдер

Б). Ғолдық көлдер.

С)Вулкандық көлдер.

г). Тек-ң көлдер.

Е) Қазаншұңқырлы көлдер.

14. Ежелгі мұздық дәуір дамыған жерлерде көп тараған көлдер.

А)Қазаншұңқырлы көлдер

Б). Тектоникалық көлдер.

С) Вулкандық көлдер.

Д)Эолдық көлдер.

Е) Бөгелген көлдер.

Єрбір µзенніњ бастауымен ќатар атырауы болады.Жер бетіндегі µзен атыраулары ќ±йылысына ќарай мынадай т‰рлерге бµлінеді:

1.Дельта -µзенніњ ќатты аѓысыныњ салдарынан тау жыныстарын атырауѓа дейін аѓызып келіп ,атырауда кµлге немесе тењізге ќ±яр т±сында µзіне тєн жер бедерін ќалыптастырып, соныњ салдарынан кµлге немесе тењізге µзен суыныњ тарамдалып ќ±йылуын айтамыз.Дельтаѓа тєн ќ±йылысы бар Жер бетініњ µзендері:

а)Еуразияда-Лена, Яна, Ганг, Брахмапутра, Волга, Рейн, Индигирка,т.с.с

б)Африкада-Ніл, Нигер т.с.с.

в)Солт‰стік Америкада-Миссисиипи, Маккензи т.с.с

г)Оњт‰стік Америкада-Ориноко т.с.с.

д)Австралияда-Муррей т.с.с.

2.Эстуарий- тењізге ќ±яр атырауы варонка тєріздес болыа ќ±йылуы.

Эстуарийге тєн ќ±йылысы бар Жер бетініњ µзендері:

а)Еуразияда-Объ, Енисей, Дон, Янцзы, Печора, Анадырь, Таз т.с.с

б)Африкада-Гамбия, Конго т.с.с.

в)Солт‰стік Америкада- Колорадо, Фрейзер, Телон, Колумбия т.с.с

г)Оњт‰стік Америкада- Ла-плата, Амазонка жєне оныњ салалары т.с.с.

д)Австралияда-Муррей, Дарлинг т.с.с.

3.Лиман -µзен атырауыныњ ешќандай ќ±йылысќа тєн емес т‰рі.Лиман атырауына тєн Жер бетініњ µзендері:

а) Еуразияда- Тигр, Инд, Меконг, Хуанхэ, Амур, Колыма, Висла, Эльба т.с.с

б) Африкада-Сенегал, Кунене, Лимпопо, Замбези, Джуаба т.с.с.

в) Солт‰стік Америкада-Черчилл, Олбани, Нельсон, Юкон, Бразос, Рио-Гранде т.с.с

г) Оњт‰стік Америкада-Магдалена, Парниба, Рио-Колорадо, Сан-Франсиску, т.с.с.

д)Австралияда-Гаскойн,т.с.с.

Өзендерді шаруашылықта әртүрлі мақсатта пайдаланады: егіншілікті суару үшін, кеме қатынастары үшін, энергия өндіру үшін, жасанды су қорын ұстау үшін т.б. Бөгет — өзеннің жоғарғы ағысы жағындағы су деңгейін көтеру және соның нәтижесінде суды шаруашылыққа кең пайдалану (суэлектр станцияларын салу арқылы электр энергиясын өндіру, өзен көлігі қатынасын жақсарту, жер суару, тағы басқалар) мақсатында өзен арнасы мен аңғарларында кесе көлденең жасалған су бөгегіш құрылыс. Кішігірім өзен арналық бөгеттер мен плотиналар бегеме немесе жасанды шоңғалдар деп аталады. Совет үкіметі жылдарында жасалған Днепр, Волга, Цимлян, Өскемен, Бұқтарма, Новосибирь тағы басқа көптеген бегеттер су ағысын тәртіптеп, оларды жоғарғы айтылған мақсаттарға пайдалануға мүмкіндік беруде. Бөгеттер өзен ағысының режимін басқаруға, суды халық шаруашылығының талабына сай таратып, пайдалануға мүмкіндік береді.

А)Интразоналыќ фактор

Б) Биотикалыќ фактор

С) Антропогнедi фактор

Д) Экологиялыќ фактор

Е) Фотосинтез

2. Жер ќыртысы ќойнауындаѓы магмалы жыныстар

А)Интрузиялар

Б) Жоѓарѓы мантия

С) Аллювий

Д) Актинометр

Е) Геосинкминаль

3. Кембрий, ордовик, енлур дєуiрлерiндегi ќатпарлыќ

А)Каледондыќ тектогенез

Б) Альпiлiк тектогенез

С) Ауа циркуляциясы

Д) Бедленд

Е) Наноплакат

4. Қ±рамында кµмiр ќышќылыныњ ќоспалары бар жыныстар

А)Карбонатты шµгiндiлер

Б) Терригендi жыныс

С) Прерий

Д) Неогендi дєуiрi

Е) Мортмасса

5. Ландшафттыњ дамуындаѓы шарыќтау шегi

А)Климакс н‰ктесi

Б) Цирктi ойыс

С) Шашыранды радиация

Д) Синеклиза

Е) Радиациялыќ жылу

6. Ландшафты ќ±райтын заттар мен энергия кµздерi

А)Компонент

Б) Интрузия

С) Дренаж

Д) Депрессия

Е) Цикл

А)Консвервативтiк ландшафттар

Б) Полярлыќ ассиметрия

С) Неотехникалыќ ќозѓалыс

Д) Гумидтi ландшафт

Е) Гравитациялыќ энергия

8. Химиялық элементтерінің тотығу барысында сумен алмасатындарының қатарын құрайтын элементтер тобы.

А)Zn, V, Cr, Mo, Ni, Ca

Б) O, H, C, N, Z, Co.

С) Cu, V, Cr, Al, Mg, K.

Д) S, Na, Cu, Ni, Fe, F.

Е) Al, N, Ca, Mg, Co, In.

9. Өзара байланыстылыќ, араќатынастылыќ

А)Корелляция

Б) Педомасса

С) Инсоляция

Д) Агрокешен

Е) Батолит

10. Органикалыќ заттармен ќоректенушi тiрi организмдер

А)Консументтер

Б) Цикл

С) Тiк радиакция

Е) Шыќ н‰ктесi

11. К‰ннiњ т‰рлi ќабаттарында байќалатын ќ±былыстардыњ жиынтыѓы

А)к‰н активтiлiгi

Б) термокрасталы ойыс

С) сапрофаг

Д) опырыќ

Е) наноплакат

12. К‰ннен жер бетiне тiк т‰сетiн сєуле

А)К‰ннiњ тiк радиациясы

Б) Шашыранды радиация

С) К‰н активтлiгi

Д) Сапрофаг

Е) Полярлыќ ассиметрия

13. Шартты белгiлермен кµрсетiлетiн ландшафттыќ мазм±н

А)Ландшафт карталарыныњ легендалары

Б) Мемалдар

С) Орќаш тау

Д) Морфом‰сiн

Е) Қатќыл

14. Өзен саѓаларындаѓы кµлшiктер

А)Лимандар

Б) Корбанатты шµгiндi

С) Интрузия

Д) Коррелляция

Е) К‰н активтiлiгi

1. 
   Өзендер.
   
2. 
   Өзендердің ағысы.
   
3. 
   Өзен бассейіні.
   
4. 
   Өзен арнасы.
   
5. 
   Су тасу .
   
6. 
   Көлдер және олардың пайда болуына қарай бөлінуі.
   
7. 
   Көлдердің генетикалық типтері.
   
8. 
   Көлдердің тұздылығы.
   
9. 
   Судың түсі.
   
10. 
    Судың мөлдірлігі.
    
11. 
    Батпақтар және көлді шөп басу.
    
12. 
    Батпақ түрлері.
    

ХІХ ѓасырдыњ орта кезінде Ш.Уєлиханов пен П.П.Семенов – Тянь-Шаньский алѓаш рет Іле Алатауыныњ орографиялыќ сипаттамасын берді.

Жалпы жертану ХІХ ѓасырдыњ соњы мен ХХ ѓасырдыњ басында дербес ѓылым болып ќалыптаса бастады. Ол кезде жалпы жертануда екі баѓыт болды: бірі – американ ѓалымы В.Дэвис бастаѓан жалпы жертану зањдарын географиялыќ оралымдарѓа (циклдерге) баѓындыру теориясы; екіншісі – неміс ѓалымы В.Пенк ±сынѓан тау беткейлеріне морфологиялыќ талдау жасау арќылы жер ќыртысы ќозѓалыстарыныњ зањдылыќтарын аныќтау теориясы.

Жер ќыртысыныњ єр бµлігініњ ењ алдымен биіктеп, жоѓары кµтерілуінен таулар пайда болуын жєне одан кейін бірќалыпты тµмендеуіне сєйкес жазыќќа айналуын В.Дэвис географиялыќ оралым (цикл) деп атайды. Дэвистіњ айтуы бойынша, єр орлым бір пішіндерден екіншісіне ж‰йелі т‰рде алмасып т±рады. Б±л оралымныњ ерте кезењін В.Дэвис жастыќ кезењі (стадия юности), орта кезењін – ќалыптасќан жетілу кезењі, ал соњѓысын шµгу кезењі (стадия дряхлости) деп атайды. В.Дэвис жер бедеріне єр т‰рлі факторлардыњ єсер ететіндігі.

Басќа ѓалымдардыњ ішінде геоморфология ѓылымыныњ дамуына µзініњ едєуір ‰лесін ќосќан – неміс ѓалымы Вальтер Пенк. Ол жер бедерініњ кескіні (профилі) бойынша жер ќыртысы ќозѓалысын сипаттау ‰шін тектоникалыќ ќозѓалыс жєне денудация арасындаѓы ќарым – ќатынас єрекеті нєтижесінде ќалыптасќан тау беткейлерініњ дамуын толыќ ќарастырғандығы.


Тест сұрақтары

Тақырыбы: Бедер қалыптасу

Түсініктеме: тест сұрақтарында жалпы жертану курсында өтілетін атмосфера, гидросфера, литосфера және биосфера секілді табиғат кешендері мен олардың құрылымы, құрамы, адамзатпен ара қатынасы т.б. тақырыптарға сәйкес сұрақтар берілген. Студенттер әр тақырып бойынша алған өз білімдерін осы тест сұрақтары арқылы анықтай алады.
1. Ландшафттыњ жыныс ќабаттары

А)Литогендi негiз

Б) Қатќыл

С) Зоомасса

Д) Депрессия

Е) Мисоляция

2. Үлкен-‰лкен рельеф пiшiнi

А)Макрорельеф

Б) Гимидтi процесс

С) Гидрофизика

Д) Депрессия

Е) Бионика

3. Тасты жынысты жерлердегi тектоникалыќ жарыќшалардыњ iзiне жиналѓан ‰гiндiлер

А)Малта тасты моламасса

Б) Опырыќ

С) Морфоќ±рылым

Д) Митогендi негiз

Е) Плиталы жазыќ

4. Орташа мµлшердегi рельеф пiшiнi

А)Мезорельеф

Б) Макрорельеф

С) Консументтер

Д) К‰н активтiлiгi

Е) Педамасса

5. Є±рылыќтыќ жєне м±хиттыњ жер ќыртысы бµлiктерiнiњ орын ауысулары туралы теория

А)Мобилистердiњ плиталар теориясы

Б) Тектоникалыќ режим

С) Температуралыќ инверсия

Д) Су буыныњ сублимациялануы

Е) Редуцент

6. Ландшафты қоршаған ауа қабатындағы орын ауыстырғандарға кіретін элементтер тобы.

А)O, H, C, N, I.

Б) Al, V,Ti, Co, Ca.

С) N, Co, Ca, Zn, V.

Д) W, Cl, Cu, Fe, Mg.

Е) O, N, P, K, Cu,

7. Сыртќы к‰штер єрекеттерiмен пайда болатын рельеф бiрлiктерi

А)Морфоскульптура

Б) Регрессия

С) Морфоструктура

Д) Лимандар

Е) Макрорельеф

8. Iшкi жєне сыртќы, єсiресе iшкi к‰штердiњ басым єрекет етулерiнен пайда болатын рельеф бiрлiктерi.

А)Мезорельеф

Б) Морфоструктура

С) Микрорельеф

Д) Редуценттер

Е) Период

9. Биiктiк айырмалары сантиметрлiк ќана айырма жасайтын рельеф пiшiндерi

А)Нанорельеф

Б) Мезорельеф

С) Микрорельеф

Д) Консументтер

Е) Фотосинтез

10. Неоген, антропоген дєуiрлерiндегi жер ќыртысы ќозѓалысы

А)Неотектоникалыќ ќозѓалыс

Б) Прерий

С) Радиоактивтiк заттар

Д) Шыќ н‰ктесi

Е) Фитоценоз

11. Құмдарда қайсысы элементтер көп кездеседі.

А)Si.

С) Ni.

Е) Al.

А)Нивальдыќ белдеу

Б) Экологиялыќ жаѓдай

С) Турбуленттi ќозѓалыс

Д) Трансформациялану

Е) Фенология

13. Органикалыќ жолмен таралѓан тау жыныстары

А)Органогендi шµгiндiлер

Б) Цикл

С) Шыќ н‰ктесi

Е) Экология

14. Рельефтiњ формасы, биiктiктерi, енi, ±зындыѓы, орналасу баѓыты

А)Орфографиялыќ белдеулер

Б) Органогендi шµгiндiлер

С) Неотектоникалыќ ќозѓалыс

Д) Морфоструктура

Е) К‰н активтiлiгi

Жер бедерінің сипаттамасын жасау үшін рельефтің формаларын анықтап алуымыз қажет. Олар түрінежәне көлеміне қарай мынадай типтерге бөлінеді:

-планетарлық формалар- көлемі миллиондаған шаршы шақырымға жететін (құрылықтар, мұхит түбінің жер бедері жатады), яғни үлкен аумақты алып жататын рельефтің түрі.

-мегаформа-жүз мыңдаған шаршы шақырымды алып жететін (тау жүйелері, жоталар, жазықтар жатады) яғни үлкен біршама аумақты алып жататын рельефтің түрі.

-макроформа- мегаформалардың бір бөлігі ойпаттар мен үстірттер жататын рельефтің түрі.

-Мезоформалар- бархандар, тау шыңдарының аймақтары.

Бұдан басқа микроформалар, наноформалар деген кіші рельеф формаларының түрлері бар.

Рельеф құрайшы факторлар көп болғандықтан да рельефті классификациялауда да тұжырымдамалар көп.Қазіргі кезде И.П.Герасимов пен Ю.А.Мещеряковтың классификациялау жорамалын қолданылады.

Жер бедері ішкі және сыртқы процестердің тоғысуы немесе ішкі және сыртқы процес тер нәтижесінде туындайды.

Жер бедерінің сипаттамасын жасау үшін рельефтің формаларын анықтап алуымыз қажет.Олар түрінежәне көлеміне қарай мынадай типтерге бөлінеді:

-планетарлық формалар- көлемі миллиондаған шаршы шақырымға жететін(құрылықтар, мұхит түбінің жер бедері жатады) ,яғни үлкен аумақты алып жататын рельефтің түрі.

Геотектура –Жердің геофизикалық космостық процестердің нәтижесінде қалыптасқан Жердің ең ірі рельеф пішіні.Геотектураға бірінші типіне- барлық планетарлық рельеф пішіндері жатады. Геотектураға екінші типіне- барлық тау жүйелерімен жазықтық-платформалық аймақтық рельеф пішіндері жатады.

Қалыптасу және даму кезеңі –палеозой және мезозой эрасына тура келеді.Осы кезеңдерге Жердің геоморфологиялық даму кезеңі болып табылады.


Тест сұрақтары

Тақырыбы: Құрлықтағы ағын сулар әсерінен қалыптасқан бедер пішіндері

Түсініктеме: тест сұрақтарында жалпы жертану курсында өтілетін атмосфера, гидросфера, литосфера және биосфера секілді табиғат кешендері мен олардың құрылымы, құрамы, адамзатпен ара қатынасы т.б. тақырыптарға сәйкес сұрақтар берілген. Студенттер әр тақырып бойынша алған өз білімдерін осы тест сұрақтары арқылы анықтай алады.
1. Құмдарда қайсысы элемент аз кездеседі.

А)Fe.

С) Z.

Е) Mn7

А)Палеоарктикалыќ биографиялыќ облыс

Б) Абиссольды белдеу

С) Антропогендi єрекет

Д) Гербицид

Е) Палеозой эрасы

3. Газ, сұйық, қатты заттардан тұратын териториялық табиғат кешенінің жеке бөліктері.

А)Құрамдас бөлік

Б) Табиғат кешені

С) Қоныс

Е) Фация

А)Ландшафт экологиясы

Б) Ландшафт геофизикасы

С) Ландт геохимиясы

Д) Ландт экономикасы

Е) Ландт бионикасы.

5. Үткен геологиялыќ дєуiрiндегi жер бетiнiњ жаратылыс жаѓдайлары

А)Палеографиялыќ жаѓдайлар

Б) Орфографиялыќ белгi

С) Органендi шµгiндi

Д) К‰ннiњ тiк радиациясы

Е) мисолляция

6. Т±раќты шамамен µлшенетiн табиѓат ќ±былысыныњ ырѓаѓы

А)Период

С) Пенеплен

Д) Депрессия

Е) Геохимия

7. Шµгiндiлi жамылѓысы ќалыњ жазыќтар

А)Плиталыќ жазыќтар

Б) Антропогендiк дєуiрi

С) Биогендi кешен

Д) Гербицид

Е) Гравитациялыќ энергия

8. Солт‰стiк полярлыќ белдеудегi табиѓат жаѓдайыныњ ±ќсас болып келмеуi

А)Полярлыќ ассиметрия

Б) Ареал

С) Консументтер

Д) Плакор

Е) Прерий

9. Солт‰стiк Америкадаѓы дала не саванна µсiмдiгiне ±ќсас, шµбi биiк, жазыќ жер

А)Прерий

С) Зоомасса

Д) Депрессия

Е) Плиталы жазыќ

10. Ландшафтыњ µнiмдiлiк ќабiлетiн арттыру баѓытындаѓы т‰рленуi

А)Прогрестiк ландшафт µзгеруi

Б) Педомасса

С) Полярлыќ ассиметрия

Д) Тектоникалыќ режим

Е) Инверсия

11. Органикалыќ заттар т‰зетiн тiрi организмдер

А)Продуценттер

Б) Прерий

С) Жоѓарѓы мантил

Д) Денудациялыќ процесс

Е) Тектоникалыќ режим

12. Белгілі бір территорияға күнен келетін жылу мөлшерінің ортақ таралуына байланысты бөлінетін ландшафттық жүйесі.

А)Географиялық белдеу

Б) Азоналық ландт

С) Географмиялық ғана

Д) Жер бедері

Е) Физикалық географияны аудандастыру.

13. Жер бедерінің жеке дара бетінде қалыптасқан қоныстар тізбегінің қрылымдық, динамикалық бірлігі.

А)Жергілікті жер.

Б) Жер бедері

С) Топырақ

Д) Фация

Е) Қоныс

А)Климот.

Б) Жердің ішкі энергиясы.

С) Өсімдік

Д) Топырақ.

Е) Жауын-шашын.

Тақырыбы: Территорияның климаттық ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан бедер типтері

Манғыстаудың аласа таулы өлкесі мезозой дәуірінде пермь-триас құмтастары мен әктастарынан,тағы басқа жыныстардың қосындыларынан түзілген. Ең биік тауы-биіктігі 350-450 м, ұзындығы 130 км болатын Қаратау. Оның ең биік нүктесі Бесшоқы (556м). Қаратау беткейлері шатқалдарымен, жыралармен тілімделген толқынды қырат түрінде көрінеді.Тау жотасы ғана тік, жалаңаш, жартасты. Қаратаумен қатарласа оның солтүстігі мен оңтүстігінде солтүстікжәне оңтүстік Ақтау созылып жатады.Олар жоғарғы бор дәуірінің әктасынан тұрады.Ақтау деп аталуы да осыдан.Биіктігі 300 м шамасында.

Ақтаудан оңтүстікке қарай қыратты жартылай шөлді дала басталады. Ол түгелдей ұлу тасты-олитті әктастардан, Каспий жағасына таяу беті саз балшықтарынан түзілген. Олардың астында пермь-триас және одан да ежелгі дәуірлердің қатпарлығы жатыр (терендігі 2-3 км).Олардан төмен теңіз денгейінен аласа бірнеше тұйық қазаншұнқырлар ұшырасады. Олардың ең үлкені-Қарақиа ойысы теңіз денгейінен 132 м төмен орналасқан.Маңғыстау түбегіндегі суларының көбі өте ащы, тіпті тұзды (минералдылығы 10-200 г/л) болып келеді. Маңғыстаудан Арал теңізіне дейін Үстірт қыратты жазығы жатыр. Оның биіктігі 200-300 м. Аудан 170 мың км². Ұзындығы 600 км, ені 300-400 км. Үстірттің Қазақстанға батыс бөлігі ғана кіреді. Үстірттің жер бедері тегіс, ұлутасты-оолиттік әктасы мен тұзды мергель және саз араласқан ашық түсті әктастан түзілген. Әр жерінде көлді ойысты қазаншұңқырлар кездеседі. Олар құрғап,айналасынқұм (Сам, Асмантай-матай құмдары) басқан. Мұнда да өзендер жоқ.

Торғай үстірті Сарыарқа (Қазақстанның қатпарлы өлкесі) мен Мұғалжар аралығына орналасқан. Орташа биіктігі 200-300 м. Оның орталық бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке қарай созыла жатқан кең ойыс бар.Оны Торғай қолаты деп атайды.Бұл кайназойда Батыс Сібір теңізін Торғай теңізімен жалғастырып тұрған бұғаз болған.

Ойыстың батыс және шығыс беттері едәуір тілімделген жазық.

Үстірт негізінен,теңіз шөгінділері мен континенттік жыныстардан тұрады.Олардың қалындығы 5000 м-ге жетеді.Қазіргі жер бедері саздақты құмды жыныстардан құралған.

Арал теңізі маңында ірі құмды аймақтар бар. Арал теңізі мен Шалқар көлі аралығында жатқан Арал маңы қарақұмы биіктігі 100 м,

Бұйраты төбелі жазық болып табылады. Бұл құм жасы жағынан басқа құмдарға қарағанда салыстырмалы түрде ежелгі ішін аражел әрекетінен өзгерген. Арал теңізінің солтүстігінде орналасқан үлкен және Кіші Борсық құмдары жер бедері жағынан Арал маңы Қарақұмына ұқсайды. Олар неогеннің құм шөгінділерінен құралған. Сырдария аңғары мен Арал теңізіне қарай көлбеу жатқан жазықты Сырдария аллювилі жазығы деп атайды. Ол құмтасты және сазды,кей жерлерінде құмды шөгінділерден тұрады.

Қызылқұм. Орта Азияның ең үлкен құмды шөлі Қызылқұмның Қазақстанға солтүстік бөлігі кіреді.Ол эолды,ішінара аллювийлік палеогеннің құмдарынан құралған.Жер беті құм төбелі, қырқалы боп келеді де,кен сайлармен кезектесіп отырады.

Мойынқұм-Шу мен Сарысу өзендерінің төменгі ағысында жатқан құмды жазық. Ол оңтүстіктен солтүстікке қарай еңіс жатыр.Биіктігі оңтүстікте 500-600 м, орталық бөлігі-400 м, солтүстігі-300 м. Аллювийлі, эолды құмдардан құралған.

Ал Сарысу өзені мен Балқаш көлінің аралығындағы үстіртті шөл Бетпақдала деп аталады. Орташа биіктігі 300 м. Көтеріңкі келген оңтүстік және шығыс бөліктерінде биіктігі 700 м, ең биік жері – Желтау жотасы 974 м-ге жетеді. Жер бедеріне қарай оңтүстік – батыс және солтүстік- шығыс болып екіге бөлінеді. Оңтүстік – батыс бөлігінің беті тілімделген тегіс жазықтық. Ол құмтас,саз және құм араласқан теңіз бен континенттің палеоген шөгінділерінен құралған. Солтүстік-шығыс бөлігі қыратты келеді. Кей жерлерде мүжіліп аласарған,тау қалдықтары (Жамбыл, Байқара және т.б.) кездеседі. Бұл жер палеозои тақтатасынан,құмтас пен магма жыныстарынан, сұрғылт және қызыл граниттен тұрады.Бетпақдаланың бұлт бөлігінің Сарыарқаға ұқсастықтары бар.